لواسانات و رودبار قصران: آوردگاه مبارزه و شهادت امامزادگان

چکیده

قسمت شمال و شمال شرقی شهر تهران، امروزه به نام لواسانات و رودبار قصران شناخته می شود که بخشی از شهرستان شمیرانات در بخش شمالی تهران است. در گذشته، این نواحی با اصطلاحات قصران داخل و قصران خارج شناخته می شده اند و در طول تاریخ پرنشیب و فراز خود، حکومت های مختلفی حاکمیت این نواحی را در دست گرفته اند. این منطقه به دلیل نوع آب و هوای سرد، کوهستانی و خشن، همچنین صعب العبور بودن، پناهگاه بسیاری از کسانی بوده است که از دست حکومت های مرکزی، مانند امویان و عباسیان، فراری بوده اند. از جمله این افراد، علویان و افراد منسوب به خاندان پیامبر هستند. با توجه به بررسی های انجام شده، بیش از سی امامزاده در این محدوده وجود دارد که نشان دهنده تجمع و تمرکز تعداد زیادی از منسوبین به رسول اعظم و نیز درگیری ها، مبارزات و شهادت آنان در این منطقه است. در این مقاله موقعیت جغرافیایی این امامزادگان مشخص شده، سپس پراکندگی و تمرکز آنان نسبت به موقعیت یکدیگر و با توجه به شرایط جغرافیایی و تاریخی منطقه، تحلیل و بررسی شده است.
واژگان کلیدی: امامزادگان، مبارزه و شهادت، تهران، شمیرانات، لواسانات و رودبار قصران.

درآمد

ایرانیان همواره در طول تاریخ به مردگان خود احترام می گذاشته اند اما این احترام هیچ گاه، چه پیش از اسلام و چه پس از اسلام، به منظور خدا انگاری موجودات نبوده است. این توجه و احترام را می توان به عنوان آمیزه ای از خداشناسی و ترس از مرگ و علاقه و محبت به پدر و مادر و نیاکان به حساب آورد که هیچگاه به مرحله پرستش مردگان نرسیده است و اینکه بعضی از فِرَق مسلمان مدعی اند که ساختن گور و آرامگاه، شرک است در مورد ایران صادق نیست، بلکه این پدیده نشانه احترام و علاقه به نیاکان و کوشایی در حفظ میراث دینی فرهنگی و تکوین شناسنامه ملی است (غروی،1376: 14، 15).
این علاقه و وابستگی به درگذشتگان و گرامی داشت یاد و خاطره آنان، سبب شده است که «بعد از مسجد، بدون شک بناهای آرامگاهی بیشترین حجم معماری را به خود اختصاص دهند» (هیلن براند، 1383: 272).
یکی از انگیزه‌های مهم در ساخت بقاع متبرکه (مقابر ائمه و امامزاده‌ها) افکار شیعی مذهبان است که کانون اصلی آن در ایران وجود دارد. در میان اماکن مقدس، مقابر امامان و بستگان آنها در کربلا، نجف، سامرا، مشهد و قم، کانون های طبیعی تمایلات مذهبی مردم شیعه گردید. با برگزاری مراسم عزاداری دهم محرم و شعایر مذهبی و تکامل و پیچیده‌تر شدن آن، مقابر نیز علائم تکریم و تعظیم گوناگونی چون نرده و صندوق و ضریح‌های گران قدر و مانند آن را دارا می شد و بالاخره همین مشخصات، منجر به ایجاد بناهای تام و تمام گردید. رشد سریع رسم زیارت قبور ائمه و خواندن نماز و ادعیه و ختم قرآن در این مکان ها، اگر سخنی از رقابت روزافزون در به خاک سپردن مردگان در جوار ائمه برای کسب فیض و برکت گفته نشود، عواملی بودند که موجب ایجاد بناهای آرامگاهی می‌شود. ایمان نسلهای متوالیِ مردمِ محل و سیل دائمی زوار از راه های دور، نه تنها موجب آبادی بقاع می‌شد، بلکه سبب توسعه آنها نیز می‌گشت. ضمناً باید خاطرنشان ساخت در حالی که بزرگترین بقاع کشور آنهایی هستند که از آغاز ظهورشان مراکز تشیع بوده‌اند، بقاع کوچکتر مانند بقعه ی بایزید بسطامی در بسطام و شیخ احمد جام در تربت جام نیز از حمایت اهل تسنن برخوردار بودند (کیانی، 1386: 62ـ 60).
علی رغم اینکه مقابر، جایگاه اصلی و کهن خود را به تدریج در معماری از دست داده است، لیکن جایگاه مقابر، بخصوص امامزاده‌ها در حیات اجتماعی مذهبی ایران تاکنون ادامه یافته است و همان گونه که پیشترگفته شد، امروزه این نوع بناها بعد از مساجد بیشترین بناهایی هستند که برای انجام مراسم مذهبی، زیارت و غیره، درون شهرها و روستاها و در قلب مردم به حیات خود ادامه داده اند.

موقعیت جغرافیایی مورد مطالعه

شهرستان شمیران فعلی به دو بخش تقسیم می شود. 1) ناحیه‌ای که در دامنه های جنوبی البرز مرکزی است و امروزه متصل به تهران است و در محدوده شهرداری مناطق 1 و بخشهایی از 2 و 4 قرار دارد و در متون تاریخی از آن به قصران خارج (تجریش) یاد می کنند. 2) مناطق و نواحی میان دره ها و قلل البرز مرکزی و در شمال و شمال شرقی قله توچال و جنوبی ترین رشته کوه البرز مرکزی که از غرب به شرق، از ارتفاعاتش کاسته می شود و در متون تاریخی به قصران داخل معروف است. این بخش از شمیران یا قصران داخل، خود به دو بخش تقسیم می شود: الف) لواسان: شامل لواسان کوچک و بزرگ در شرق. ب) رودبار قصران در غرب منطقه. بخش رودبار قصران شامل یک شهر به نام اوشان، فشم، میگون، یا قصران؛ و یک دهستان به نام رودبار قصران به مرکزیت روستای حاجی آباد است (محمودیان، 1381: 70- 58) (نقشه 1).
محدوده جغرافیایی رودبار قصران به شرح زیر است:
منتهی الیه شرقی رودبار قصران داخل، سرچشمه رودخانه ی سیاه پلاس، 51 درجه و 58 دقیقه طول جغرافیایی و روستای ایراء: 35 درجه و 47 دقیقه و 56,2 ثانیه عرض جغرافیایی و 51 دقیقه و 50 ثانیه و 27,8 ثانیه طول جغرافیایی و ارتفاع 2427 متر از سطح دریا و مجاور آن (گردنه سیرک سر) با موقعیت جغرافیایی 35 درجه و 48 دقیقه و 20,3 ثانیه عرض جغرافیایی و 51 درجه و 49 دقیقه و 33 ثانیه طول جغرافیایی و ارتفاع 2341 متر از سطح دریا و شمال شرقی آن، منطقه ی سفیدآبِ دشت لار (کاروانسرای آبشاردوم) با موقعیت 36 درجه و 1 دقیقه و 37,6 ثانیه عرض جغرافیایی و 51 درجه و 48 دقیقه و 44,4 ثانیه طول جغرافیایی و ارتفاع 3130 متر از سطح دریا و غرب آن، ناحیه ی شکرآب با موقعیت جغرافیایی 35 درجه و 55 دقیقه و 36,8 ثانیه عرض جغرافیایی و 51 درجه و 25 دقیقه و 26،3 ثانیه طول جغرافیایی و ارتفاع 2470 متر از سطح دریا و شمال غرب آن در گردنه دیزین با مو قعیت جغرافیایی 36 درجه و 2 دقیقه و 14،5 ثانیه عرض جغرافیایی و 51 درجه و 25 دقیقه و 58،6 ثانیه طول جغرافیایی و ارتفاع 3300 متر از سطح دریا است. در سراسر جبهه جنوبی آن نیز آخرین رشته کوه جنوبی البرز مرکزی، مانند دیواری عظیم از قله توچال (35 درجه، 53 دقیقه و 03،5 ثانیه عرض جغرافیایی و 51 درجه و 25 دقیقه و 11،6 ثانیه طول جغرافیایی و ارتفاع 3992 متر از سطح دریا) تا گردنه سیرک سر، مجاور روستای ایراء (شرق) را دربرگرفته است (پازوکی، 1381: 105) (نقشه 2).

پیشینه ی تاریخی

در متون تاریخی جغرافیایی دوران اسلامی از منطقه قصران نام برده شده است و آن را یکی از نواحی یا رستاق های ری دانسته-اند. افرادی مانند استخری در ممالک و مسالک (قرن 4ه.ق)، ابن حوقل در صوره الارض (قرن 4ه. ق)، مقدسی در احسن التقاسیم (قرن چهارم ق)، یاقوت حموی در المشترک (قرن 7و 6هـ. ق)، زکریای قزوینی در آثارالبلاد (قرن 7 ه. ق)، حمدالله مستوفی در نزهه القلوب (قرن8ه. ق)، اعتمادالسطنه در مرآه البلدان (قاجار) و دیگران هر کدام از قصران سخن رانده و آن نواحی را توصیف کرده اند.(5)
در گذشته از این ناحیه به عنوان پناهگاه و مأمن در مواقع ناامنی، آشوب و جنگ ها استفاده می شده است و ساکنان رودبار قصران خارج مانند: ری، ورامین، کرج و ساوجبلاغ، در مواقع بحرانی به این ناحیه پناه می آورده اند. از همین روست که مدفن بسیاری از امامزاده ها و شیعیان برجسته در این قسمت قرار دارد. این ویژگی مانند مناطقی همچون الموت، طالقان، دماوند و فیروزکوه، باعث پناه شیعیان خسته از ظلم امویان و عباسیان به این ناحیه می شده است.
مهمترین دوره تاریخی ناحیه قصران در دوره اسلامی، حکومت علویان است. با شکل گیری این حکومت، شیعیان مجال ظهور رسمی یافتند. عده ای از آنان قبلا در زمان ولایتعهدی امام رضا به خراسان مهاجرت کرده بودند. در سال 250 هـ. ق حسن بن زید که از نوادگان امام حسن مجتبی (ع) بود، حکومتی را پایه ریزی کرد که به علویان تبرستان مشهور شد. قلمرو این حکومت شامل همه ی نواحی مازندران، قصران، ری و قزوین می شد (ابن اسفندیار، 1320: 233 ـ 229؛ حکیمیان، 1368: 79، 80؛ رابینو، 1319: 22، 23). منطقه قصران به دلیل کوهستانی بودن، مأمن کسانی بوده است که از دست حکومت های مرکزی یا سلاطین، فراری بوده اند. مثلاً هنگامی که محمود غزنوی ری را تسخیر کرد، فناخسرو بن مجدالدوله بن بویه به ناحیه قصران که قلعه هایی مستحکم داشت، پناهنده شد (ابن اثیر، 1385/1965: 401) که قاعدتاً این ناحیه باید در شمال ری و قلاع واقع در آنجا باشد. در دوران اسماعیلیان نیز قلعه های بسیاری در ارتفاعات البرز به تصرف نیروهای حسن صباح درآمد. آنان با تسخیر قلاعی همچون شمیران، رودبار قصران، لار قصران، انبامه [امامه] در منطقه ی رودبار قصران (ستوده، 1345: 1، 2)، به ستیز با سلجوقیانی می پرداختند که از مراکز اصلی آنها، شهر ری بود. در ادوار بعدی نیز سلسله های مختلفی مانند مرعشیان که شیعه بودند این نواحی را در تصرف داشتند (مرعشی، 1361: 212).

ابنیه مورد مطالعه

امامزادگان بخش لواسانات

1ـ امامزاده ابراهیم روستای ایراء (جدیدالولاده)

موقعیت این بنا عبارت است از: 35 درجه و 47 دقیقه و 2/56 ثانیه عرض جغرافیایی و 51 درجه و 50 دقیقه و 27/8 ثانیه طول جغرافیایی و در ارتفاع 2427 متری سطح دریا.(6)
این امامزاده ظاهراً در سال های اخیر احداث شده و به وجود آمده است اما اهالی معتقدند که نسب این امامزاده به امام سجاد (ع) می رسد.

2ـ امامزاده ابراهیم روستای کَلان

این روستا در شرق منطقه لواسان واقع شده است و در موقعیت جغرافیایی بنا عبارت است از: 35 درجه و 48 دقیقه و 7/38 ثانیه عرض جغرافیایی و 51 درجه و 47 دقیقه و 4/29 ثانیه طول جغرافیایی قرار دارد. گفته می شود که نسب این امامزاده به امام کاظم (ع) می رسد.

3ـ امامزاده اسماعیل روستای برگ جهان

موقعیت جغرافیایی این بقعه که در غرب روستا واقع شده، عبارت است از: 35 درجه و 50 دقیقه و 6/30 ثانیه عرض جغرافیایی و 51 درجه و 43 دقیقه و 8/56 ثانیه طول جغرافیایی و در ارتفاع 1994 متری سطح دریا واقع شده است. نسب این امامزاده را به امام کاظم (ع) می رسانند.

4ـ امامزاده سید ناصرالدین روستای ناصرآباد (امامزاده پاشا)

موقعیت جغرافیایی امامزاده ناصرالدین که در شمال روستا قرار دارد، به قرار زیر است: 35 درجه و 52 دقیقه و 5/12 ثانیه عرض جغرافیایی و 51 درجه و 37 دقیقه و 1/01 ثانیه طول جغرافیایی و در ارتفاع 2040 متری سطح دریا قرار گرفته است. بر سنگ قبر آن حضرت آمده است که ایشان «پشت چهارم از نوادگان امام چهارم زین العابدین است».

5ـ امامزاده سید خسرو روستای ناصرآباد

این بنا در شمال روستا و در میان مزرعه سادات قرار دارد. موقعیت جغرافیایی آن: 35درجه و 52 دقیقه و 9/42 ثانیه ی عرض جغرافیایی و 51 درجه و 37 دقیقه و 4/50 ثانیه طول جغرافیایی و ارتفاع 2096 متری سطح دریا. این بنا فاقد قبر است، هرچند گفته می شود که قبلاً دو قبر در آن وجود داشته است.

6ـ امامزاده پنج تن دشت لار

این امامزاده در شمال غربی دشت لار واقع شده است و فاصله آن تا لواسانات در حدود 9 کیلومتر است. موقعیت جغرافیایی آن چنین است: 35 درجه و 56 دقیقه و 7/36 ثانیه عرض جغرافیایی و 51 درجه و 47 دقیقه و 3/22 ثانیه طول جغرافیایی و در ارتفاع 2655 متری سطح دریا. این بنا، جدیدالاحداث و فاقد هرگونه تدفین ظاهری است.

7ـ امامزاده طیب حسین طاهر روستای کَمَرد

این بقعه در روستای کمرد واقع شده که پس از جاجرود، در سه کیلومتری جاده آبعلی قرار دارد. نسب این امامزاده به امام موسی کاظم (ع) برمی گردد.

8ـ امامزاده نقاره خانه ی دشت لار

موقعیت جغرافیایی آن چنین است از: 35 درجه و 59 دقیقه و 7/24 ثانیه عرض جغرافیایی و 51 درجه و 46 دقیقه و 2/04 ثانیه طول جغرافیایی و در ارتفاع 2691 متری سطح دریا. این محل فاقد تدفین خاصی است اما تعداد زیادی قبر در اطراف آن دیده می شود.

9ـ امامزاده عبدالله محله جاییج/ جائیج

این امامزاده در مرکز شهر لواسان و در ضلع جنوبی بولوار شرقی ـ غربی امام خمینی، در محله جائیج و در کنار مسجدالنبی، در موقعیت جغرافیایی 35 درجه، 49 دقیقه و 14/7 ثانیه عرض جغرافیایی و در 51 درجه، 37 دقیقه و 0/44 ثانیه طول جغرافیایی و در ارتفاع 1753 متری سطح دریا قرار گرفته است. شخص مدفون، از نوادگان امام موسی کاظم است: عبدالله بن حسین عدنان بن موسی کاظم.

10ـ امامزاده فضلعلی محله ناران

این بنا در منتهی الیه شرق شهر لواسان امروزی واقع شده است. در ضلع جنوبی محله ناران و در جنوب تکیه جدیدالاحداث محله، در انتهای کوچه ای به نام امامزاده. موقعیت جغرافیایی آن: 35 درجه، 49دقیقه و 4/35 ثانیه عرض جغرافیایی و 51 درجه و 39 دقیقه و 6/42 ثانیه طول جغرافیایی در ارتفاع 1809 متری از سطح دریا. با توجه به زیارتنامه داخل بقعه، نسب وی به امام موسی کاظم می رسد «امامزاده فضل بن علی بن موسی الکاظم».

11ـ امامزاده محمد و عبدالله روستای بوجان

بنای امامزاده محمد و عبدالله در مرکز روستا، جنوب مسجد و غرب جاده ی ارتباطی لواسان کوچک به بوجان و ناصرآباد قرار دارد. موقعیت جغرافیایی آن: 35 درجه و 51 دقیقه و 0/54 ثانیه عرض جغرافیایی و 51 درجه و 37 دقیقه و 1/23 ثانیه طول جغرافیایی است که در ارتفاع 1985 متری سطح دریا قرار دارد. نَسَب این دو امامزاده، طبق نوشته روی سنگ قبر، به امام زین-العابدین می رسد: محمد و عبدالله بن هادی بن زین العابدین. اما آیت الله ضیاءالدین نجفی، این گونه ذکر می کند که «امامزاده محمد [و عبدالله ؟؟]، از نوادگان امام کاظم (ع) است» (نجفی، 1390: 179).

12ـ امامزاده محمدشعیب روستای کُند سُفلی

روستای کُند سفلی در فاصله ی 5/3 کیلومتری شمال لواسان کوچک (گَلَندوَک) و در حد پایین دست روستای کند علیا قرار دارد. بنای امامزاده در حدود شمال غرب روستا و در بالای مسجد تازه تاسیس آن، در قسمت شمالی جاده ای که دو روستای کند سفلی و علیا را به هم متصل می کند، قرار گرفته است. موقعیت جغرافیایی آن: 35 درجه و 51 دقیقه و 9/52 ثانیه عرض جغرافیایی و 51 درجه و 38 دقیقه و 9/51 ثانیه طول جغرافیایی و در ارتفاع 1992 متری سطح دریا است. فرد مدفون، به نام امامزاده محمدشعیب مشهور است اما روی سنگ قبر نوشته شده است: محمدتقی ولد موسی الکاظم.

13ـ امامزاده طیب روستای رَسَنان

روستای رَسَنان در 17 کیلومتری شرق شهر لواسان و در ضلع شمالی جاده ارتباطی جاجرود ـ لواسان بزرگ، قرار گرفته است. موقعیت جغرافیایی بقعه عبارت است از: 35 درجه و 48 دقیقه و 3/11 ثانیه عرض جغرافیایی و 51 درجه و 45 دقیقه و 1/23 ثانیه طول جغرافیایی و ارتفاع آن: 1945 متر از سطح دریا.
نسب این امامزاده بنا بر اعتقاد اهالی روستا، به امام رضا (ع) می رسد (پازوکی، 1382: 146) اما در زیارتنامه داخل بقعه، نام این فرد به شکل «السید الشهید الطیب بن موسی الکاظم» نوشته شده است.

14ـ امامزاده خواجه سلطان احمد روستای لواسان بزرگ

روستای لواسان بزرگ، در 31 کیلومتری شمال شرقی لواسانات و در بین ارتفاعات بلند چند قله مرتفع قرار گرفته است. آرامگاه امامزاده خواجه سلطان احمد در ضلع شمال غرب روستا و در محله رودبار، در موقعیت جغرافیایی 35 درجه و 49 دقیقه و 9/42 ثانیه عرض جغرافیایی و 51درجه و 46 دقیقه و./ 56 ثانیه طول جغرافیایی و در ارتفاع 2237 متری سطح دریا قرار گرفته است.
نام شخص مدفون، احمدبن موسی الکاظم است که اهالی به آن خواجه سلطان احمد می گویند. در متن زیارتنامه بقعه آمده است: «السلام علیک یا سلطان خواجه احمد بن امام موسی کاظم». در برخی منابع، وی را از نوادگان امام کاظم (ع) می دانند (سروقدی، 1386: 160؛ نجفی، 1390: 176).

15ـ امامزاده موسی (یونس) روستای لواسان بزرگ

این بنا در جنوب روستای لواسان بزرگ و در جنوب غرب مسجد جامع امام حسن عسکری قرار دارد. موقعیت جغرافیایی آن عبارت است از: 35درجه و 49دقیقه و 6/24 ثانیه عرض جغرافیایی و 51درجه و 47دقیقه و 1/00 ثانیه طول جغرافیایی و در ارتفاع 2188متری سطح دریا. صاحب بقعه، با توجه به کتیبه روی صندوق امامزاده، یونس بن موسی الکاظم است و نام موسی، به اشتباه به آن اطلاق شده است. متن کتیبه: «.... امامزاده...یونس بن الموسی الکاظم علیه الجنه و الرضوان».

16ـ امامزاده فضل و فاضل روستای چهارباغ

بنا در جنوب غربی روستا و در سمت راست (شرق) جاده ی اصلی است. موقعیت آن عبارت است از: 35 درجه و 48 دقیقه و 5/17 ثانیه ی عرض جغرافیایی و 51 درجه و 45 دقیقه و 7/55 ثانیه ی طول جغرافیایی، در ارتفاع 1980 متری از سطح دریا. در برخی منابع، آنان را به فرزندان امام کاظم (ع) نسبت داده اند (ابن عنبه، 1381ق/ 1961م: 197؛ مجلسی، 1396/ 1355: 270).

امامزادگان بخش رودبار قصران

1ـ امامزاده علی اکبر روستای ایگل

این امامزاده در مرکز روستای ایگل و در 5/4 کیلومتری غرب اوشان و 12کیلومتری گلندوَک، قرار گرفته است. موقعیت جغرافیایی آن عبارت است از: 35 درجه و 54 دقیقه و 4/41 ثانیه عرض جغرافیایی و 51 درجه و 29 دقیقه و 9/10 ثانیه طول جغرافیایی و در ارتفاع 2042 متری سطح دریا.

2ـ امامزاده سیدزاهد و سیدطاهر روستای شِکرآب

موقعیت جغرافیایی آن عبارت است از: 35 درجه و 55 دقیقه و 1/43 ثانیه عرض جغرافیایی و 51 درجه و 25 دقیقه و 4/33 ثانیه ی طول جغرافیایی و در ارتفاع 2422 متری سطح دریا. در متن زیارتنامه این بقعه آمده است: «السید زاهد والسید طاهر الملقب سید امیر ابن سید زین العابدین بن سید حسن بن زید بن علی بن حسین بن علی بن ابیطالب صلوات الله و سلامه علیهم».

3ـ زیارتگاه خرابه ی شکرآب

این بنا در نزدیکی بقعه سیدزاهد و سیدطاهر قرار دارد. قبر داخل بقعه، فاقد هرگونه ضریح است.

4ـ شاهزاده حسین روستای امامه ی بالا

این بنا در بافت قدیم روستای امامه، در 15 کیلومتری فشم و در موقعیت چغرافیایی 35 درجه و 54 دقیقه و 1/21 ثانیه عرض جغرافیایی و 51 درجه و 35 دقیقه و 5/18 ثانیه طول جغرافیایی قرار دارد. ارتفاع این بنا از سطح دریا 2230 متر است. در زیارتنامه بقعه، نسب امامزاده، اینگونه ذکر شده است: «شاهزاده حسین ملقب به میر علی بن شمس الدین ابن علی بن محمد بن هادی ابن مهدی ابن نوروز بن محسن ابن امام موسی بن جعفر الکاظم».

5ـ امامزاده نور روستای امامه ی پایین

روستای امامه پایین در حدود 800 متری مرکز روستای امامه بالا قرار دارد. موقعیت جغرافیایی آن عبارت است از: 35 درجه و 53 دقیقه و 7/56 ثانیه عرض جغرافیایی و 51 درجه و 34 دقیقه و 6/51 ثانیه طول جغرافیایی و در ارتفاع 2189 متری سطح دریا. بنا بر متن زیارتنامه داخل ضریح، نسب ایشان به امام کاظم (ع) می رسد (کریمان، 1356: 435و 436).

6ـ امامزاده عبدالله روستای لالان

در بخش جنوبی روستا قرار دارد. موقعیت جغرافیایی آن عبارت است از: 35 درجه و 58 دقیقه و 3/50 ثانیه عرض جغرافیایی و 51 درجه و 34 دقیقه و 3/54 ثانیه طول جغرافیایی و در ارتفاع 2365 متری سطح دریا. گفته می شود نسب این امامزاده، عبدالله بن فضل بن علی بن موسی الرضا است (پازوکی، 1382: 353).

7ـ امامزاده ابراهیم روستای لالان

این بنا که در مرکز روستا است، در حقیقت، حسینیه ای است که در آن قبری وجود دارد و به گفته اهالی، محل دفن امامزاده است. موقعیت جغرافیایی آن عبارت است از: 35 درجه و 59 دقیقه و 8/36 ثانیه عرض جغرافیایی و 51 درجه و 34 دقیقه و 9/42 ثانیه طول جغرافیایی و در ارتفاع 2461 متری سطح دریا.

8ـ امامزاده شاهچراغ روستای گرمابدر

در حدود 300 متری شمال روستا، در شرق «دره چشمه سر» و در میان زمینهای معروف به «تخته»، بنای مخروبه ای است که اهالی به آن، امامزاده شاهچراغ می گویند. موقعیت جغرافیایی آن عبارت است از: 35 درجه و 59 دقیقه و 0/29 درجه عرض جغرافیایی و 51 درجه و 37 دقیقه و 2/53 ثانیه طول جغرافیایی و در ارتفاع 2512 متری سطح دریا. بنای بقعه، موقع بازدید نگارنده، تعدادی سنگچین به صورت مربع بود که فضایی در حدود 4×3 متر را تشکیل می داد. نگارنده به دلیل سردی هوا و برف زیاد، به سختی توانست این سازه را پیدا کند که آن نیز با کمک بعضی از اهالی محل، میسر شد. این مجموعه، فاقد هرگونه قبر است.

9ـ مقبره پیر جبار گرمابدر

این بنا در 3 کیلومتری جنوب شرق روستای گرمابدر و در کناره غربی رودخانه واقع شده است. موقعیت جغرافیایی آن عبارت است از: 35 درجه و 58 دقیقه و 1/44 ثانیه عرض جغرافیایی و 51 درجه و 38 دقیقه و 0/55 ثانیه طول جغرافیایی و در ارتفاع 2526 متری سطح دریا قرار گرفته است. از سازه بنا چندان اثری باقی نمانده است. در مورد شخصیت وی گفته می شود که «غلام حضرت عبدالعظیم حَسنی» بوده است (پازوکی، 1382: 375).

10ـ امامزاده میرسلیم روستای میگون

در شرق روستا قرار دارد و موقعیت جغرافیایی آن عبارت است از: 35 درجه و 57 دقیقه و 7/27 ثانیه عرض جغرافیایی و 51 درجه و 29 دقیقه و 7/30 ثانیه طول جغرافیایی و در ارتفاع 2707 متری سطح دریا قرار گرفته است. طبق شجره نامه ای که در بقعه است، نسب ایشان به امام حسن مجتبی (ع) برمی گردد.

11ـ امامزاده محمد روستای شمشک

این بنا در مرکز روستای شمشک پایین قرار دارد و فاصله آن تا فشم، حدود 30 کیلومتر است. بنای این امامزاده در جبهه شرقی امامزاده اسماعیل و در کنار یک ساختمان بلند و نوساز قرار دارد. موقعیت جغرافیایی آن عبارت است از: 36 درجه و 00 دقیقه و 2/32 ثانیه عرض جغرافیایی و 51 درجه و 29 دقیقه و 4/21 ثانیه طول جغرافیایی و در ارتفاع 2531 متری سطح دریا. در زیارتنامه امامزاده، شجره نامه ی آن این گونه آورده شده است: «سید محمد بن عبدالله ابن امام علی النقی بن امام محمد تقی (ع)».

12ـ امامزاده اسماعیل شمشک

این امامزاده در جبهه غربی روستای شمشک پایین، در 150 متری امامزاده محمد قرار دارد. موقعیت جغرافیایی آن چنین است: 36 درجه و 00 دقیقه و 3/36 ثانیه عرض جغرافیایی و 51 درجه و 29 دقیقه و 0/16 ثانیه طول جغرافیایی، در ارتفاع 2580 متری سطح دریا. گفته می شود نسب این امامزاده به دین شرح است: «اسماعیل بن فضل بن علی بن موسی الرضا» (سروقدی، 1386: 157).

13ـ امامزاده محمود روستای دربندسر

این روستا در 18 کیلومتری اوشان و 35 کیلومتری فشم و در جنوب غرب روستا قرار دارد. موقعیت جغرافیایی آن عبارت است از: 36 درجه 01 دقیقه و 8/18 ثانیه عرض جغرافیایی و 51 درجه و 27 دقیقه و 2/49 ثانیه طول جغرافیایی و در ارتفاع 2712 متری سطح دریا. بنا بر باور اهالی منطقه، امامزاده محمود، برادر امامزاده محمد در شمشک است با این نسب نامه: «شاهزاده محمود بن امامزاده عبدالله بن امام علی النقی (ع).» (آقاشریف، بی تا).

14ـ امامزاده ابراهیم روستای آبنیک

روستای آبنیک در فاصله 12 کیلومتری شمال فشم و در میانه دره ای است که به دشت لار ختم می شود. این روستا در ضلع شمالی جاده و در دو طرف شرق و غرب رودخانه کلارود (آبنیک) و در موقعیت جغرافیایی 35 درجه و 59 دقیقه و 2/21 ثانیه عرض جغرافیایی و 51 درجه و 37 دقیقه و 1/04 ثانیه طول جغرافیایی و در ارتفاع 2431 متری سطح دریا قرار گرفته است. امامزاده ابراهیم در شمال غربی روستای آبنیک و در غرب رودخانه کلارود قرار دارد. در برخی منابع، ایشان را فرزند امام رضا (ع) دانسته اند (پازوکی، 1382: 358 و 359؛ آقاشریف: بی تا؛ سروقدی: 1386: 158 و 163)(7).

15ـ امامزاده طیب آبنیک

این بقعه در ضلع جنوبی روستای آبنیک و در دامنه کوه، در پایین دست بقعه امامزاده موسی قرار گرفته است. ظاهراً وی فرزند امامزاده ابراهیم است.

16ـ امامزاده موسی آبنیک

این بقعه در قسمت جنوب غرب و بالادست امامزاده طیب است. وی را فرزند ابراهیم و نوه ی امام رضا (ع) می دانند.

17ـ امامزاده محمدباقر روستای رودک

روستای رودک در 5 کیلومتری شمال غرب لشکرک و در جنوب جاده لشکرک به اوشان، در دامنه ارتفاعات جنوب رودبار قصران قرار دارد که مرز میان تهران و رودخانه جاجرود است. در ضلع شرقی روستا، دره ای کم عمق وجود دارد که به دره زیارت معروف است. امامزاده محمدباقر در انتهای جنوبی (قسمت بالا) روستا و در ضلع غربی دره زیارت، در موقعیت جغرافیایی 35 درجه و 50 دقیقه و 1/49 ثانیه عرض جغرافیایی و 51 درجه و 32 دقیقه و 8/51 ثانیه طول جغرافیایی و در ارتفاع 1869 متری سطح دریا قرار دارد. درخصوص نسب این امامزاده، در نوشته ای که داخل بقعه است آمده: «هجرت امامزاده محمدباقر از سرزمین حجاز و مدینه الرسول (ص) همراه با بانوی بزرگوار اسلام، حضرت معصومه (ص) به ایران جهت دیدار و پیوستن به حضرت امام رضا (پع) در زمان حکومت عباسی صورت گرفت».

1. تحلیل و بررسی

در بررسی های انجام شده در منطقه، 33 بقعه و آرامگاه شناسایی شده است که با عناوینی مانند امامزاده، شاهزاده، پیر، زیارتگاه شناخته می شوند. در میان این بقاع، شرقی ترین آنها در ناحیه دشت لار قرار دارد و غربی ترین آنها نیز در شِکرآب آهار. شمالی ترین بقاع در منطقه شمشک و دیزین است و جنوبی ترین آنها در بخش کمرد جاجرود. با در نظر گرفتن موقعیت جغرافیایی و قرارگیری این امامزادگان، فاصله بین شمالی ترین و جنوبی ترین، همچنین شرقی ترین و غربی ترین این بقاع، چیزی در حدود 40 در 40 کیلومتر است. این حجم و این تعداد بنای آرامگاهی در یک منطقه، استثنایی است. درخصوص تجمع تعداد زیادی مقبره، نظرات مختلفی ارائه شده است مثلاً وجود مقابر در مناطق مرزی (ثغور) جهان اسلامی که هم مرز با دیار کفر است و احتمال جنگ و زد و خورد و شهادت و مرگ در این مناطق بسیار بالاست، ممکن است از دلایل تجمع مقابر باشد. مناطقی مانند مصر و ناحیه آسوان، مثالی از این دست است. وجود مشاهد یا مارتیریا که متعلق به مسیحیان در مناطقی مانند سوریه است نیز ممکن است از دلایل تأثیرگذار باشد.(8) اما در خصوص مناطقی مانند ایران، قضیه کاملاً متفاوت است. همان گونه که در بخش مقدمه گفته شد، یکی از انگیزه‌های مهم در ساخت بقاع متبرکه (مقابر ائمه و امامزاده‌ها) افکار شیعی مذهبان است که کانون اصلی آن در ایران است. در میان اماکن مقدس، مقابر امامان و بستگان آنها در کربلا، نجف، سامرا، مشهد و قم، کانون های طبیعی تمایلات مذهبی مردم شیعه گردید. با برگزاری مراسم عزاداری دهم محرم و شعایر مذهبی و تکامل و پیچیده‌تر شدن آن، مقابر نیز علائم تکریم و تعظیم گوناگونی چون نرده و صندوق و ضریح‌های گرانقدر و مانند آن را دارا می شد و بالاخره همین مشخصات، منجر به ایجاد بناهای تام و تمام گردید. رشد سریع رسم زیارت قبور ائمه و خواندن نماز و ادعیه و ختم قرآن در این مکان ها، اگر سخنی از رقابت روزافزون در به خاک سپردن مردگان در جوار ائمه برای کسب فیض و برکت گفته نشود، عواملی بودند که موجب ایجاد بناهای آرامگاهی می‌شود. ایمان نسل های متوالیِ مردمِ محل و سیل دائمی زوار از راه های دور، نه تنها موجب آبادی بقاع می‌شد بلکه سبب توسعه آنها نیز می‌گشت. ضمناً باید خاطرنشان ساخت در حالی که بزرگترین بقاع کشور آنهایی هستند که از آغاز ظهورشان مراکز تشیع بوده‌اند، بقاع کوچکتر مانند بقعه بایزید بسطامی در بسطام و شیخ احمد جام در تربت جام نیز از حمایت اهل تسنن برخوردار بودند (کیانی، 1386: 62ـ 60).
از طرف دیگر به دلیل نوع خاص آب و هوای منطقه لواسانات و رودبار قصران (قصران داخل) که بسیار سرد و خشن است و نیز صعب العبور بودن آن،(9) پناهگاه مناسبی برای فراریان و یاغیان نسبت به حکومت های اموی و عباسی و دیگر سلسله ها بوده است (ارتفاع اکثر این آرامگاه ها، بالای 400 /2300 متر از سطح دریاست و بعضاً به حدود 2700 متر نیز می رسد). افراد منسوب به خاندان رسول الله، به دلیل محدودیت ها و خفقانی که توسط حکام زمانشان علیه آنان اعمال می شد، مجبور به فرار و مهاجرت می شدند. این فرار و اقامت، فقط مختصّ علویان نبود و در طول تاریخ، افراد و گروه های مختلفی به این مناطق پناهنده شدند. مثلاً هنگامی که محمود غزنوی ری را تسخیر کرد، فناخسرو مجدالدوله بن بویه به ناحیه قصران که قلعه هایی مستحکم داشت، پناهنده شد (ابن اثیر، 1385/1965: 401) که قاعدتاً این ناحیه باید در شمال ری و قلاع واقع در آنجا باشد. در دوران اسماعیلیان نیز قلعه های بسیاری در ارتفاعات البرز به تصرف نیروهای حسن صباح درآمد. آنان با تسخیر قلاعی همچون شمیران، رودبارقصران، لار قصران، انبامه [امامه] در منطقه رودبار قصران (ستوده، 1345: 1، 2)، علیه سلجوقیان فعالیت می کردند.
در خصوص مهاجرت سادات و فرزندان ائمه باید گفت که حرکت آنان به سمت نواحی شرقی و به خصوص ایران در برهه های مختلف تاریخی رخ داد که در بعضی مقاطع، این مهاجرت ها شدت بیشتری می گرفت. مثلا قتل و کشتار افرادی مانند حجاج یوسف (95 ـ 75ه.ق) باعث افزایش این گونه مهاجرت ها شد. این افراد از فرزندان امام حسن مجتبی، امام سجاد، امام باقر و امام صادق بودند (نجفی، 1390: 35). در زمان ولایتعهدی امام رضا نیز که ایشان به همراه جمعی از یاران خویش به ایران آمد، روند مهاجرت افزایش یافت (بووا، 1365) و بعد از شهادت ایشان، قتل و محدودیت خاندان رسول الله، شدت گرفت. در مورد این فجایع و حوادث در کتب تاریخی، به فراوانی یاد شده است.(10) در تاریخ رویان آمده است: «فى الجمله سادات علویه [به ] سبب آوازه ولایت عهد و حکومت امام رضا علیه السلام روى بدین طرف نهاده اند و او را بیست و یک برادر بودند با چندین برادرزادگان و بنى اعمام از بنى حسن و بنى حسین. اینها به رى و نواحى عراق و قومس رسیدند که دست محبت دنیا قلم نسیان بر جریده بصیرت مأمون کشید و تخم کینه رضا در زمین سینه مأمون نشاند و روى خرد او را به دود غفلت سیاه کرد و مرتبه دین و دولت بر او تباه کرد و او را بر آن داشت که با آن همه عهد که کرده بود، به آخر غدر کرد و زهر در انگور تعبیه کرده و خورد رضاى معصوم داد» (آملی، 1348: 80).
از میان 33 بارگاه یا مقبره، برخی فاقد قبر هستند (مانند سید خسرو ناصرآباد، شاهچراغ گرمابدر و نقاره خانه دشت لار). برخی دو اسم دارند (امامزاده محمدشعیب/ محمدتقی کند سفلی). برخی اسم ها نیز در طول تاریخ دچار دگرگونی و تغییر، یا اشتباه در تلفظ و خوانش آن شده اند (مثلاً امام زاده یونس لواسان بزرگ که به اشتباه امام زاده موسی نامیده می شود). برخی مقابر نیز فاقد هویت مشخص هستند (مانند پیرجبار گرمابدر که قبری در آن نیست ولی آن را منسوب به غلام حضرت عبدالعظیم حسنی می-دانند). در میان این آرامگاه ها، یک قبر منسوب به نوادگان امام حسن مجتبی (ع)، سه قبر منسوب به فرزندان و نوادگان امام سجاد (ع)، پنج قبر منسوب به فرزندان و نوادگان امام رضا (ع)، چهارده قبر منسوب به فرزندان و نوادگان امام کاظم، و دو قبر منسوب به نوادگان امام علی النقی(ع). مشاهده می شود که بیشترین مقابر، منسوب به اولاد و اعقاب امام کاظم (ع) هستند.(11) از دلایل این تعدد، مهاجرت آنان به ایران به تبعیت از ورود امام رضا (ع) و همچنین تعدد فرزندان امام کاظم (ع)، بوده است.
از جمله عوامل دیگری که این گونه مهاجرت ها را تسریع کرد، تشکیل حکومت علویان در شمال ایران (تبرستان، قصران، ری، قزوین) به رهبری حسن بن زید (داعی کبیر) و در نیمه قرن سوم هجری (250هـ. ق) بود. «تا نیمه قرن سوم، روند اسلام گرایی در منطقه تبرستان به کندی صورت می گرفت. مهاجرت تدریجی علویان به منطقه ی رویان، ‌تأثیرات آرامی را بر تمایلات مردم آن ناحیه گذاشت. داعی کبیر، با تأکید بر اقامه ی کتاب الله و سنت پیامبر و امر به معروف و نهی از منکر، ‌بزرگان دیلم را به اسلام علاقمند کرد» (پرگاری و ترکمنی آذر، 1378: 144). تشکیل همین حکومت، سبب شد که تعداد زیادی از علویان به این نواحی مهاجرت کنند و باعث بسط و گسترش فرهنگ شیعی در این مناطق شوند. «حکومت زیدیان طبرستان، موجب هموار شدن راه نفوذ قطعی اسلام به آن سرزمین گردید و در حقیقت، علویان طبرستان، نقش مهمی را که خلفای بغداد با جنگ و جدال نتوانسته بودند انجام دهند، با درایت تمام به انجام رساندند» (حکیمیان، 1368: 71).
این نکته را نیز باید در نظر داشت که به دلیل آنکه منطقه لواسانات و رودبار قصران از دوران پیش از اسلام نیز از مراکز مذهبی بوده است، حضور پررنگ آثار و مراکز مذهبی در دوران اسلامی، امری طبیعی می نماید. مثلاً در منطقه شکرآب آهار در روبارقصران، آتشگاهی وجود دارد که بقایای آن هنوز هم موجود است و حتی تنگه ای بین آهار و شکرآب وجود دارد که در زبان محلی به آن «اودریان» گفته می شود که صورت محلی «آدریان» است. آدران، نام خودِ آتشگاه است و آدریان نام زردشتی پهنه ای است که آدران در آن قرار دارد(12). این پیشینه و سابقه مذهبی، ممکن است در تغییر برخی نامهای مقابر از دوران قبل از اسلام به دوران اسلامی نقش داشته باشد. مثلاً در خصوص امامزاده یونس روستای لواسان بزرگ، گفته می شود که بر روی آتشگاهی ساخته شده است (آقاشریف، بی تا نقل از مهدی صفی آریان).

2. نتیجه

ناحیه لواسانات و رودبار قصران، به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی و طبیعی و آب و هوایی، از دوران های بسیار قدیم، محیطی امن برای فراریان و شورشیان بوده است. این موقعیت تنها به افرادی با صبغه های مذهبی اختصاص ندارد بلکه افراد سیاسی نیز از این مناطق به عنون مأمن استفاده کرده اند. بهترین نمونه های این وضعیت، فرار رستم مجدالدوله دیلمی به این نواحی و همچنین استقرار گروهی از اسماعیلیان در قلعه های این ناحیه، مانند قلعه امامه است.
به دلیل وجود تعداد زیادی از مقابر مذهبی در این نواحی که بیشتر آنها نیز به فرزندزادگان امام کاظم (ع) منسوب هستند، همچنین شواهد فراوان تاریخی و مکتوب، حضور علویان و افراد منسوب به خاندان رسول الله تأیید می گردد. این افراد با حضور در این نواحی، یا به دست عمّال حکومتی کشته و شهید می شدند و یا به مرگ طبیعی از دنیا می رفتند. سپس به تدریج، قبه و بارگاهی برای آنان ساخته می شد. در عین حال، ممکن است که برخی از صاحبان این مقابر، پیران و مرشدان یک فرقه باشند که به مرور زمان و پس دفنشان، نام امامزاده را به خود گرفته اند. در عین حال ممکن است که برخی از این مقابر، به دلیل آنکه هیچ قبری در آنان نیست، مانند امامزاده شاهچراغ گرمابدر، به مرور زمان نام امامزاده را بر آن نهاده باشند. احتمال دیگر آن است که قبری در بنا موجود بوده است و بعدها آن را برای دستیابی به گنج و غیره تخریب کرده اند.
ارتفاع اکثر این بقاع از سطح دریا بسیار بالاست و همین وضعیت یکی از دلایلی است که وضعیت خاص آب و هوا و کوهستانی بودن منطقه را منحصر به فرد می کند.
با وجود تمامی این شواهد، غلبه اصلی با نام امامزادگانی است که از قدیم الایام مورد احترام مردم بوده اند. وجود برخی هدایا و نذورات، صندوق و ضریح متعلق به سده های گذشته، نشان از تداوم طولانی این احترام نزد مردم بوده است. مثلاً در امامزاده خواجه سلطان احمد که منسوب به امام کاظم (ع) است، ضریحی متعلق به دوران صفویه وجود دارد. یا امامزادگان دیگری همچون امامزاده یونس لواسان بزرگ و امامزاده فضل بن علی ناران.
تمرکز و تعدد این مقابر در محدوده ای کم وسعت، نشان از اهمیت این منطقه دارد. در عین حال، حضور سادات یا افراد منسوب به اهل بیت پیامبر در منطقه که در صحبت با نگارنده، برخی از آنها مدعی بودند که بیش از هفتصد سال است که در این منطقه حضور دارند، همچنین محله هایی منسوب به سادات، مانند سادات محله در روستای لواسان بزرگ، نشان دهنده قدمت و تداوم حضور افراد منسوب به خاندان عصمت و طهارت در این نواحی است. تداوم و تعدد این حضور و بروز، از نظر سیاسی و عقیدتی در ادوار بعدی، بسیار حائز اهمیت است.

پی نوشت ها :

1. دانشجوی مقطع دکتری باستان شناسی، دانشگاه تربیت مدرس Email: meissam.aliei@gmail.com/ meissam.aliei@modares.ac.ir
2. نویسنده ی مسوول.
3. عضو هیـات علمی گروه باستان شناسی، دانشگاه تربیت مدرس.
4. دانشجوی مقطع دکتری باستان شناسی، دانشگاه تربیت مدرس.
5. برای آگاهی کاملتر از توضیحات و توصیفات ذکر شده در خصوص ناحیه ری و رودبار قصران، رک.: اصطخری، 1373 :218؛ابن حوقل،1366: 122؛مقدسی،1361 :575؛ یاقوت حموی،1362 :145،61،58؛قزوینی،1373: 511،رازی،1378: 1154؛ اعتمادالسلطنه1368: 1874.
6. اطلاعات مربوط به طول و عرض جغرافیایی مقابر، برگرفته از کتاب آثار تاریخی شمیران از ناصر پازوکی طرودی است.
7. برای آگاهی بیشتر از انساب این بزرگان، رک. علیئی،1392.
8. برای توضیحات مفصل، بنگرید به هیلنبراند، 1383: بخش مقابر؛ همچنین گرابار، 1375: 55، 56.
9. این وضعیت را نگارنده، به دلیل رفت و آمد، کار و زندگی در نزدیکی همین مناطق کاملاً تجربه کرده است.
10. به عنوان مثال، بنگرید به: علم الهدی، سید مرتضی، کنزالانساب/ بحرالانساب. نسخه های خطی متعدد که در کتابخانه مجلس شورای اسلامی موجود است.
11. در خصوص امامزادگان منسوب به فرزندان و نوادگان امام کاظم (ع)، بنگرید به: علیئی، میثم، منبع پیشین
12. برای کسب آگاهی مبسوط درخصوص مطالب گفته شده و نیز کسب اطلاعات درباره اصطلاحاتی همچون «آدریان/ آذریان/ آذوریان» بنگرید به:
کریمان، حسین. (1356ج2). قصران (کوهسران). بخش دوم. صفحه ی 686 به بعد؛ همچنین: تهران: انتشارات انجمن آثار ملی.
کاییم، باربارا (2004). «آتشکده های باستان در پرتو کشف مله هَیرام». در نشریه Iranica Antiqua، شماره 49. صص 323ـ 337. ترجمه نگارنده (در شرف انتشار).

- آقاشریف، احمد. (بی تا). دفترکل اداره اوقاف و امور خیریه شهرستان لواسانات و رودبار قصران.
- آملی، اولیاءالله. (1348). تاریخ رویان. تصحیح منوچهر ستوده. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
- ابن اسفندیار، بهاءالدین محمد. (1320). تاریخ طبرستان. تصحیح عباس اقبال آشتیانی. ج1. تهران: چاپخانه مجلس.
- ابن حوقل، ابوالقاسم. (1366).سفرنامه ی ابن حوقل (ایران در صوره الارض)، ترجمه و توضیح جعفر شعار. تهران: انتشارات امیرکبیر. چ دوم.
- اصطخری، ابواسحق ابراهیم.(1373). ممالک و مسالک، ترجمه محمدبن اسعدبن عبدالله تستری. به کوشش ایرج افشار. تهران: انتشارات موقوفات دکتر محمود افشار یزدی.
- اطلس تهران: تجهیزات شهری و اوقات فراغت در تهران، تهران: موسسه ی مطالعات اجتماعی گروه جامعه-شناسی دانشگاه تهران. 1347/48.
- اعتماد السلطنه، محمدحسن خان.(1368). مرآه البلدان. به کوشش عبدالحسین نوایی و میر هاشم محدث. ج چهارم. تهران: دانشگاه تهران.
- بووا، لوسین. (1365). برمکیان: بر روایات مورخین عرب و ایران. عبدالحسین میکده. چ 3. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- پازوکی، ناصر. (1381). معرفی اجمالی شمیران و فهرست آثار تاریخی ـ فرهنگی آن. مجموعه مقالات پژوهشی اداره کل میراث فرهنگی استان تهران. چ اول. تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی.
- پازوکی طرودی، ناصر. (1382). آثار تاریخی شمیران: جغرافیای تاریخی و معرفی محوطه های باستانی و بناهای تاریخی و فرهنگی. تهران: میراث فرهنگی.
- پرگاری، صالح و پروین ترکمنی آذر. (1378). تاریخ تحولات سیاسی و اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی ایران دوره صفّاریان و علویان. تهران: انتشارات سمت.
- حکیمیان، ابوالفتح.(1368). علویان طبرستان. چ 2. تهران: انتشارات الهام.
- رابینو، ه. ل. (1319). دودمان علوی در مازندران. سید محمد طاهری شهاب. ج5. بی جا: مطبعه ارمغان.
- رازی، امین احمد. (1378) هفت اقلیم. تصحیح سید محمدرضا طاهری. ج2. تهران: نشر سروش.
- ستوده، منوچهر. (1345). قلاع اسماعیلیه در رشته کوههای البرز. تهران: دانشگاه تهران.
- سروقدی، محمدجعفر. (1386). بقاع متبرکه تهران. چ دوم. تهران: اداره کل اوقاف و امور خیریه استان تهران.
- علیئی، میثم. (1391). «بررسی کتیبه های صندوقهای برخی از مقابر ناحیه ی لواسانات و رودبارقصران». ارائه شده در همایش هنر قرآنی. تهران: دانشگاه تربیت مدرس. به تاریخ سه شنبه 15 اسفند 1391.
- غروی، مهدی. (1376). آرامگاه در گستره ی فرهنگ ایرانی. چ اول. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- قزوینی، زکریا بن محمد بن محمود.(1373). آثار البلاد و اخبار العباد. ترجمه جهانگیر میرزا قاجار. تصحیص و تکمیل میرهاشم محدث. تهران: امیرکبیر. 1373.
- کریمان، حسین. (1356). قصران. 2ج. تهران: انتشارات انجمن آثار ملی.
- کیانی، محمدیوسف. (1386). معماری ایران دوره ی اسلامی. چ پنجم. تهران: انتشارات سمت.
- گرابار، اولگ. (1375). "اولین بناهای یادبودی اسلامی". ترجمه کلود کلباسی. اثر. ش26 و 27: 59 ـ 16.
- مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى. (1355ش). زندگانى حضرت امام موسى کاظم علیه السلام (ترجمه جلد 48 بحار الأنوار). ترجمه موسی خسروی. چاپ دوم. تهران: اسلامیه.
- محمودیان، علی اکبر و دیگران. (1381). اطلس شهرستان شمیران. تهران: موسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی.
- مرعشی، ظهیرالدین.(1361). تاریخ طبرستان و رویان و مازندران. به کوشش محمدحسین تسبیحی. انتشارات شرق. چ دوم.
- مقدسی،ابوعبدالله محمدبن احمد.(1361). احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم.ترجمه علینقی منزوی.تهران: شرکت مولفان و مترجمان. چ اول
- نجفی. ضیاءالدین. (1390). امامزاده های ایران (فهرستی کوتاه پیرامون مرقد مطهر بخشی از امام زاده های آرمیده در ایران). چاپ اول. بی جا: آثار اهل البیت.
- هیلن براند، روبرت. (1383). معماری اسلامی. ترجمه باقر آیت الله زاده شیرازی. چ دوم. تهران: انتشارات روزنه.
- یاقوت حموی. (1362). برگزیده مشترک. ترجمه محمد پروین گنابادی. تهران: امیرکبیر.

- ابن اثیر جزری.(1385/1965). الکامل فی التاریخ. مجلد 9. بیروت: دارالصادر.
- ابن عنبه، سید جمال الدین احمد. (1381ق/1961م). عمده الطالب فی انساب آل ابی طالب. تصحیح محمدحسن آل الطالقانی. الطبع الثانیه. نجف: منشورات المطبعه الحیدریه.

- بهرالانصاب = بحرالانساب (۱۲۰۸ه.ق)؛ ابومخنف/ ابومحنف، لوط بن یحیی ازدی کوفی ( - 157 ه.ق)؛ وضعیت نشر: اول ذیقعده ۱۲۰۸ق؛ شماره نسخه: 7054؛ زبان فارسی؛ خط نسخ؛ ماخذ فهرست، جلد ۲۵، صفحه ۶۶؛ مجموعه نسخ خطی کتابخانه مجلس.
- بحرالانساب ( 1238 ه.ق)؛ منسوب به ابومحنف/ ابومخنف بن لوط بن یحیی خزاعی ( ـ 157 ه.ق)؛ وضعیت نشر: محمدقلی نوری (میرزا محمدحسین نوری ملقب به خواجه) (1238ق)؛ شماره نسخه: 14867؛ زبان فارسی؛ خط نستعلیق؛ مجموعه ی نسخ خطی کتابخانه ی مجلس.
- بحرالانساب = بحرالنساب (29 شوال 1283 ه.ق)؛ منسوب به سید مرتضی بن داعی علم الهدی (قرن 6ه.ق)؛ شماره نسخه: 8047؛ زبان فارسی؛ خط نستعلیق؛ مجموعه نسخ خطی کتابخانه مجلس.
- بحر انساب (قرن۱۴)؛ منسوب به ابومخنف، لوط بن یحیی خزاعی ( - 157ه.ق)؛ شماره نسخه: 15204؛ نشر: شیخ محمد حسن نجفی فرزند شیخ عیسی لواسانی (قرن۱۴)؛ زبان فارسی؛ خط نستعلیق؛ مجموعه نسخ خطی کتابخانه مجلس.

- Kaim, Barbara. (2004). “Ancient Fire Temples in the light of the Discovery at Mele Hairam. Extrait d’Iranica Antiqua, vol. XXXIX. PP. 323 – 337.