هنر در قرن نوزدهم اروپا (1)

قرن نوزدهم در اروپا قرنی پر از تحرک و جنبش است. از نظر سیاسی، اقتصادی، صنعتی، اجتماعی تحولات پی در پی صورت می گیرد. علم و قن بر باورهای کهنه و قدیمی غلبه کرده و ارزشهای نوینی از قبیل دموکراسی، ناسیونالیسم و عدالت اجتماعی پی افکنده می شود. در عالم هنر سبکها یکی پس از دیگری سه مرحله تکوین، اوج و تجزیه را پشت سر می گذارند و پس از آن آرمانهای نوینی آغاز می شود. بیانیه ها شکل گرفته، هنرمندانی گرد هم می آیند، آثاری را هماهنگ خلق می کنند و به زودی جای خود را به دیگران می دهند.
در این فاصله صد ساله در سراسر اروپا به خصوص فرانسه سبکهائی از قبیل نئوکلاسی سیزم، رمانتی سیزم، مکتب باربیزون، ناتورالیسم، رئالیسم، امپراسیونیسم، پست امپرسیونیسم و نهضت نبی ها شکل می گیرند.
قرن نوزدهم اروپا آغاز یک قالب شکنی و پوست اندازی است. تحولاتی که در این قرن در عرصه های مختلف سیاسی - اجتماعی رخ می دهد موجب دگرگون شدن چهره هنر و بروز شیوه ها و سبکهای مختلف و متعدد می گردد. لیکن قبل از آنکه در خصوص سبکهای سده نوزدهم صحبت به میان بیاوریم بهتر است از هنرمندی صحبت کنیم که آثار وی در قالب سبک مشخصی جای نمی گیرد:
فرانسیسکو گویا (1828 - 1746.م): این نقاش در نقطه آغازین دوران جدید ایستاده است. گویا هیچ مکتبی نداشت و خود را مدیون ولاسکز، رامبراند و طبیعت می دانست. او یک غول هنری غیر قابل طبقه بندی است. هنر گویا در قالب زمانی مشخص و یا سبکی معین نمی گنجد. از گویا حدود 1000 طراحی در دست است که بیش از نیمی از آن به نام دفترچه طراحی ایتالیا در موزه های پرادو و مادرید اسپانیا نگهداری می شود. او علاوه بر نقاشی،گراورساز منحصر به فردی نیز بود که مجموعه آثار وی در قالب چهار مجموعه در دست است:
کاپریس (1799 - 1794): با موضوع خودخواهیها و شرارت آدمیان و مجسم کردن هیولاها، موجودات خارق العاده در زنان و مردان مسخ شده. (تصویر 1)
فجایع جنگ: پرداخت به موضوعات، مسائل و پیامدهای جنگ، دیدگاهی کاملاًً بی طرفانه و بیان شرارتهای موجود در جنگ (تصویر 2). ضرب المثلها و مجموعه گاوبازی (تصویر 3). از آثار مهم نقاشی وی می توان به تابلوی سوم ماه مه، چتر آفتابی خانواده کارلوس، رویای عقل، تامپوکو، ساتورنوس فرزندانش را می بلعد (تصویر 1)، پرتره های شخصی و اثرهای بیشمار دیگر اشاره نمود.

نئوکلاسی سیزم

ژاک لوئی داوید (1825 - 1748.م): با بررسی آثار داوید متوجه خواهیم شد که او در برابر روکوکو به عنوان ذوق ساختگی طغیان کرده و سنتهای کلاسیک و آکادمیک را از نو رواج می دهد. او به هنر یونان ارج نهاده و زمینه شکل گیری نئو کلاسی سیزم را باعث می شود. داوید در آثار خود کوشش کرد تا از ژرف نمائی اغراق آمیز که با تأکید شدید بر پرسپکتیو یک نقطه ای بود بپرهیزد. او با آزادی بسیار از طیف متنوع رنگها بهره برده است. آثار او عبارتند از: سوگند هوراتیوسها، مرگ سقراط، مرگ مارا و... (تصویر 4).
ژان آگوست دومینیک انگر (1867 - 1781.م): او مدتی در کارگاه داوید مشغول بود، ولی مدت زیادی در آنجا نماند و نهایتاً خودش شیوه ای را برگزید که به گمانش بر سبک حقیقی و ناب یونانی استوار بود. در آثار انگر خط نقش اساسی را بازی می کند. در مجموع واژه های ایستا، سرد، آرام و برون نما را می توان در مورد آثار انگر به کار برد. از آثار وی می توان به چهره فرانسوا ماریوس گرانه (تصویر 5) چهره لوئی برتن، چهره پاگانی نی، اودیپوس و اسفینکس، زن حرمسرا و... اشاره نمود.

رومانتی سیسم

این اصطلاح در اواخر سده هیجدهم در میان عده ای از منتقدان آلمانی برای تمایز آثار نوین از آثار کلاسیک بکار گرفته شد. در همین زمان کشور انگلستان به عنوان یک مرکز سیاسی، فرهنگی و تجاری نقش زیادی در زمینه هنرهای تجسمی ایفاء نمود. در این کشور در زمینه معماری نیز زودتر از جاهای دیگر شورش علیه قاعده مندی هنری شیوه کلاسیک آغاز گردید. رومانتیک گرائی یا رومانتی سیسم در حقیقت جلوه ای است در مقابل حقیقت گرائی و برخورد منطقی و عقلانی شیوه کلاسیک. در کلاسیک زیبائی مساوی است با تعادل - وقار - توازن و نظم لیکن در رمانتی سیسم احساس بر منطق غالب است و نظم هندسی جای خود را به از هم پاشیدگی انسجام فرم و رنگ می دهد. در یک عبارت رمانتی سیسم یعنی برتری و غلبه احساس بر عقل و این نشانگر آن است که این شیوه متعلق به زمان و یا افراد خاصی نیست. هر زمان امکان خلق آثار از این دست وجود دارد. چه بسا که عده ای آثار ال گرکو را رومانتیک نامیده و یا آثار جکسون پالاک و هنرمندان هم زمان او را نیز، رمانتیک قلمداد کرده اند. از ویژگیهای بارز رمانتی سیسم قرن نوزدهم روح خیال انگیز و اسرار آمیز فضاها و حالت غیر عادی آشفته و گاه جنون آمیز انسانهاست.
تئودور ژریکو (1824 - 1791.م): ژریکو با توجه به عمر کوتاهی که داشت (33 سال) ولیکن توانست در همین زمان آثاری را بیافریند که او را در مقام نامی ترین هنرمند رومانتی سیسم ثبت نماید و حتی شخصیتی مانند دلاکروا از او تأثیر بپذیرد.
ژریکو روحیه ای نا آرام داشت به همین سبب تحرک و جنبش، فضای اغلب آثار وی را اشغال کرده است. اثر مهم او تخته پاره مدوسا یا کلک بازماندگان کشتی مدوس که داستان غرق شدگان یک کشتی است، بیانگر نمونه ای از رخدادهای زمانه در یک اثر نقاشی است (تصویر 6).
و یا در اثر «سوارگارد امپراطوری» جلوه ای از ستایش قدرت خشونت آمیز در نزد هنرمند رومانتیکی است. فرم اسب و حرکات نرم و تند آن معرف ذهنیت و روحیه ناآرام آفریننده آن است.
اوژن دلاکروا (1863 - 1798.م): از هنرمندان برجسته رومانتیک که از تمامی شرایط و امکانات زمانه برای احیای ذهن خلاق و پرتحرکش بهره برداری نمود. در طراحی تأثیر میکلانژ - در شعر و شاعری تأثیر گوته و لرد بایرون و در رنگ آمیزی تأثیر روبنس وکانستابل در آثارش وجود دارد. او به موسیقی شوپن و پاگانی نی عشق می ورزید و آثار شکسپیر و ویکتور هوگو مضمون بسیاری از آثار وی را تشکیل می داد.
در مقایسه آثار وی با نقاش نئوکلاسیک دید متفاوت این دو نقاش هم عصر مشاهده می گردد: رنگ در مقابل خط، تحرک پویائی، التهاب و درون نمائی در مقابل نظم، عقلانی، محافظه کاری و ایستائی از وجوه مغایرت آثار دلاکروا به عنوان یک نقاش رومانتی سیسم در مقابل انگر به عنوان یک نقاش نئوکلاسیم است. در مقایسه دو اثر، یکی نقاشی از دلاکروا با عنوان پاگانی نی نی و طراحی از انگر به عنوان پاگانی نی تفاوت آثار از دو دیدگاه مشاهده می شود (تصاویر 7).
دلاکروا: پرداختن به درون و سیرت پاگانی نی تصویر سمت راست - در این اثر پاگا نی نی نسبت به حضور دیگران بی اعتناست و دیده و حواس به دل سودازده خویش دارد. رنگ و حرکات قلمو فضا می آفریند. رنگ دلاکروا با رنگ گذاری روبنس و کنستابل ارتباط دارد.
انگر: پرداختن به صورت ظاهر پاگانی نی تصویر سمت چپ – از حضور بیننده آگاه است و مستقیماً به او خیره شده است، خط و حرکت موزون آن نقش تعیین کننده دارد. خطوط موزون و آرام انگر ریشه در کلاسیسم نیکلای پوسن و ژاک لوئی داوید دارد.
او با سفر به مراکش موضوع دیگری نیز به آثارش اضافه می کند و آن هم جانوران و حیوانات است. در آبرنگی از او با عنوان حمله که حمله ببری را به یک اسب نشان می دهد، دنیای پر التهاب و ذهن پر غلیان هنرمند از طریق پیچ و تاب حرکت اسب و نیروی تهاجمی نیز منعکس شده است (تصویر 8). از سایر آثار وی می توان به آزادی در پیشاپیش مردم، شکار شیر، مرگ ساراداناپالوس، مده یا مدئا، کشتی بادبانی دانته و... اشاره نمود.
آنتوان لوئی باری (1875 - 1795.م): رمانتی سیسم برای نمایش درنده خوئی که نمایش آن در پیکره های آدمی موافق ذوق هنری سده نوزدهم نبود به پیکره های جانوران روی آورد. پیکره مفرغین پلنگ در حال دریدن خرگوش نمایانگر وفاداری کامل پیکره ساز به طبیعت است (تصویر 9).
گوستاو دوره: از تصویرگران و گراورسازان محبوب اواسط سده نوزدهم بود که گرایش به رئالیسم تصویری را از نقاشی به عرصه پیکر تراشی آورد. پیکره دارتانیان یکی از شخصیتهای داستان سه تفنگدار نوشته الکساندر دوما نمونه ای از واقعگرائی رمانتیک است. شخصیت داستانی مورد بحث گرچه واقعی است لیکن واقعیت آن ساختگی است و او آن فاصله ضروری یک پیکره را نگاه نداشته است و بیش از حد خودمانی است(تصویر 10).

منظره سازان رومانتیک

برای مکتب منظره سازی انگلیسی که تأثیر بسیار زیادی در جنبش رومانتیک داشت. هیچ پیش درآمدی بهتر از تأثیر مکتب شعری انگلستان که از دهه 1749 - 1740 آغاز شده بود و در 1800 تا 1809 به اوج خود رسیده بود نمی توان توصیف نمود. شاعران این مکتب به توصیف جلوه ها و حالات طبیعت علاقمند بودند و از نزدیک به مطالعه مناظر طبیعت می پرداختند.
جوزف ملرد ویلیام ترنر (1851 - 1775.م): در نقاشی های ترنر، گستردگی و دامنه طبیعت را می بینیم که با زمان، تغییر، فاصله و گذشته در هم آمیخته است. ترنر عواطف و احساسات خود را با ضرب قلمهای خشنتر و با استفاده از رنگ ضخیم در بعضی از مواضع تابلو بروز می دهد.
در اثر کشتی جنگی تمرز هنرمند به جلوه های رومانتیک بیشتر توجه دارد تا به درست نمائی بصری واقعیات رنگها (تصویر 11).
او روز به روز به پیوند فشرده بین رنگ و نور بیشتر پی می برد و آن را به نقطه ای می رساند که پیش درآمد امپرسیونیسم می گردد. (اثر آتش سوزی بناهای پارمانی).
جان کنستابل (1837 - 1776.م): هنرمند بسیار موثر در کارهای دلاکروا و یکی از نقاشان بزرگ مکتب و سنت منظره سازی انگلیسی که آثار او نیز از لحاظ نگرش و روش، پیش درآمدی بر امپرسیونیسم به شمار می آید. او یکی از پیشگامان در پیدایش و تکامل سبک نوین است. او به هنر به عنوان یک علم نگاه می کند و به مطالعه علمی در طبیعت می پردازد. در تابلوی کلیسای سالزبری از باغ اسقف علیرغم شیوه پرداخت تیزبینانه و رئالیستی اش، موضوع تابلو رومانتیک است و مشاهده می کنیم که پرده ای از احساس اندوه خفیف با تابش ملایم خورشید درهم آمیخته است. از آثار دیگر وی می توان به ارابه علوفه و... اشاره نمود (تصویر 12).
کاسپارداوید فریدریش(1840 - 1774.م): نقاش منظره ساز آلمانی که در آثارش با آنکه نوآوریهای منظره سازی انگلیسی دیده نمی شود. لیکن رومانتی سیسم را در جوهر اصلی خود نشان داده است. در اثر حیاط گورستان در برف با نوعی ترکیب بندی خیال انگیز همراه با نوعی حزن، خوف و عظمت همراه هستیم. این حالات از یک سو به وسیله ترکیب بندی متقارن اثر ایجاد شده است و از طرف دیگر فضای سرد زمستانی، شاخه های خشک و سایه مرگ که در کل فضای تابلو پیچیده است به بیننده منتقل می شود (تصویر 13).
ژان باتیست کامیل کورو (1875 - 1796.م): از جمله نقاشان پیش از امپرسیونیست فرانسه است که در آثارش به گسترش کامل رنگ، آرایش احتیاط آمیز سایه های تاریک و روشن توجه خاصی می کند. او در یادداشتهایش چنین می نویسد: نخستین موضوعاتی که باید تمرین کنیم، رنگ و پرده رنگ است. اثر معروف او بندرگاه لاروش نام دارد. کورو ارتباط تنگاتنگی نیز با مکتب بار بیزون داشته است (تصویر 14).

مکتب باربیزون

ژان فرانسوا میله (1875 - 1814.م): عضو اصلی گروه باربیزون است. اعضای این مکتب گروهی از نقاشان منظره ساز و پیکره ساز بودند که در دهکده بار بیزون نزدیک جنگل فونتینلو فرانسه اقامت گزیده بودند. میله در آثارش تجلیل از روستائیان متواضع فرانسوی را هدف خویش قرار می دهد. او در تابلوی دانه چینان با وفاداری به نشان دادن جزئیات به ارزش و مقامی که او حتی برای کوچکترین کارهای روستائیان قائل است، روبرو هستیم. آثار میله او را به همخوانی با گونه ای از سوسیالیسم که آن روزها در فرانسه رواج داشت وامی دارد (تصویر 15).
منظره های عینی و رئالیستی دیگر نقاشان باربیزون مثل تئودور روسو، شارل دوبینیی، نارسیس ویرژیل دیاز دلاپنیا، امپرسیونیستها و پست امپرسونیستها را شدیداً تحت تأثیر خود قرار می دهد.

منبع مقاله :
حسینی، سید رضا، (1348)، هنر و معماری ایران و جهان، تهران: مارلیک، چاپ دوم، (1388)