هنر و معماری هند

هند از نظر جغرافیایی به سه منطقه ی عمده تقسیم می شود. شمال شرقی با کوه های عظیم هیمالیا، شمال غربی با دره های حاصلخیز رودهای سند و گنگ و شبه جزیره ی هند، مرکب از فلات های گرمسیری که به وسیله ی کوه ها و جنگل ها از رودهای شمالی جدا می شوند.
از نظر نژادی و مذهبی بهتر آن است که بگوییم همان گونه که سرزمین فلسطین در وادی ادیان سامی دارای اعتبار و منزلت است. هندوستان نیز در عرصه ادیان و مکاتب فلسفی شرق داراست.
تقریب بین مذاهب یکی از صفات بارز سرزمین هند است، جدای از آیین بودا که زادگاه آن از هند است و بعدها به کشورهای شرق دور منتقل می شود، ادیانی از قبیل «هندوئیزم»، «جینیزم» و «سیکهیزم» همه در هند متولد شدند و نکته ی جالب توجه اینجاست که بعد از ظهور اسلام، مسلمانان نیز هند را مکان امنی جهت زندگی در عین پایبندی به اعتقادات خود دانسته اند و هم اکنون بیش از 150 میلیون مسلمان در هند زندگی می کنند.
هنر و تمدن هند ناحیه ی وسیعی را در بر می گیرد که شامل کشورهای هندوستان - پاکستان - نپال - بوتان - بنگلادش - سری لانکا و بخشی از افغانستان است (تصویر 1). بین هند و ایران به عنوان یکی از همسایگان قدرتمند غربی این کشور از سال های دور روابط بی شماری وجود داشته است. اشتراکات از اوستا (کتاب دینی کهن ایرانیان) و وادها (کتب مقدس هندوان) به وجود اصول مشترک گواهی می دهد. به خصوص این ارتباط از زمان ورود آریاییان در هند ملموس تر است.
هنر و تمدن هند به سه دوره تقسیم می شود:
1) پیش از آریایی (دراویدی)
2) دوره ی آریایی
3) دوره ی اسلامی

پیش از آریایی (نخستین دوران هنر هندی)

بر اساس اکتشافات قرن بیستم، در شبه قاره ی هند، یکی از قدیمی ترین تمدن های بشر با قدمت 4500 ساله کشف می شود. این اکتشافات که در دو شهر مهم «موهنجودارو» و «هاراپا» انجام گردید وجود تمدن بسیار قدیمی تر از دوران آریایی که تا قبل از این به عنوان اولین تمدن هند شمرده می شود را به جهان معرفی می کند. بقایای معماری موهنجودارو حکایت از تأسیس یک مرکز بزرگ تجاری با شهر سازی پیشرفته و خیابان های شمالی، جنوبی - خانه های چند طبقه - انبارهای غله - استخرهای وسیع و شبکه های پیشرفته فاضلاب دارد. جدای از این مراکز (تصویر 2) اخیراً مناطق دیگری مثل راجستان در هند و کراچی در پاکستان نیز به خاطر وجود آثار پیش از آریایی به این مراکز افزوده شده است.

آثار هنری

برخی از آثار کشف شده ی هنری از تمدن دره ی سند حکایت از بازتاب بین النهرین در این تمدن دارد ولی برخی دیگر نشان دهنده ی یک سنت کاملاًًً هندی است. از نمونه ی آثار حجمی، پیکره ی نیم تنه ای از «هاراپا» مربوط به هزاره ی سوم تا دوم ق.م است که پیکر یک مرد برهنه را نشان می دهد و در ارتباط یادآور مجسمه های یونانی است ولیکن خاصیت سیال گونه ی بدن و تأکید بر سطوح جسمانی، از ویژگی های پیکره های هندی است (تصویر 3).
از نمونه های دیگر مجسمه ی «کاهن شاه» از «موهنجودارو» مربوط به 2000 تا 1750 ق.م ساخته شده از سنگ صابون (استاتیت) است که در این مجسمه نیز ویژگی های هنر هندی مشهود است (تصویر 4).
تعداد زیادی مهر کنده کاری شده بر روی سنگ صابون (استاتیت) از موهنجودارو به دست آمده که تداخل عناصر هنری هند و بین النهرین را به نمایش می گذارد و پیدا شدن یکی از همین مهرها در بین النهرین تخمین قدمت این آثار را راحت تر نموده است. نقش این مهرها عبارتند از نقوش حیواناتی نظیر گاو کوهان دار برهمن - گاو آبی - کرگدن و فیل به علاوه بعضاًً نقوش انسانی و درختان به عنوان اشیایی مورد پرستش. همین طور نقوشی که به عنوان اولین خطوط تصویری ما قبل هندی از آنها نام می برند. نقش انسان نشسته (با سر سه رخ) به حالت یوگا - نقش نیزه ی سه شاخه بالای سر انسان و نقوشی از این قبیل نشان از تأثیر آن بر سنت های 2 هزار سال بعد آیین بودایی و هندویی دارد (تصاویر 5)
در حدود اواسط هزاره ی دوم ق.م به خاطر مسائل طبیعی و ناسازگاری طبیعت، تمدن باستانی هند رو به زوال می رود. در همین اعصار شاهد کوچ اقوام آریایی به مناطق آسیای میانه هستیم و عده ای از آن ها به هند مهاجرت کرده و بعدها با به خدمت گرفتند «دراویدی ها» و تسلط بر آن ها تمدن باشکوهی را در این کشور تشکیل می دهند.

هنر هند در دوره ی آریایی

مجسمه سازی

آریایی ها در هنگام مهاجرت به هند اقوامی کوچ نشین و قبیله ای بودند، و به خاطر عدم تمرکز در نقطه ای ثابت هنر و معماری قابل توجهی نداشتند و اولین نمونه های به دست آمده از هنر آریایی مربوط به زمان ظهور بودا (566 تا 486 ق.م) است. در طی سده ی ششم ق.م دو دین بزرگ در هند پدید آمدند. یکی آیین بودایی که تأثیر عمیقی بر فرهنگ و هنر هند (در قرن 3 ق.م تا 7 م) گذاشت و دیگر برهمایی که هر چند نفوذی مثل بودا نداشت ولی تا امروز طرفدارانی را در هند دارد. اولین نشانه های تأثیر آیین بودا بر هنر را در دوران حکومت امپراطور «آشوکا» (232 - 273 ق.م) مشاهده می کنیم. از مهم ترین این آثار ستون های یادبود سنگی و حجاری هایی است که بی شباهت به حجاری های هخامنشیان نیست. یکی از آن ها سرستون «آشوکا» در شهر «سرنات» است که زیر نظر حجاران هخامنشی و به دست هنرمندان محلی ساخته شده است (مربوط به قرن سوم ق.م) (تصویر 6)
همه ی شکل های کنده شده بر این ستون تمثیلی هستند مانند «چرخ» به تمثیل دور زندگی و مرگ و تولد دوباره، که البته معانی دیگری نیز دارد که در اینجا پیام آور پیام بودا درباره ی «چرخاندن چرخ قانون» است. نقش چهار شیر به تمثیل چهار ربع دایره و نقوش حیوانات که نشان گر بودا هستند.
تصویر بودا تا قرن ها به صورت نمادین اجرا می شد اما در پایان سده ی نخست میلادی هم زمان در «قندهار» (تصویر 7) و «ماتهورا» (تصویر 8) ناگهان او را با قیافه ای انسان گونه مجسم کردند. علت را باید تا حدودی در گسترش جنبش بودایی و ایجاد فرقه های مختلف در این آیین جستجو نمود که در طی سده های نخست میلادی دو فلسفه ی متضاد از بطن آن ها بیرون آمد و ماحصل تفکر مؤمنان متجددتر بوده که برای بودا شخصیتی خدایی قائل شدند و انبوهی از خدایان (بودیساتواها) را برایش در نظر گرفتند. پس از حمله ی اسکندر در سال 372 ق.م شاهد نفوذ هنر هلنیستی در فرهنگ و هنر هند هستیم که ماحصل آن ساخت مجسمه هایی از بودا به شیوه های غربی است. هم زمان با این جنبش، روش های سنتی ساخت مجسمه که در «ماتهورا» مرسوم بود نیز انجام می شد که در نهایت در قرن سوم میلادی از تلفیق این دو شیوه، روش تازه ای برای ساخت مجسمه ها ایجاد شده که الگویی برای مجسمه سازان چینی قرار می گیرد. ولی در قرن پنجم میلادی مجسمه ای از «سرنات» به دست آمده که دو خصوصیت ایده آلیسم و آرمانگرایی بودا و شهوت انگیزی و کیفیت جسمانی هندی را یک جا نشان می دهد. کیفیت آرمانی در چهره و کیفیت جسمانی در لباس تنگ مجسمه (تصویر 9). به طور کلی می توان پیکر سازی در هند را با تأثیرات بین النهرین، یونان و هنر بومی هند مورد بررسی قرار داد. آیین بودا با گذشت زمان از طریق مبادلات بازرگانی و مسیر جاده ی ابریشم به کشورهای شرق دور (چین - ژاپن و کره) منتقل شده و دور جدیدی از خلق آثار هنری با تأثیر از بودا در این کشورها آغاز می شود، که در جای خود از آنها صحبت خواهد شد. جدای از آثار بودایی، آثار زیادی در هند متعلق به آیین هندویی است. این آیین هم که از ادیان آریایی به شمار می رود به عنوان مهم ترین دین در هند هنوز رواج دارد.
در آیین هندویی سه ایزد چرخش نظام هستی را به عهده دارند (خدایان تثلیث هندی):
1- برهما: ایزد خالق کیهان، که آثار کم تری از این ایزد دیده می شود، چرا که نقش این خدا به عنوان خالق به اتمام رسیده است. و در اصل «معمار بازنشسته» است.
2- ویشنو: ایزد محافظ کائنات، مهم ترین خدا در پهنه ی فرهنگ هندویی - تجلی این خدا بارها به صورت انسان بر روی زمین جهت حفظ نظام هستی انجام شده است و آثار هنری نیز بیش تر به تجلیات مختلف زمینی این خدا اختصاص دارد (تصویر 10).
3- شیوا: ایزد نابودی، منشاء خیر و برکت - شفا دهنده - خدای رقص و... شمرده می شود و در اسطوره های هند و هنر هند نقش بسزایی دارد (تصویر 11)
در پیکره سازی هند، تأثیر تمدن های بین النهرین، یونان و هنر بومی هند دیده می شود.

نقاشی

هنر نقاشی در هند هم پای مجسمه سازی پیشرفت کرده ولی آثار زیادی از آن برجای نمانده است. نخستین نمونه های به دست آمده از نقاشی هند آثاری هستند متعلق به سده ی اول ق.م در عبادت گاه «آجانتا» با موضوع زندگانی گذشته ی بودا. ولی آثار بعدی متعلق به سده های پنجم و ششم میلادی است و نمایانگر عصری است به نام «عصر طلایی گوپتا»، این نقاشی ها هر چند تصاویری از متون بودایی هستند ولی بیش تر بازتابی از یک هنر تجملی و درباری است. (تصویر 12).

معماری

شروع معماری مذهبی در هند با پرستشگاههای غاری است. این غارها که به تقلید بناهای چوبی آن دوره ساخته می شدند بناهای تالار مانندی هستند که در اصل صخره های سنگی کنده می شدند و در انتهای تالار فضایی برای پرستش به وجود می آوردند نمونه ی آن غار «لوماس ریشی» مربوط به سده سوم ق.م در کوه های بربر است (تصویر 13).

ولی مهم ترین بناهای اولیه مذهب آریایی در هند «استوپا» ها هستند. «استوپا» ها معابد گنبدی شکل و توپری هستند که از مصالح سنگ و آجر با درهای چوبی نقش دار درست شده و عموماًً محل حفظ بقایای (خاکستر) قدیسین بودایی است. نمونه های اولیه استوپاها در «ماتهورا» و دیگر نقاط به دست آمده، ولی عظمت این گونه بناها را در استوپای «سانچی» متعلق به قرن سوم ق.م مشاهده می کنیم (تصویر 14).

هم زمان با آیین بودا، آیین هندو توانست تدریجاً نیروی لازم را برای رقابت با آیین بودا پیدا کند. کما بیش آثار محدودی از معماری هندویی قبل از میلاد مشاهده شده است ولی اکثر آثار معماری هندو را متعلق به سده های چهارم میلادی به بعد می دانند. در همین زمان آیین هندو در ساخت معابد غاری با آیین بودا به رقابت پرداخت و نمونه ای از آن ساخت تندیس هایی عظیم در فرو رفتگی های سطوح غار «اودایگیر» در «مادهیاپرادش» است. شاید عالی ترین هنر هندو در جزیره ی «الفانتا» باشد که درون قله ای را خاک برداری کردند و یک تالار ستون دار عظیم در دلش ایجاد نمودند (تصاویر 15).

معابد هندو عموماًً به پرستش دو ایزد (ویشنو و شیوا) و تجلیات آن اختصاص دارد و پیکره ی این خدایان نقش بسیار مهمی در ساختار معابد دارد و معمولاًً فضای داخلی معابد چنان اندک است و بر جزئیات خارجی چنان تأکید می شود که رفته رفته مرز میان پیکر تراشی و معماری برداشته می شود. از نمونه معابد هندویی می توان به معبد «خورشید» واقع در «کرناک» (تصویر 16) و معبد «خاجوراهو» اشاره نمود (تصویر 17).

هنر هند در دوره ی اسلامی

اولین مرحله از آشنایی هندیان با اسلام توسط بازرگانان عربی که به سواحل جنوبی هند مسافرت می کردند بر می گردد. مرحله ی بعدی مربوط به آغاز هجوم سلطان محمود غزنوی در قرن 11 میلادی به کشور هند است ولی از آنجایی که جنگ نمی تواند باعث مودت و دوستی و آمیزش فرهنگی گردد تأثیر چندانی در رسوخ فرهنگ اسلامی به هند نمی گذارد. مرحله ی سوم مربوط به دو قرن بعد از آن است و آن هم مهاجرت مسلمانان ایرانی به شبه قاره است. این مرحله نقطه ی عطف آغاز آشنایی وسیع و گسترده فرهنگ و هنر اسلامی در هند است. انتقال اسلام به هند اساساً توسط مسلمانان صورت می گیرد. اوج تجلی هنر اسلامی هند را که هنر «هندو - ایرانی» نامیده می شود، می توان در دوران حکومت مغولان تیموری (1526 - 1857 میلادی) مشاهده کرد.
تا قبل از استقرار مغولان تیموری در هند، این سرزمین دچار ناآرامی های سیاسی بوده است و استقرار مغولان توانست به گونه ای آرامش را وارد هند بکند. بر خلاف ایرانیان که از مغولان جزو ویرانی و آشوب چیزی ندیدند. هندیان آرامش خود را مدیون مغولان می دانند.
شروع حکومت مغولان هندی توسط «بابرشاه» است که توانست به گونه ای آرامش و ثبات را وارد هند نماید. ولی در دوران فرزندش «همایون شاه» (56 - 1530) مجدداً آشوب به هند وارد می شود که همایون را مجبور به پناهنده شدن به ایران می کند. شاه طهماسب صفوی از او استقبال کرده و پس از حدود ده سال به او کمک می کند که حکومت از دست رفته را بازیابد. همایون شاه به خاطر آشنایی با هنر ایران علاوه بر دانشمندان دیگر، دو تن از هنرمندان ایرانی به نام های «میرسیدعلی» و «عبدالصمد» را با خود به هند می برد و از این زمان هند بیش ترین تأثیر را از هنر ایرانی می گیرد. این تأثیرات را در زمینه ی نقاشی مینیاتور - هنرهای دستی - فرش و معماری به وضوح می توان مشاهده کرد.
امپراطوران بعدی مغول چون «اکبرشاه»، «جهانگیر» «شاه جهان» و... به ترتیب بر کمیت و کیفیت این تأثیرات افزودند. هنرمندان ایرانی با تأسیس کارگاه هایی در هند آثار کم نظیری در زمینه های نسخ مصور خطی، آثار چوبی، فلزی، سنگی و معماری از این دوران بر جای گذاشتند. نسخ خطی دوره ی اسلامی هند اغلب به زبان فارسی و خط نستعلیق است و زبان فارسی در حکم زبان دینی مسلمانان هند است (تصویر 18).

معماری

معماری اسلامی هند از دوران سلاطین دهلی قرون 6 تا 10 هجری قمری آغاز می شود. آن ها شیوه ای خاص به نام «هندواسلامی» را مشابه آثار در هنرهای تزئینی رواج دادند که تلفیقی است از معماری هندی (مثلاًً استفاده از سنگ برای پوشش و تزیینات) و معماری اسلامی ایران (مثلاً قوس های جناغی و کتیبه ها). منار و مسجد «قطب منار»: این بنا در دهلی است و به نام های «مسجد جامع» یا «مسجد قوت الاسلام» نیز خوانده می شود. قطب منار توسط «قطب الدین ایبک» به عنوان اولین مسجد مسلمانان در هند ساخته شده و در ساختمان آن از مناره ی بناهای کشورهای آسیای میانه تقلید شده است. طرح مناره از «پاپیل» های مضرس (مثلث شکل) تشکیل شده (به ستون های نیمه برجسته ی متصل به بنای اصلی «پاپیل» می گویند.) و در هر قسمت آن کمربندی از کتیبه های ایرانی کار شده است. نمای مناره و مسجد تماماً از سنگ های شنی سرخ و مرمر صاف استفاده شده است. این مسجد الگوی سایر مساجد در هند قرار می گیرد (تصویر 19).
آرامگاه همایون شاه: پادشاهان هندی به ساخت آرامگاه توجه خاصی نشان می دادند. مجموعه ای از آرامگاه های متعدد با پوشش سنگهای سرخ و مرمر سفید در هند باقی مانده که نمونه ای از آن آرامگاه همایون شاه دومین پادشاه «گورگانی» هند است (تصویر 20). از سایر آرامگاه ها می توان به آرامگاه «اکبر شاه» (تصویر 21) و «اعتماد الدوله» (تصویر 23) اشاره نمود. تاج محل: این بنا در اصل مقبره ی «ممتاز محل» همسر «شاه جهان» است که در منار رود «جمنا» و در شهر «آگرا» ساخته شده و بعد از مرگ شاه جهان جنازه ی او نیز در همین محل دفن می گردد. این بنا جنبه ای مقدس برای هندیان دارد و آن را جزء عجایب هفتگانه به شمار می آورند. طرح و فرم مجموعه ی آرامگاه در هرمی «متساوی الساقین» ساخته شده و متفاوت با بناهای دیگر هندی است. طرح بنای مقبره هشت ضلعی است و در اصل از مربعی تشکیل شده که گوشه های آن بریده شده است. (مثمن بغدادی) (تصویر 23).
این مقبره دارای چهار گلدسته، گنبدی با پوشش سنگ مرمر و نمایی با سنگ سرخ و مرمر است. ایوان ورودی بنا با نمایی از سنگ مرمر و خط ثلث عالی و معرق های سنگی تزیین شده است. در ساخت این بنا از حداکثر تکنیک و فنون معماری که تلفیقی از معماری هند و ایرانی است استفاده شده است (تصویر 24)
منبع مقاله :
حسینی، سید رضا، (1348)، هنر و معماری ایران و جهان، تهران: مارلیک، چاپ دوم، (1388)