جستاری در معنای واژه‌ی «ولّی»

 

چکیده:

این مقاله در پی آن است که اثبات کند در ریشه ی ( و ل ی) تنها دو معنا را می توان یافت؛ اول «قرب و نزدیکی» یا پیاپی بودن و پشت سر هم بودن. دوم «سرپرستی» یا متصرف بودن در امور کسی یا چیزی یا فرمانروا بودن و امثال آن. پس از آنکه این دو معنا در ریشه ی ولی اثبات شد، بیان می داریم (ولیّ) بر وزن فعیل، فقط به معنای دوّم شنیده شده و بنابراین این کلمه، معنایی جز سرپرستی و متصرف ندارد. در ادامه به توجیه معانی دیگرِ این کلمه پرداخته و معتقدیم معانی دیگری که برای آن ذکر کرده اند، یا جزو مصادیق معنای سرپرست می باشند و یا آنکه جزو لوازم و مستلزمات آنند.
نتیجه ای که از این مقاله می توان گرفت مستقیماً در بهره گیری از نصوص شیعه بر امامت حضرت امیر (علیه السلام)، همچون آیه ی ولایت و حدیث غدیر نقش دارد، چرا که در صورت تک معنایی بودن واژه ی ولی و مولی، دیگر شکی در معنای مستفاد از این نصوص باقی نخواهد ماند.

مقدمه

آیه ی ولایت همواره یکی از مهم ترین نصوص برای اندیشمندان شیعه در اثبات ولایت الاهی حضرت أمیر علیه السلام بوده است. شیعه از دیرباز بر اهمیت آن تأکید کرده و بر آن بوده است که واژه ی ولی در آیه ی «إنَّما وَلِیُّکمُ الله وَ رَسُولُهُ وَ الَّذینَ آمَنُوا» معنایی جز سرپرستی بر امور خلق نداشته و نمی توان آن را به معانی دیگری، همچون «یار و یاور و دوست و محّب» حمل نمود.
مرحوم آیة الله حاج شیخ محمد رضا جعفری (ره) نیز در مباحث خود در باب امامت، بر این نکته پافشاری می نمودند. ایشان برای اثبات این معنا، بحث را به شکل مبنای مطرح نموده و معتقد بودند که واژه ی «ولّی» اساساً معنایی جز سرپرستی ندارد و هر گاه واژه در کلام عرب استعمال شود، همین معنا مدّ نظر گوینده است؛ خواه این واژه در آیه ولایت و حدیث غدیر استفاده شود، خواه در کلام عرب قبل یا بعد از اسلام. آن چه در ادامه می آید، بحثی است که ایشان در دروس امامت خود به تفصیل بیان داشته و پیش از آن نیز در کنگره ی غدیر لندن القا نموده اند.
من در اینجا مدّعای ایشان را در حدّ توان آورده و از خواننده ی محترم تقاضا دارم اشکالاتش را ناشی از عدم فهم حقیر از مباحث ایشان، یا عدم توانایی در نقل این مباحث دانسته و اینجانب را در رفع آنها یاری نمایند.
استاد جعفری (ره) برای اثبات مدّعای خویش ابتدا معانی ریشه ی «ولیّ» یعنی معناهایی که در ریشه ی این واژه موجود است و مربوط به مشتقّ خاصی نیست را در چند کتاب لغت بررسی نموده و سپس به چند نکته در مباحث لغت شناسی اشاره می نماید و پس از آن به بیان ادلّه ی خود می پردازد.
اولین معنایی که فرهنگ های لغت برای ریشه ی ( و ل ی) ذکر نموده اند قُرب (نزدیکی) است (1). این فرهنگ ها معانی دیگری نیز برای این مادّه ذکر کرده اند. از دید ایشان، بکارگیری این مادّه در این معانی، بر اساس مشترک لفظی بوده و به همین جهت این واژه معانی متعدّدی را به دنبال دارد.
ما در این نوشتار در صدد آنیم که اثبات کنیم این معانی، معنای جدیدی برای این مادّه نبوده و همگی به یک معنا بازگشت دارند. در نتیجه برای این ماده افزون بر معنای «قُرب و نزدیکی» تنها یک معنای دیگر قابل ذکر است.
باید گفت هر چند ممکن است معنای دوم در ابتدا به طور مجازی برای این ریشه به کار رفته و شباهت میان آن با معنای «نزدیک»- به اصطلاح علمای معانی و بیان مصحِّح این استعمال بوده است؛ اما مجازی بودن آن در ابتدای به کارگیری این واژه در معنای جدید بوده و با تکرار زیاد در معنای جدید، این واژه در معنای دوم وضع نویی یافته و دیگر به صورت مجازی استعمال نشده است. در نتیجه، هنگام به کارگیری معنای جدید معنای سابق آن به ذهن مخاطب نمی آید (2). این فرایند، همان چیزی است که در منطق از آن به «منقول» یاد می شود.
برای بازشناسی معانی این مادّه ابتدا باید به فرهنگ های لغت مراجعه کنیم؛ اما متأسفانه بیشتر این فرهنگ ها، معانی حقیقی و مجازی لغات را از یک سو و معانی صریح و کنایی آن ها را از سوی دیگر در هم آمیخته اند، به گونه ای که جداسازی این معانی از یکدیگر دشوار به نظر می آید. در این میان برخی از فرهنگ ها همچون اساس البلاغه زمخشری و المعجم الوسیط مدّعی اند که این جداسازی را انجام داده اند (3)؛ از سوی دیگر راغب اصفهانی در مفردات راغب دقّتی در معنای این واژه به کار برده، که شایسته است بدان نیز اشاره شود. بنابرین به ذکر این سه فرهنگ اکتفا نموده و بر این باوریم که دیگر فرهنگ ها چیزی بیشتر از آن چه بیان می شود ندارند.

فرهنگ های لغت

الف) اساس البلاغة

(ولیَ، ولیَه، ولیاً) یعنی: به او نزدیک شد، (اولَیتُه ایاه) او را ولی آن قرار دادم: یعنی: او را نزدیک کردم، (کلُّ ممایلیک) هر آنچه به تو نزدیک است.
و (جَلستُ ممایلیه) یعنی: کنار هر آنچه به او نزدیک است نشستم. (سَقَط الولی) ولی فرود آمد، و آن بارانی است که بعد از باران وسمی (4) می بارد، و (قد وَلیتُ الارض وهی مولیه) زمین به باران ولی مرطوب شد.
و (ولیَ الاَمر و تولاه) سرپرست کاری شد و سرپرستی آن را به عهده گرفت. و (هو ولیُّه و مولاه) او سرپرستش است. و (هو ولیُّ الیتیم) او سرپرست یتیم است. و (ولیُّ القتیل) سرپرست خون کشته شده است. و (هم اولاؤه) آنها سرپرستان اویند. و (ولیَ ولایة و هو والی البلد) او فرماندار این سرزمین است. و (هم ولاته) آنها فرماندارانش هستند. و (رحم الله تعالی ولاة العدل) خداوند فرمانداران عادل را بیامرزد. و (استولی علیه) بر آن مسلط شد. و (هذا مولای ابنُ عمّی) پسر عمویم پیرو من است.
و (هم موالیَّ) آن ها پیروان من هستند. و (مولای) یعنی: صاحب من و همچنین یعنی، بنده من (5). سرپرستی که حقیقتا سرپرست باشد، یاور است. و (هو اولی به) او به این کار سزاوارتر است. و (والاه موالاه). و (والی بین الشیئین) دو چیز را یکی پس از دیگری قرار داد. و (هما علی الولاء) آن ها پشت سریکدیگر هستند.... و (تولَیته) یعنی: او را سرپرست خودم قرار دادم (و من یتولهم منکم فإنه منهم (6)) هر کس آن ها را سرپرست امور خود قرار دهد از آنان است. (تولَاک الله بحفظه) خداوند سرپرستیش را به گونه ای بر تو روا دارد که نگهدار تو باشد... و در معنی مجاز... (7).
زمخشری برای «ولیّ» دو معنای حقیقی قائل است. وی از جمله ی «ولی، ولیه، ولیاً» تا آن جا که می گوید: «قد ولیت الارض وهی مولیه» در صدد بیان معنای اول این مادّه است، و آن «نزدیکی و پیاپی بودن» می باشد. پس از آن به بیان معنای دوّم پرداخته که همانا عبارت است از: «حقّ تصرّف و سرپرستی در کار چیزی یا کسی»، ایشان از عبارت «ولی الأمر و تولاه» تا آنجا که می گوید: «تولّاک الله بحفظه» در صدد توضیح همین معناست.
در این جا باید گفت که گفتار ایشان در ابتدای معنای دوم که می فرماید:
و (ولی الأمر و تولاه) سرپرست کاری شد و سرپرستی آن را به عهده گرفت.
برای بیان آن معنا کفایت می کرد و نیازی به جمله های بعد نبود؛ اما چون موارد استعمال آن ها زیاد می باشد، ایشان توضیح معنای این واژه را بر اساس مصادیق مشهور آن به عهده گرفته است، نه این که در اینجا به بیان معانی دیگر این واژه پرداخته باشد. کما اینکه در اینجا مصادیق آن را نیز استقصا نکرده و مدّعی نیست تمامی مصادیق «ولی» به معنای سرپرست، همان تعدادی است که بیان نموده است. پس تمامی مواردی که زمخشری در معنای دوم ذکر کرده است، همگی در معنای واحدی به کار رفته اند و تفاوت، تنها در آن است که متکلّم، معنای سرپرست را به حسب اختلاف مورد، در افراد مختلف استفاده نموده است.
از سوی دیگر در گفتار ایشان عبارت (سرپرستی که حقیقتاً سرپرست باشد، یاور است» (8) را مشاهده می نماییم. مقصود وی در این قسمت نیز بیان معنای جدیدی برای واژه ی «ولی» نیست، بلکه نویسنده در اینجا در صدد تأکید بر برخی لوازم ولایت است همان گونه که می گوییم:
پدری که حقیقتاً پدر باشد از فرزندش به بهترین وجه نگهداری می نماید (9) یا این که می گوییم:
برادری که حقیقتاً برادر باشد از برادرش آشکارا و نهان پشتیبانی می کند (10) روشن است که مقصود ما در این دو جمله بیان معنا و مفهوم جدیدی از واژه های پدر و برادر نیست، و این گونه نیست که به فرض مثال کلمه ی برادر را به معنای پشتیبان فرض کرده باشیم.
آری، زمخشری در آن بخش از گفتار خود که آورده است:
و (والی بین الشیئین) دو چیز را یکی پس از دیگری قرار داد. و (هما علی الولاء) آنها پشت سریکدیگر هستند
به اشتباه مواردی از معنای اول را آن جا که در صدد بیان معنای دوّم بوده، ذکر نموده است.
چرا که روشن است در این دو مورد، «ولیّ» به معنای «پیاپی بودن» است، مانند موالات در وضو که به معنای پیاپی انجام دادن اعمال وضو است.
اکنون روشن شد که زمخشری در عین حالی که از دقّت نظر بالایی برخوردار است دچار لغزش هایی شده که اگر آن ها را به دقّت بررسی نکنیم. در فهم گفتار وی دچار ابهام گشته و ایشان را نیز جزو کسانی قرار خواهیم داد که برای لفظ ولی معانی متعددی ذکر کرده اند.

ب) مفردات راغب

(ولی): (الولاء والتوالی) یعنی: فراهم آمدن دو چیزیا بیشتر به گونه ای که بین آن دو، چیزی که از جنس آنها نباشد یافت نشود، این لفظ با تسامح در معنای (قریب و نزدیک بودن) استفاده می گردد؛ نزدیکی از جهت مکانی یا نسبی یا نزدیکی در دین و یا نزدیک بودن به لحاظ دوستی و یاری و یا نزدیکی به جهت اعتقاد.
(الوِلایة) به کسر واو به معنای یاری و (الوَلایه) به فتح آن، به معنای سرپرستی است. البته گفته شده است که حقیقت هر دو واژه به فتح و به کسر واو سرپرستی است. (ولی) و (مولی) هر دو در این معنا استفاده می گردند، هم در معنای فاعلی آن یعنی (صاحب برده) و هم در معنای مفعولی آن یعنی برده. به مومن گفته می شود (هو ولیّ الله عزّوجلّ) یعنی مومن بنده ی خدا است. البته نسبت به مومن تعبیر (هو مولی الله عزّو جلّ) نیامده است.
در معنای فاعلی به هر دو صورت گفته می شود: «لله تعالی ولیُ المومنینِ و مولاهم) خداوند سرپرست مومنان است. و شاهد قرآنی آن مانند: (الله ولی الذین آمنوا (11))... و (والی) که در آیه ی کریمه ی ( وَ مَا لَهُم مِن دُونِهِ مِن وَالٍ (12)) آمده است به همان معنای (ولی) است. خداوند در آیات متعددی ولایت را میان مؤمنان و کافران انکار نموده است، چرا که گفته است: (یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا الیَهُودَ) تا آن جا که می گوید (وَ مَن یَتَوَلَّهُم مِنکُم فَإِنَّهُ مِنهُم (13))... (تولی) در صورتی که متعدّی بنفسه باشد به معنای سرپرستی است.... و (ولی) به معنای بارانی است که پس از باران و سمی می آید. واژه ی (مولی)، هم به برده و هم به صاحب آن گفته می شود. همچنین به هم پیمان و پسر عمو و همسایه نیز مولی گفته می شود.
به طور کلّی هر کسی که سرپرست کارها و امورِ شخص دیگری شود، ولی اوست. همچنین گفته می شود (فلانٌ أٌولی بکذا) فلان شخص سزاوارتر به فلان چیز است. خداوند نیز در همین معنا فرموده است. (النَّبِیُّ أَولَی بِالمُؤمِنِینَ مِن أَنفُسِهِم (14))....
همچنین این که گفته می شود (ولیَ الشیءُ الشیءَ) یا (أولیت الشیءَ شیئأ آخر) بدین معناست که من چیزی را در نزدیکی و پس از چیز دیگری قرار دادم.
و (الولاء فی العتق) همان است که به ارث برده می شود، چنان چه در حدیث آمده: (نهی النبی صلی الله علیه و آله عن بیع الولاء و عن هبته) (15). و موالات بین دو چیز، پی در پی بودن آن ها است. (16)
راغب اوّلین معنای این ریشه را این گونه معرفی می نماید:
فراهم آمدن دو چیز یا بیشتر که بین آن دو، چیزی که از جنس آنها نباشد یافت نشود.
ایشان معتقد است بنابر همین معنا، این واژه در معنای «قرب و نزدیکی» استفاده شده است.
شاید معنایی که راغب اصفهانی به آن اشاره کرده است، معنایی دقیق تری برای این ریشه باشد؛ اما باید گفت که دیدگاه ایشان نیز خالی از اشکال نیست، چرا که «فراهم آمدن دو چیز به گونه ای که میانشان، چیزی که از جنس آنها نباشد یافت نشود»، فقط هنگامی صورت می پذیرد که آن دو چیز کاملاً به یکدیگر چسبیده بوده و میانشان هیچ فاصله ای نباشد که در این صورت به یک چیز بدل خواهند شد. حال آنکه اگر به موارد کاربرد این ریشه مراجعه نماییم، خواهیم دید که این معنا به هیچ وجه متّصل بودن دو چیز را نمی رساند، بلکه اساساً این واژه فقط در مواردی به کار می رود که یک گونه تعدّدی موجود باشد؛ و چند تا بودن، فقط در صورت جدایی چند چیز از هم، و وجود فاصله میان آن دو ممکن است، که لازمه ی آن وجود اشیایی میان آن ها است.
با توجه به آن چه گفته شد و با در نظر گرفتن موارد کاربرد این واژه در لغت، در می یابیم این واژه هنگامی به کار می رود که دو چیز کاملاً همانند یکدیگر (17) به صورتی متوالی و پشت سر هم وجود داشته باشند، به گونه ای که یکی از آن دو قبل تر و اول به حساب آمده و دیگری پس از آن قلمداد گشته و دومین آن محسوب گردد. این تصویر فقط هنگامی ممکن است که میان آن دو، چیزی از جنس خودشان یافت نشود؛ اما وجود چیزهای دیگر مانع تحقق این معنا نیست.اکنون می توانیم گفتار راغب اصفهانی را با تغییراندکی، تصحیح نموده و به معنای واقعی این واژه نزدیک تر شویم و بگوییم که اولین معنایی که می توان برای ریشه ی ( و ل ی) ذکر کرد همانا «فراهم آمدن دو چیز یا بیشتر به گونه ای که بین آن دو، چیزی که از جنس آنها باشد یافت نشود» است، و بنا بر همین معنا این واژه در معنای «قرب و نزدیکی» استفاده گردیده است.

ج) معجم الوسیط

(ولاه، یلیه، ولیاً): به او نزدیک شد. (ولیه، یلیه، ولیاً): به او نزدیک شد. (ولی، یلی، ولایه الشیءَ و علیه): سرپرست آن چیز شد و به انجام آن پرداخت. (ولیَ فلاناً و علیه): فلانی را یاری کرد. (ولیَ فلاناً): به فلانی علاقه مند شد.(ولیَ البد): فرمانروای آن سرزمین یا آن شهر یا آن کشور شد. در این هنگام او را (والی) گویند و صیغه ی جمع والی نیز (ولاه) است. معنای مفعولی آن: (مولیُّ علیه) تحت سلطه و سرپرستی قرار گرفته، می باشد...
(المولی): پروردگار و مالک و هر کسی که سرپرست و متصدّی کاری شود یا آن را به انجام رساند. و (ولی): دوست دار و علاقه مند، همراه. هم پیمان و هم سوگند...
(الولیّ): هر آنکه سرپرست کاری باشد یا آن را به انجام رساند، یاور و یاری دهنده، دوست دار، هم پیمان، خویشاوند سببی مثل داماد و غیره. همسایه یا پناهنده یا پناه دهنده....

نتیجه

اکنون بنابر آنچه در کتابهای لغت دیدیم و آن چه از استعمالات لغوی در کلام عرب سراغ داریم، می توانیم بگوییم که در (ولی- یلی ولایة) دو معنی قابل اثبات است:
اول «فراهم آمدن دو چیز یا بیشتر به گونه ای که بین آن دو، چیزی که از جنس آنها باشد یافت نشود» یا همان قریب بودن، نزدیک بودن و پیاپی بودن و کلماتی از این دست؛ دوم معنای «سرپرستی» است که همانا توانا بودن و متمکّن بودن و سلطنت داشتن بر امور چیزی یا کسی از قبیل سود و زیان و امر و نهی و اجازه و منع و.... را به دنبال دارد. این معنا، خضوع و گوش به فرمان بودن را نیز در طرف مقابل ولی که ولایتش را پذیرفته است به همراه می آورد.
در استعمالات عرب نیز می بینیم که هر دو معنا در صیغه ی مضارع این مادّه یافت می شود. اما در مصدر و فعل ماضی و صفت مشبّهه، معنای «نزدیک و پیاپی» شنیده نشده است. بنابراین کلمه ی «ولیّ» فقط معنای دوم را داشته و به معنای سرپرست است و معنای اول این ریشه در آن موجود نیست. البته نباید فراموش کرد که در فرهنگ های لغت، نوعی باران نیز به نام «ولّی» شناسانده شده است.
اکنون بحث را در خصوص کلمه ی «ولیّ» بر وزن فعیل دنبال می نماییم. چرا که آن چه به صورت مستقیم به بحث در آیه ی ولایت مربوط است، همین واژه است و هر آن چه در معنای آن اثبات کنیم، در دیگر مشتقات این مادّه نیز بنا بر آن چه در ادامه خواهد آمد جاری و ساری است.
در اینجا یادآور می شویم که لفظ «ولیّ» در حقیقت اسم فاعل نیست، بلکه صفت مشبهه است. صفت مشبّهه بر صفنی دلالت می کند که در ذات شخص بالفعل موجود است. این صفت، صفت ولایت است که فعلیتّش چیزی جز خود وجود همین ولایت در وی نیست؛ پس همین که شخصی «ولیّ» باشد، ولایت در او موجود است هر چند تا کنون از ولایت خود استفاده ننموده باشد. فی المثل اگر بگوییم که پدر، ولی فرزندانش است، اگر این پدر از ابتدای تولد فرزندش در مسافرت بوده و بر فرزند اعمال ولایت نکرده باشد، باز هم ولیّ فرزند است و بر او ولایت دارد. به همین جهت است که مدلول و مفهوم لفظ «ولیّ»، از مدلول و مفهوم لفظ والی متفاوت است، چرا که والی اسم فاعل است و چون چنین است، فقط بر شخصی دلالت می کند که فعلاً در حال إعمال ولایت بر افراد تحت سلطه ی خود می باشد؛ اما اگر به هر دلیل والی نتواند ولایتش را اعمال کند، دیگر به وی والی گفته نمی شود؛ حال آنکه در لفظ «ولیّ» چنین محدودیتی وجود ندارد.

تعدّد مصادیق ولایت

ولایت به معنایی که ذکر شد، معنایی کلی بوده و مصادیقی را در بردارد. نکته ای که در این جا بدان تذّکر داد این است که در ولایت سه جهتِ مختلف وجود دارد و بنابرین، تعدّدِ مصادیق نیز در همین سه جهت قابل فرض است. این سه جهت از این قرارند:
1- (من له الولایة) کسی که ولایت برای او است و این همان شخصی است که از به عنوان «ولیّ» به معنای فاعلی یاد می شود (18).
2- (من علیه الولایة) کسی که بر وی اعمال ولایت شده است. چنین شخصی طرف مقابل و زیر دست ولیّ به معنای پیشین است، کسی که ولیّ امور او را دردست دارد و به او امر و نهی کرده و بر وی اعمال نفوذ می کند و سود و زیانش را مدّ نظر قرار می دهد. این شخص همان ولیِّ به معنای مفعولی است.
نکته آنکه این زیر دست باید در زمره ی ذوی العقول باشد. لذا هیچ گاه در گفتار عرب (اولیاء الأغنام» یا «أولیاء هذه الأموال» نمی بینیم، بخلاف واژه ی «ملک و رب» که گفته می شود: «مالک الأغنام» یا «ربّ هذا الأ راضی».
3- (ما فیه الولایة) چیزی که ولایت در آن است. مقصود در اینجا همان چیزهایی است که ولایت در آنها اعمال می شود. فی المثل پدر در امورِ تربیتی فرزندش ولایت دارد؛ ولی در مسائل دینی وی ولایتی ندارد. یا حاکم در امور اجتماعی مردم ولایت دارد؛ امام در امور فردی ایشان ولایتی ندارد. یا اینکه امام در تمامی امور دینی، اجتماعی و تربیتی مردم ولایت دارد. بنابرین، مقصود، جهانی است که ولی در آن ها امر و نهی کرده یا اعمال سلطه نموده و در آن ها تصرف می نماید، اموری که ولی در آن ها سود و زیان شخص را مدّ نظر قرار می دهد. این جهات، جهانی هستند که اگر ولی در آنها اعمال قدرت نماید می گوییم ولیّ بالفعل از ولایت خود استفاده نموده است.
حال اگر پرسیده شود چه نوع اولیایی قابل فرض و تصور است؟ ممکن است در جواب اولیای مختلفی را نام ببریم در عین حال که معنا و مفهوم کلّی ولایت یک چیز بوده و در آن تغییری حاصل نشده است. در این هنگام باید سه جهت بالا را مورد تأمّل و دقّت نظر قرار دهیم.
چون «ولیّ» گاهی متّصف به یکی بودن یا چند تا بودن می شود؛ از آن جهت که «ولیّ» دارد (پدرش) یا چند سرپرست دارد (پدر و جدّ پدری). گاهی نیز «ولیّ» از آن جهت تعدّد می یابد که اشخاص تحت سلطه اش متعددّند، فلذایک شخص گاهی مصداق یک ولایت یا چند ولایت است. مثلاً یک فرد چون پنج فرزند دارد، پنج ولایت دارد.
گاهی نیز تعدّد به جهت وسعت دایره ی ولایت است، بنابرین یک شخص می تواند بر یک شخص دیگر از جهات متعدّدی ولایت داشته باشد. مثلا یک فرد هم پدر و هم معلم و هم امام و هم حاکم شخصی باشد در این هنگام آن شخص، هم به جهت پدر بودن و هم به جهت معلم بودن و هم به جهات دیگر بر طرف مقابل خود ولایت دارد. تفاوت این ولایت ها در گستره ی نفوذ ولایت است.
از آن چه در مورد سوم ذکر کردیم تفاوت میان مفهوم ولایت با مفهوم امارت و حکومت روشن می شود؛ چرا که حکومت یک مصداق از مصادیق ولایت است و آن مصداقی است که در آن، شخص، بر امور عام و اجتماعی مردم ولایت دارد.

توجیه معانی دیگر در «ولیّ»

پس از آنکه مدّعای ما روشن شد و گفتیم که «ولیّ» یک معنا بیشتر ندارد و آن «سرپرست و متصرّف» است، لازم است معناهای دیگری را که در فرهنگ های لغت به این واژه نسبت داده اند نیز توجیه نموده و بیان کنیم که چه نسبتی میان این معانی و معنای اصلی لفظ، موجود است. اما ابتدا برای روشن شدن مدّعا، باید به چند نکته توجه داشته باشیم.

الف) اشتراک در ریشه

اگر گفتیم که واژه ی «ولی» یا «مولی» در چند معنای مختلف، به کار می روند و به اصطلاح مشترک لفظی می باشند، منشأ این اشتراک را باید در ریشه ی این کلمات جست و جو کرد و نمی توان آن را ناشی از نوعِ صیغه ی این کلمات و وزن آن ها دانست؛ چرا که وزن های مختلف فعل ها، معانی خاص به خود را ایفا می کنند؛ فی المثل وزن مفاعله، معنای انجام کاری به صورت دو طرفی را می دهد؛ خواه ماده تکلم را در آن ریخته و صیغه ی مکالمه را بسازیم یا ماده ی ضرب را ریخته و مصاربه را از آن استخراج کنیم، یا مقایسه، و یا مناشده، و متاتله، و امثال آن. همچنین وزن فاعل در اسم فاعل به معنای انتساب فعل، به شخص است، حال از ماده ی علم باشد یا جهل یا ضرب. همچنین است وزن های دیگر از قبیل فعیل و مفعل و مفعول و ...
بنابر آن چه گفته شد تفاوت آشکاری که در معنای «عالم و جاهل و ضارب» موجود است، نباید در وزن آنها باشد، بلکه باید آن را در ریشه ی عِلم و جَهل و ضَرب بیابیم. حال اگر معنایی را در کلمه ای خاص و با وزنی خاص یافتیم که در وزنی دیگر اما از همان مادّه نبود، باید بتوان آن معنا را در ریشه ی آن یافت. به طور مثال، گفتیم که در کلمه ی «یَلِیُ» به صیغه ی مضارع معنای قرب و نزدیکی را مشاهده می کنیم و این در حالی است که این معنا را در «ولیّ» بر وزن فعیل نمی یابیم، حال که چنین است باید بتوان معنای نزدیکی را در ریشه ی (و ل ی) یافت، هر چند در استعمالات عرب این معنا در صیغه ی ماضی و صفت مشبّه ی آن استفاده نشده باشد.
پس از روشن شدن مطلبِ بالا می گوییم که در فرهنگ های لغت، معانی زیادی را برای «ولی» یا «مولی» ذکر کرده اند. این در حالی است که نمی توان بسیاری از این معانی را در ریشه ی این لغات یافت (19). در نتیجه یا این معانی، در واقع معنای جدیدی برای لفظ نبوده، بلکه مصداقی از مصادیق آنند یا این که باید برخی از این معانی را ساخته و پرداخته ی افراد مغرضی بدانیم که از این کار سودی می برده اند. ما در ادامه راجع به این مطلب توضیح خواهیم داد.

ب) لوازم و مستلزمات معنای «ولیّ»

نباید فراموش کنیم که هر معنایی، به لحاظ عقلی یا عرفی دارای لوازم و مستلزماتی است که باید همیشه به همراه آن باشد. «ولایت و سرپرستی» هم از این قاعده مستثنا نیست.
به همین جهت ولایت در نگاه عرف ملازم محبّت ورزی و یاری نمودن و دوستی و رفاقت و همراهی است، چرا که معمولا اشخاصی که ولایتی دارند، به کسی که بر وی ولایت دارند، محبّت می ورزند و یار و یاور وی و پشتیبان اویند.
به همین جهت است که در عرف، ولی را در مقابل عدو قرار می دهند؛ چرا که هیچ گاه مگر در موارد شاذ و نادر دیده نشده که ولیِّ یک شخص با او دشمنی کند یا او را دوست نداشته باشد، یا این که در سختی ها به فریادش نرسیده و کمکش ننماید.
به همین جهت نیز «ولیّ» به معنای مفعولیِ آن که بر وی اعمال ولایت شده است عرفاً ملازِم حبیب و محبوب به معنای دوست داشته شده و ملازمِ رفیق و دوست یا همراه برای ولی خود است.
می خواهیم بگوییم که باید در مباحث لغوی، میان معنای اصلی یک لفظ و لوازم و مستلزمات خارجی آن تفاوت قائل بود. تفاوتی که اگر آن را لحاظ ننماییم دچار اشتباه بزرگی خواهیم شد که بسیاری را به خطا کشانده است. این که معنای یک لفظ به همراه خود، معنای دیگری را به ذهن می کشاند، مطلبی است، و اینکه معنای دوم را معنای مستقلی برای آن لفظ ذکر کرده و عملاً مشترک لفظی بسازیم مطلبی دیگر.

ج) تفاوت میان مصادیق و مفاهیم

نکته ی دیگر آنکه فرهنگ های لغت قدیم و جدید در بیشتر موارد برای فهماندنِ معنای یک لفظ از کلماتی بهره می گیرند که بیشترین اشتراک را در مصادیق با معنایی که در صدد بیان آن هستند داشته باشند؛ در نتیجه کلمه ی ذکر شده با لفظی که در صدد فهماندن معنای آن هستند، تفاوت مفهومی دارد. اما گاهی دایره ی مصادیق کلمه ی ذکر شده از دایره ی مصادیق معنای مورد بحث، کوچک تر بوده و تمامی مصادیقش، مصادیق معنای مورد نظر هم هست و یا برعکس، دایره ای گسترده تر داشته و تمامی مصادیق معنای مورد بحث در زمره ی مصادیق آن لفظ می باشند.
برای روشن تر شدن نکته، بحث را ضمن مثال دنبال می کنیم؛ به فرض مثال اگر برای معنای «مایع» گفته شود: «آب، سرکه، شراب، گلاب، و...» تمامی مصادیق موارد مذکور مایع هستند، اما در هر صورت «مایع» با «آب» تفاوت مفهومی دارد یا مثلاً اگر در معنای «آب» گفته شود: «مایع، آشامیدنی و...» تمامی مصادیق «آب» جزو مصادیق موارد مذکور می باشند، اما باز در هر صورت آب با مایع تفاوت مفهومی دارد.
حال هر چه مقدار تفاوت مصادیق این دو مفهوم کمتر بوده و دایره ی مصادیق، انطباق بیشتری بر هم داشته باشند، لغوی مفهومِ مناسب تری برای معنای مورد نظر خود ذکر کرده است. این همان چیزی است که از آن به «تفسیر به أعم» یا «تفسیر به اخص» در لغت یاد می شود و بسیار کم پیش می آید که آن دو مفهوم به لحاظ مصداق کاملاً برابر بوده یا آن دو معنا کاملاً مرادف هم دیگر باشند، مانند زمانی که بگویند: بشر یعنی انسان.
اگر ساده اندیشانه، هر آن چه در مقابل لغات مختلف بیاید را معنایی مترادف با لفظ مورد نظر بپنداریم؛ یا آنکه فکر کنیم این دو مفهوم به لحاظ مصادیق کاملاً برابر هستند، بر اساس فرهنگ های موجود، کلمات بسیار زیادی را که هیچ لغت شناسی هم معنا ندانسته است، مرادف یکدیگر قلمداد خواهیم نمود.
بنابرین باید دقت کرد که اگر در معنای لفظ «ولیّ» گفته شود: «پدر، شوهر، صاحب برده و...» آیا منظور، معنای جدیدی برای ولایت است، یا گونه هایی مختلف از مصادیق ولایت مورد نظر می باشد؟

د) جایگاه قرینه در معانی حقیقی

نکته ی دیگر اینکه مسلّما در استعمالات مجازی و استعمال لفظ مشترک، لازم است برای فهم کلام، از قرائنی استقاده شود که معنای مورد نظر را مشخص نماید. اما آیا این بدان معنا است که اگر در کلام قرینه ای وجود داشت که معنای واژه ی مورد استفاده در کلام را مشخص می کرد، آن واژه، جزومعانی مجازی یا الفاظ مشترک بوده است؟
باید گفت اینکه ما، معنای واژه ای را از مناسب و ارتباط میان واژگان یک جمله و هماهنگی معنای مورد نظر با سایر معانی کلام دریابیم، دلیلی بر مجازی بودن آن واژه، یا مشترک لفظی بودن آن نیست. بلکه موردی که نتوان معنایش را از معانیِ سایر کلمات جمله، و مناسبات میان آن ها حدس زد بسیار نادر است. اگر کسی چنین مبنایی را در مباحث لغوی داشته باشد، می بایست تمامی کلمات مورد استفاده در لغت را، جزو معانی مجازی یا مشترک لفظی بداند!
به طور مثال اگر فرض نماییم شخصی معنای کلمه ی «آب» را نمی داند، سپس با چنین جمله ای برخورد نماید:
در میان راه، در حالی که تشنه بودم، گودالی دیدم که پر از آب بود.
تلألؤش مرا جلب کرده، به کنار آن رفته و دستم را در آن فرو کردم، بسیار سرد بود. مقداری از آن آشامیدم؛ شیرین و گوارا بود. در این هنگام تشنگیم برطرف گشت.
اگر این شخص برای فهمیدن معنای کلمه ی «آب»، به هیچ فرهنگ لغتی مراجعه ننماید و از هیچ شخصی نیز کمک نگیرد، بدون شک، وجود معانی دیگر در کلام و مناسبت میان آن ها، کاملاً معنای «آب» را برای او روشن می سازد. حال، آیا می توان فرض کرد که چون معنای کلمه ی «آب» را از مناسبات میان کلمات و قرینه ی موجود در کلام فهمیدیم. پس این کلمه در معنای مجازی استفاده شده است!
بنابر آن چه گفته شد روشن است که یک واژه، هر چند در معانی حقیقی خود استفاده شود، در بیشتر موارد، معنای آن را افزون بر معنای ظاهر خود می توان از مناسبات موجود در کلام فهمید.
برای خواننده ی محترم همین بس که همواره در کتاب های لغت و ادبیات برای اثبات یک معنا، از شواهد شعری و ادبی مختلف استفاده می کنند و این که خواننده در آن شواهد، معنای مدنظر ایشان را از آن واژه می فهمد، دلیلی بر مدعای خود قلمداد می کنند. و حال آنکه بنا بر این مبنا باید تمامی شواهد ادبی را، شواهدی بر مجازی بودن آن، یا مشتر ک لفظی بودن آن ها بدانیم. خطا بودن این رویکرد کاملاً روشن است و به نظر نمی رسد کسی چنین خطایی مرتکب شود.
دلیل تأکید ما بر این نکته که وجود مناسبت میان واژه ی موردنظر و سایر واژگان کلام، دلیلی بر مجازی بودن آن نیست، بدین جهت است که دانشمندان علم معنا و بیان همیشه در کتاب های خود برای صحیح بودن استعمال مجازی، وجود مناسبت را ضروری می دانند. اما مناسبتی که ایشان در استعمال مجازی لازم می شمارند، غیر از مناسبتی است که در اینجا سخن از آن به میان آمد.
باید گفت به طور کلی دو گونه مناسبت در اینجا قابل تحقق است:
اول: همین مناسبتی است که ما تاکنون راجع به آن سخن گفتیم و آن، مناسبت و هماهنگی میان اجزاء مختلف کلام است. این مناسبت، هم در جملات مجازی موجود است و هم در جملات حقیقی.
دوم: مناسبتی است که می بایست میان معنای حقیقی یک واژه و معنای مجازی استفاده شده در کلام موجود باشد، تا کلام از نگاه خواننده صحیح تلقی گردد. منظور علمای علم معانی و بیان از مناسبت، همین نوع از مناسبات است.
اکنون باید گفت که وجود مناسبت، زمانی دلیل مجازی بودن استعمال است که مناسبت از نوع دوم باشد و آن در جایی است که با معنای حقیقی یک کلمه را می دانیم؛ اما می بینیم که آن معنی منظور متکلم نبوده است. حال چون مناسبتی میان آن معنای حقیقی و معنای دومی که در جمله استفاده گردیده موجود است، پس این استعمال، استعمال مجازی و صحیح بوده است. البته طبیعی است که کشف معنای دوم منوط به وجود قرینه می باشد.
در آینده خواهیم گفت که آن چه از« ولی» در قرآن کریم در بیشتر آیاتی که این واژه در آن استفاده شده است فهمیده می شود، براساس همین مناسبات چیزی جز معنای متصرف و سرپرست نمی باشد.

حاصل کلام در معنای دیگر واژه ی «ولی»

پس از بیان موارد یاد شده، به طور قطع و یقین می توان گفت: تنها معنایی که از کتب لغت و استعمال عرب در رابطه با واژه ی «ولیّ» قابل اثبات است، معنای «سرپرست و متصرف» یا «مالک امر چیزی یا کسی بودن» است.
اگر خواننده ی محترم نیز آن موارد را با دقت تمام مورد مطالعه قرار داده باشد، با ما در این مطلب همراه خواهد شد. اما موارد دیگری که برای این واژه ذکر شده است یا مصادیق معنای کلی سرپرست و متصرف هستند و یا جزو لوازم و مستلزمات آن می باشند.
ساده ترین مثالی که می توان در اینجا ذکر نمود، کلمه ی « مرد» است. روشن است که این کلمه معنای واحدی دارد، پس اگر در جمله ای گفته شد: «مردی را دیدم که راه می رفت» و گفته شد: « مردی را دیدم که سخنرانی می نمود.» کلمه ی مرد در هر دو جمله معنای واحدی دارد هر چند در این دو مورد به دو مصداق مختلف از مرد اشاره شده است.
این ویژگی هر معنای کلیی است که دارای مصادیق مختلف است. تفاوت کلمه ی «مرد» با کلمه ی «سرپرست» در آن است که مصادیق کمله ی «مرد» گذشته از آنکه همگی در مرد بودن مشترک هستند، انواع خاصی از مرد در نظر گرفته نشده است؛ به خلاف «سرپرست» که می توان مصادیق آن را در یک تقسیم بندی دیگر به « پشتیبان»، «پدر»، «هم پیمان»، «رفیق»، «خویشاوند» و... تقسیم نموده و هنگامی که درصدد بیان معنای « سرپرست» هستیم این معانی کلی را ذکر کرده تا مصادیق مختلف این معنا را توضیح داده باشیم.
نباید فراموش کرد که چون ولایت از سه جنبه قابل تعدد می باشد آن گونه که توضیح آن به تفضیل گذشت طبیعی است که در میان مصادیق ولایت، دسته ها و گونه های متعددی را بیابیم که لازم است در فرهنگ لغت از آن ها جداگانه یاد کنیم.
همچنین بسیاری از معانیی که در فرهنگ های لغت به آن اشاره شده است معنای مستقلی برای واژه نبوده، بلکه ذکر آن ها بدان جهت است که این معانی جزو لوازم و مستلزمات واژه ی مورد نظر است و ذکرشان برای فهم معنای آن لازم و مفید می باشد. لذا اگر در بیان معنای «سرپرست» گفته می شود: « پشتیبان، یار و یاور، دوست و دوست دار» همه بدان جهت است که مصادیق حقیقی سرپرست، اغلب چنین صفاتی را نیز دارند؛ در نتیجه پدر، پشتیبان، یار و یاور و دوست و دوست دار فرزندش می باشد.
از سوی دیگر بیان شد که «ولی» به وزن فعیل در لغت هم به معنای فاعلی آن و هم به معنای مفعولی آن استفاده می گردد. لذا اگر در معنای «ولی»، هم «برده» ذکر می شود و هم «صاحب برده»، ازهمین باب است.
بنابراین روشن است که اگر لغوی در معنای « ولیّ» از معانیی همچون « المعتق» و «المعتَق» و «أب» و «ابن عمّ» و «وارث» و «حلیف» و «صدیق» و «حب» و حبیب» و «ناصر» و... استفاده می نماید، منظور وی، معنای جدیدی برای «ولیّ» نیست، بلکه وی در مقام بیان مصادیق و لوازم این واژه است؛ هر چند منکر آن نیستیم که برخی، مصادیق و مفاهیم یک لغت را در هم آمیخته و خوانندگان آثار خود را دچار آشفتگی نموده اند. اما بر این نکته تأکید داریم که اگر ایشان گرفتار اشتباهاتی از این دست شده اند، ما نباید میان گودال ایشان فرو رفته و دچار سردرگمی شویم.

دلیل هایی در اثبات مدعا

تمام آن چه ذکر شد، مدعای ما در معنای این لغت بود؛ حال برای اثبات این مدعا، دلیل هایی ارائه می کنیم.

1) نادرست بودن جایگزینی «ولیّ»

از واضح ترین دلیل هایی که می توان برای تک معنایی بودن واژه ی «ولیّ» ذکر کرد، این است که اگر این واژه را- براساس آن چه در فرهنگ های لغت آمده است- مشترک لفظی بدانیم، کلمه ی «ولیّ» با تمامی آن معانی کم باشند یا زیاد هم معنا و مترادف خواهد بود؛ مثلاً اگر گفتیم یکی از معانی «ولیّ»، یاری دهنده یا همان «ناصر» است، بنابراین «ولیّ» در این معنایش با «ناصر» هم معنا خواهد بود. به همین منوال «ولیّ» باید با« نصیر، صدیق، خلیل، محب، جار، حلیف، ابن العمّ» و... مرادف بوده باشد.
اکنون باید گفت که اگر ترادف میان «ولیّ» و این الفاظ را بپذیریم، لاجرم باید بتوان هر جایی که واژه ی «ناصر» استفاده شده است، «ولیّ» را به جایش جایگزین کنیم و به همین منوال باید بتوانیم به جای کلمه های «نصیر و صدیق و خلیل و...» از کلمه ی «ولیّ» استفاده کنیم. این قانونی است که در تمامی مترادفات جاری است؛ مثلاً اگر ما واژه ی «بشر» را مترادف با «انسان» بدانیم در تمامی مواردی که کلمه ی «بشر» آمده می توانیم «انسان» را جایگزین کنیم. در اسد و غضنفر یا ذهب و عین یا فضه وعین و تمامی مترادفات دیگر نیز اگر حقیقتاً مترادف باشند وضعیت به همین شکل است.
این در حالی است که در واژگان مورد بحث ما، براساس آشنایی که با قواعد و استعمالات زبان عربی داریم به طور قطع و یقین نمی توان چنین کاری را انجام داد. برای روشن تر شدن این مطلب، ارتباط میان ولی و هر یک از این الفاظ را جداگانه بررسی می نماییم:
الف) کلمه ی «ولیّ» نمی تواند در تمامی موارد، جایگزین «نصیر و ناصر» شود، چرا که «نصرت» به معنای یاری رسانی است که ممکن است از سوی شخص ضعیف تر بر شخص قوی تر تحقق یابد یا اینکه شخص کوچکتر به بزرگتر یاری رساند همچنین ممکن است شخص ذلیل تر شخص گرامی تر را یاری کند؛ چرا که اساساً معنای « یاری رسانی» چیزی جز کمک کردن در امری که کمک رسانی در آن صحیح است، نیست؛ مانند جنگ و صلح یا هجوم و دفاع و ..
باید گفت مواردی که یاری کردن در آن ها صحیح است بی شمار است؛ در بسیاری از این موارد بچه ی کوچک می توند ناصر پدرش باشد، یا برادر کوچک می تواند ناصر برادر بزرگ ترش باشد، و حال آنکه نمی توانیم در این موارد بگوییم که بچه ی کوچک ولی پدرش است یا برادر کوچک ولی برادر بزرگش می باشد. همچنین است موارد ضعیف و قوی، ذلیل و گرامی و موارد دیگری از این دست.
اکنون اگر به قرآن کریم مراجعه نماییم می بینیم که خداوند متعال در موارد زیادی مؤمنان را به یاری کردن خدا و پیامبر تشویق نموده است؛ یا این که می بینیم خداوند متعال ایشان را بدین جهت که خدا و رسول را یاری نموده اند تمجید کرده است. در مواردی نیز اساساً ایشان را، یاری کنندگان خدا و رسول معرفی نموده است.
خدای تبارک و تعالی می فرماید:
(... وَالَّذِینَ آوَوا وَ نَصُروا اٌولَئِکَ هُمُ المُومِنُونَ حَقًّا...(20))
و همچنین می فرماید:
(... فَالَّذِینَ آمَنُوا بِهِ وَ عَزَّرُوهُ وَ نَصَرُوهُ وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِی أُنزِلَ مَعَهُ أُولَئِکَ هُمُ المُفلِحُونَ(21))
ودر آیات دیگر می فرماید:
(یَا أیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إن تَنصُرُو اللهَ یَنصُرکُم وَ یُثَبِت أقدَامَکُم (22))
و خدای منان می فرماید:
(... وَ لَیَنصُرَنَّ الله مَن یَنصُرُهُ إِنَّ الله لَقَوِیٌّ عَزِیزٌ(23))
همچنین است آیات بسیاری از این دست که پژوهشگر به آسانی به آن ها دست می یابد. این در حالی است که روا نمی باشد مؤمنان را ولی خداوند به معنای فاعلی آن بدانیم(24)، چنان که در بسیاری از آیات قرآن کریم بر این نکته تاکیده شده است که خداوند سبحان ولیِّ همگان است و هیچ کس جز او ولایت نداشته و کسی بر او ولایت ندارد. خداوند می فرماید:
( وَ قُلِ الحَمدُالله الَّذِی لَم یَتَّخِذ وَلَدًا وَ لَم یَکُن لَهُ شَرِیکٌ فِی المُلکِ وَ لَم یَکُن لَهُ وَلِیٌّ مِنَ الذُّلِّ وَ کَبِّرهُ تَکبِیرًا(25))
در قسمت ( لَم یَکُن لَهُ وَلیُّ مِنَ الذُّلِّ ) بیان می دارد که بر خدای سبحان مطلقاً هیچ ولایتی نیست، چرا که ولایت بر خداوند مستلزم ذلّت است(26) و خداوند منزّه از آن است آن گونه که از فرزند و شریک منزّه می باشد.
در اینجا باید به نکته ای اشاره کنیم و آن اینکه ممکن است معنا و مفهوم «نصرت»، در برخی استعمالات لغوی،گسترده تر از آن چه در این جا بیان داشتیم گردد. در این معنا «نصرت» تمام آن چه ممکن است مورد یاری قرار گیرد را شامل می شود، به گونه ای که هیچ امری در منصور باقی نمی ماند مگر آنکه اختیار آن به دست ناصر است. در این حال، «نصرت» معنای جدیدی نبوده و کاملاً با «ولایت» هم معنا گشته و مترادف آن خواهد بود؛ لذا نمی توان آن را یکی از مصادیق «ولایت»، یا از لوازم آن دانست.
ما مواردی را یافتیم که «نصرت» در آن ها به همین معنای گسترده و وسیع به کار رفته است؛ شاید منظور بسیاری از افرادی که «ناصر» را یکی از معانی «ولی» دانسته اند، همین معنای گسترده و وسیع از نصرت بوده باشد.
طبری در تفسیر آیه ی شریفه ی (اللَّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُوا یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَوْلِیَاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ یُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُمَاتِ أُول?ئِکَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ‌...(27))
چنین می گوید:
یعنی- تعالی ذکره- بقوله: (اللهُ وَلِیُّ الَّذِیَن آمَنُوا): نصیرَهم و ظهیرَهم، بتولاهم بعونه و توفیقه... فأخبر- تعالی ذکره عبادَه- أنّه ولیّ المؤمنین و مبصرهم حقیقة الإیمان وسیله و شرائعه و حججه، و هادیهم، فموفّقهم لأدلّته المزیلة عنهم الشکوک، بکشفه عنهم دواعی الفکر، و ظلم سواتر ابصار القلوب.
منظور خداوند سبحان از ولایت بر مؤمنان در جمله ی ( الله وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُوا) این است که وی یاور ایشان و پشتیبان ایشان است... پس خداوند جل وعلی به بندگانش خبر داد که وی ولی ایشان است و به ایشان حقیقت ایمان و راه های رسیدن به آن و احکام و شرایع دین را نشان می دهد و ایشان را هدایت نموده و راهنمایی هایش باعث توفیقشان می گردد. چنان که با پرده برداری از جذابیت های کفر و ظلم و هر آن چه بر روی قلب ها کشیده شده است، از ایشان شک ها را برطرف می نماید.(28)
قرطبی نیز گرچه شکل گفتارش با طبری تفاوت دارد، اما آن را همین گونه تفسیر نموده است؛ بلکه کلام قرطبی در این جهت صریح تر می باشد(29).
ب) کلمه ی «ولیّ» همچنین نمی تواند در تمامی موارد، جایگزین «محب» بشود، چرا که به فرض مثال می توانیم به کودک خردسالی که پدرش را دوست دارد بگوییم محب پدرش است، اما نمی توانیم بگوییم این کودک خردسال، ولی پدر یا برادربزرگترش می باشد. اگر یکی از معانی ولی محب می بود، می بایست بتوانیم ولی به معنای محب را در این جا استفاده کنیم. حال آنکه ناروا بودن این استعمال برای هر که با زبان عربی آشنا باشد روشن است.
در قرآن کریم نیز می بینیم برخی از مومنان، چنین معرفی شده اند که(یَأتِی الله بِقَومٍ یُحِبُّهُم و یُحِبُّونَهُ(30))(ایشان محب خداوند بوده و خداوند نیز محب ایشان است) یا اینکه می بینیم خداوند به کسانی که محب پروردگار خویش اند، توصیه کرده است که از پیامبر پیروی نمایند: ( قُل إن کُنتُم تُحِبُّونَ الله فَاتَّبِعُونِی یُحبِبکمُ الله وَ یَغفِر لَکُم ذُنُوبَکُم...(31))
این در حالی است که نمی توان مؤمنان را ولی خداوند دانست؛ چنان چه در بحث قبل به آیاتی اشاره شد که وجود هر گونه ولایتی بر خداوند را نفی کرده و آن را موجب ذلت دانسته بود(32).
ج)به همین شکل «ولی» نمی تواند در تمامی موارد، جایگزین «جار» به معنای همسایه و «ابن العمّ» به معنای پسر عمو شود؛ چرا که همسایه و پسر عمو در تمامی حالات، همسایه و پسر عمو هستند، حتی اگر کودکی خردسال بوده، یا گرفتار دیوانگی و جنون باشند؛ در صورتی که نمی توان ولی را حتی در این معنایش در مورد هر همسایه ای یا هر پسر عمویی استفاده کرد، مگر آنکه در پسر عمو یا همسایه گونه ای از حق تصرف در امور شخص باشد.
د) این مطلب در مورد کلمه ی «حلیف» به معنای « هم پیمان» نیز به همین منوال است. می دانیم که حلیف را هم یکی از معانی «ولیّ» دانسته اند و حال آنکه نمی توان برای هر هم پیمانی واژه ی «ولیّ» را استفاده نمود، چرا که گاهی شخص ضعیف تر یا قبیله ی کوچکتر هم پیمان بزرگتر شده به گونه ای که سرپرستی و امور این شخص ضعیف یا قبیله ی ضعیف به طور کلی در دست قوی تر قرار می گیرد. در این صورت تنها در مورد شخص یا قبیله ی بزرگتر و قوی تر- یا لااقل هم سطحی که به گونه ای حق تصرف در امور هم داشته باشند- می توان کلمه ی ولی را استفاده نمود.
پس از تفصیل در این چند واژه، خواننده ی محترم می تواند تکلیف موارد دیگر را نیز به همین منوال روشن سازد.

2) به کارگیری واژه ی ولی بدون قرنیه

شکی نیست، هنگامی که می خواهیم از واژه ای استفاده کنیم که دارای چند معنا بوده و مشترک لفظی است، باید در کلام قرینه ای داشته باشیم که معنای موردنظر را مشخص نماید. به همین صورت، هنگامی که واژه ای را در معنایی جز معنای اصلی خود به صورت مجازی استفاده می کنیم، باید قرینه ای را به همراه بیاوریم که معنای اصلی را منتفی نموده و معنای جدید را در ذهن خواننده ایجاد کند.
روشن ترین مثال برای این بحث کلمه ی «عین» در عربی است که گفته می شود هفتاد معنا دارد؛ این کلمه 57 بار در قرآن کریم مورد استفاده قرار گرفته است؛ براساس همین قاعده و دستوری که ذکر شد، می بینیم که در تمامی موارد، بدون استثنا، همواره عین به همراه قرینه ای آمده که معنای آن را مشخص نموده است. فی المثل گفته شده است «عینٌ باصرة» یعنی چشم بینا، یا «عینٌ نابعة» یعنی چشمه ی جوشان و ... لذا نمی بینیم در هیچ یک از این موارد مفسران، در تعیین معنای عین دچار مشکل شده باشند.
اکنون باید گفت که اگر کلمه ای «ولیّ» نیز، همچون «عین»، لفظ مشترک بوده یا در معنای مجازی خاصی استفاده شده است، باید در تمامی مواردی که این کلمه به کار رفته است، قرینه ی آن نیز موجود باشد تا ابهام و سردرگمی را در تعیین معنا از بین ببرد. در این صورت، اگر واژه ی «ولیّ» حتی در یک مورد برخلاف انتظار بدون قرینه استفاده شده باشد، مشترک بودن آن، یا استفاده شدن آن در معنای مجازی زیر سوال می رود؛ و حال آنکه می بینیم در موارد بسیاری این لفظ در قرآن کریم بدون قرینه ای که معنای خاصی را تلقی نماید، به کار رفته است؛ بلکه در بیشتر مواردی که کلمه ی «ولیّ» مورد استفاده قرار گرفته، قرینه ای در همان آیه برای تعیین معنا نمی یابیم.(33)
حال اگر کلمه ی «ولیّ» را در قرآن کریم با کلمه ی « عین» مقایسه کنیم و در نظر داشته باشیم که حتی در یک مورد نمی یابیم که واژه ی «عین» بدون وجود قرینه در همان آیه و نه قبل و بعد آن استفاده شده باشد، در می یابیم که واژه ی «ولی» مانند واژه ی «عین» نیست. گذشته از آنکه عدم قرینه با ابتدایی ترین قواعد و دستورات زبان سازگاری ندارد، چه رسد به قرآن کریمی که در بالاترین مرتبه ی بلاغت و در حد اعجاز است.
در اینجا به چند آیه که در آن«ولیّ» بدون قرینه استفاده شده است اشاره می نماییم:
(إنَّ أولَی النَّاسِ بِإبرَاهِیمَ لَلَّذِینَ اتَّبَعُوهُ وَ هَذَا النَّبِیُّ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ الله وَلِیُّ المُؤمِنِینَ(34))
و آیه ی: ( وَ أنذِر بِهِ الَّذینَ یَخَافُونَ أن یُحشَرُوا إلَی رَبِّهِم لَیسَ لَهُم مِن دُونِهِ وَلِیٌّ وَ لَا شَفِیعٌ لَعَلَهُم یَتَّقُونَ(35))
همچنین: ( ألَا إنَّ أولِیِاءَ الله لَا خَوفٌ عَلَیهِم وَ لَا هُم یَحزَنُونَ(36))
و آیه ی: ( وَ کَذَلِکَ أنزَلنَاهُ حُکمًا عَرَبِیاً وَ لَئِنِ اتَّبَعتَ أهوَاءَهُم بَعدَ مَا جَاءَکَ مِنَ العِلمِ مَا لک مِنَ الله مِن وَلِیٍّ وَ لَا وَاقٍ(37))
و آیه ی: ( أفَحَسِبَ الَّذِینَ کَفَرُوا أن یَتَّخِذُوا عِبَادِی مِن دُونِی أولِیَاءَ إنَّا أعتَدنَا جَهَنَّمَ لِلکَافِرِینَ نُزُلاً(38)) و آیاتی دیگر از این دست.(39)
در نتیجه باید بگوییم که منکران، برای حل مشکل «بدون قرینه بودن» این آیات، هیچ راهی ندارند مگر آنکه بپذیرند کلمه ی «ولی» در نگاه شنوندگان این آیات و مخاطبین آن اهل مکه بوده باشند یا اهل مدینه معنای واضح و روشنی داشته است به گونه ای که هنگام شنیدن آن دچار هیچ مشکلی نشده و در فهم معنای آن با ابهام روبرو نمی شده اند؛ همچنین باید بپذیرند که اختلافشان مفسران در معنای این واژه در آیات قرآنی، مربوط به معنا و مفهوم کلی آن نبوده، بلکه در تعیین مصداقی بوده که آیه درمقام بیان آن بوده است؛ در این هنگام این اختلاف، همچون اختلافی خواهد بود که مفسران در معنای «رجل» در برخی آیات کریمه داشته اند. مانند:
( وَ جَاءَ رَجُلٌ مِن أقصَی المَدِینَةِ یَسعَی قَالَ یَا مُوسَی إنَّ المَلَأَ یأتَمِرُونَ بِکَ لِیَقتُلُوکَ فَاخرُج إنِی لَکَ مِنَ النَّاصِحِینَ(40))
و آیه ی:( وَ جَاءَ مِن أقصَی المَدِینَةِ رَجُلٌ یَسعَی قَالَ یَا قَومِ اتَّبِعُوا المُرسَلِینَ(41))
همچنین آیه ی: ( وَ قَالَ رَجُلٌ مُؤمِنٌ آلِ فِرعَونَ یَکتُمُ إیمَانَهُ أتَقتُلُونَ رَجُلاً أن یَقُولَ رَبِّیَ الله ...(42))
و آیه ی: ( وَ قَالُوا لَولَا نُزَّلُ هَذَا القُرءانُ عَلَی رَجُلٍ مِنَ القَریَتَینِ عَظِیمٍ(43))
از این موارد در قرآن کریم بسیار است.
در این جا لازم است یادآور شویم، آن چه به فصاحت و بلاغت قرآن لطمه می زند وبا قواعد و دستورات زبان هم خوانی ندارد، ذکر لفظ مشترک یا استعمال مجازی است که معنای مورد نظر تکلم در آن تعیین نشده باشد؛ این، یکی از موارد اجمال در مفهوم است که همواره ناروا شمرده می شود؛ اما ابهامی که ناشی از اجمال در مصداق باشد نه تنها با فصاحت و بلاغت کلام در تنافی نیست، بلکه گاهی عین فصاحت و بلاغت به شمار می آید.

3) نهی از پذیرش ولایت غیرخدا

براساس بسیاری از آیات قرآن کریم، ولایت پذیری از غیر خداوند (44) ناروا و به تعبیر قرآن، شرک است(45). در بسیاری از این آیات، خداوند مشرکان را مورد خطاب قرار می دهد وبه آن ها گوشزد می نماید که ایشان اشخاص یا چیزهایی غیر از خدا را ولی خود قرار داده اند و همانا خداوند آسمان و زمین ولی ایشان است. و برخی از چیزهایی که ایشان ولی خود قرار داده اند، خود، اعتراف به توحید خداوند و ولایتش دارند. در این آیات تأکید شده است که تنها ولیِّ کون و مکان پروردگار عالمیان است که قدرت لایتناهی دارد و سلطنت و ملک و جبروتش همه جا را فرا گرفته است.
آری، هر آنکه در راه توحید خالص پای نهد باید به مضمون این آیات معتقد باشد و بپذیرد که هیچ ولایتی جز ولایت خداوند هم به لحاظ مفهومی و هم به لحاظ مصداقی بر خلایق وجود ندارد و هر که در این دنیا مدعی ولایتی است، باید ولایتش در طول ولایت خداوندی بوده و آن را از ولیّ مطلق گرفته باشد.
حال روشن است که فقط در صورتی این جملات گریبان گیر مشرکان می شود که ولی، بر بیش از یک معنا دلالت نکند، و ایشان راه فراری در معنا و مفهوم و مصداق این جملات نداشته باشند. چرا که اگر ولی چند معنا می داشت مشرکان در جواب می گفتند که آن چه ما از آن نهی شده بودیم، چیز دیگری بود.

مؤیداتی بر صحّت مدّعا

پس از آنکه دلیل های خود را بیان نموده و اثبات کردیم که «ولیّ» فقط به معنای سرپرست و متصرف است و معنای دیگری که برای واژه ی «ولیّ» ذکر کرده اند، معنای مستقلی نبوده بلکه یا از مصادیق آنند و یا جزو لازم و مستلزمات معنای آن به شمار می روند؛ در اینجا مویداتی برای مدعای خود ذکر می کنیم:

اول: معنای «ولیّ» در قرآن کریم

پس از جستجو از مشتقات ریشه ی ( و ل ی) در قرآن کریم خواهیم دید که گذشته از مشتقات دیگر، فقط کلمه ی «ولی» در قرآن کریم 86 مرتبه استفاد ه شده است؛ کما این که در 21 مورد نیز شاهد استعمال واژه ی «مولی» هستیم. حال اگر خواننده ی محترم این موارد را به دقت بنگرد، خواهد دید که در بیشتر آن ها معنایی که ما از لفظ «ولیّ» ارائه کرده ایم کاملاً روشن و نمایان است و هیچ نیازی به بحث در معنای آن ها نیست(46).
اکنون اگر این موارد را که معنای «ولیّ» کاملاً در آن ها روشن و بارز است نادیده بگیریم، موارد بسیار اندکی که به بیست مورد هم نمی رسد، باقی می ماند که می توان آن ها را افزون بر معنای « سرپرست و متصرف» به معانی دیگری از قبیل« یاور، دوست، هم پیمان و ...» حمل کرد؛ الا این که شکی نیست این معانی، خود، جزو مصادیق و جزئیات معنای کلی «متصرف و سرپرست» می باشند. در این هنگام- حتی اگر چند معنایی بودن ولی را نیز بپذیریم میان دو راه قرار می گیریم یا باید این موارد را در معنای « یاور» و دیگر معانی، به عنوان مصداقی از مصادیق کلی «سرپرست» بدانیم، آن گونه که غالب موارد دیگر در همین معنا استعمال شده بودند، یا این که معتقد شویم این موارد به طور مستقیم در معنای «یاور» استفاده شده اند.
در این هنگام اگر به آن بخش عمده از موارد استعمال ولی توجه داشته باشیم، یا اساساً ظهور این کلمات در بخش جزئی باقی مانده نیز تغییر نموده و در دید خواننده مانند سایر استعمالات به معنای « سرپرست و متصرف» خواهد شد، یا اینکه اساساً ظهورشان را از دست داده و مردد بین معنای کلی «ولایت» و معنای خاص «ناصر» باقی خواهند ماند و از این جهت مجهول خواهند شد. اگر کار در اینجا به از دست رفتن ظهور بینجامد و معنا مجهول گردد، معنای آن بخش عمده را قرینه ای برای تعیین معنای این بخش قلیل خواهیم دانست. در نتیجه در این حالت نیز معنای « متصرف و سرپرست» اثبات خواهد شد.
تمام آن چه گفتیم در صورتی است که کلمه ی «ولیّ» در اینجا در ابتدای ظهوری در معنای «ناصر» یا «محب» یا «حلیف» یا موارد دیگر داشته باشد، اما اگر ابتداءاً ظهوری در یکی از این معانی نداشت، بلکه خود، مردّد میان چند معنا از این معانی بود،حمل آن بر بخش عمده ی یاد شده روشن تر خواهد بود.

دوم: نصرت از لوازم ولایت در قرآن کریم

قرآن کریم در موارد بسیاری «نصرت» و «یاری کردن» را از لوازم ولایت دانسته است به گونه ای که اگر ولایت موجود باشد، می بایست نصرت و یاری رسانی نیز حاصل باشد، آن گونه که اثر و مؤثر لاجرم در پی هم می آیند. به طور نمونه در آیات قرآنی آمده است: ( و مَا کَانَ لَهُم مِن أولِیَاءَ یَنصُرُونَهُم مِن دُونِ الله(47)) در این آیه در رابطه با مشرکان آمده است که ایشان جز خداوند هیچ ولیّی ندارند که یاریشان کند؛
یا در آیه ی دیگر آمده :( وَ مَا لَکُم مِن دُونِ الله مِن أولِیَاءَ ثُمَّ لَا تُنصَرونَ(48)، این آیه به مؤمنان هشدار می دهد که به ستم کاران تکیه نکنند چرا که آتش عذابشان دامن ایشان را نیز خواهد گرفت، سپس می گوید: در این هنگام به جز خداوند هیچ ولیی ندارید، پس یاری نخواهید شد. در آیه ی دیگر نیز خطاب به مؤمنان می خوانیم:( بَلِ الله مَولَاکُم وَ هُوَ خَیرُ النَّاصِرِینَ(49))، در اینجا تأکید شده است که مشرکان نمی توانند مولای مؤمنان باشند بلکه خداوند مولای ایشان است و او بهترین یاری دهنده است.
همان گونه که مشاهده نمودید، ما در ترجمه ی این آیات واژه های ولی و مولی را ترجمه نکردیم، بلکه تأکید ما در اینجا بر این است که ولایت بر هر معنایی که باشد، در این آیات به گونه ای مطرح گردیده که یاری رسانی لازمه ی آن است و بی شک اگر کسی حقیقتاً ولی باشد، باید یار و یاور زیر دستش نیز باشد.
بنابراین می توان گفت که همیشه از ولی انتظار نصرت می رود چرا که این لازمه ی ولایتش است؛ حال اگر چنین باشد نظریه ی ما در اینجا تأیید و تقویت می گردد چرا که معتقدیم معانی دیگر واژه ی ولی می توانند جزو لوازم و مستلزمات معنای سرپرست باشند.
سوم: عطف «ولیّ» و «نصیر» در آیات بسیاری از قرآن کریم
بنا بر جستجویی که انجام داده ایم واژه ی «ولیّ» در قرآن کریم، دست کم در 15 مورد به همراه واژه ی «نصیر» به کار رفته است؛ کما اینکه در دو مورد نیز واژه ی «مولی» همراه با «نصیر» آمده است. حال باید گفت که اگر معانی «ولیّ» و «نصیر» در این موارد اختلاف نداشته باشند آن گاه این همراهی صحیح نخواهد بود بلکه، سبب بیان مطالب تکراری و بیهوده خواهد گشت که با فصاحت و بلاغت قرآن کریم در تنافی است. به دلیل همین نکته است که می بینیم برخی از مفسران بزرگ، که در بعضی از آیات قرآن کریم، هنگامی بیان معنای واژه ی «ولیّ» دچار اشتباه شده یا خود را به اشتباه انداخته اند، در این آیات معنای صحیح آن را درک کرده و بیان نموده اند. به فرض مثال طبری در تفسیر آیه ی (ألَم تَعلَم أنَّ الله لَهُ مُلکُ السَّمَاواتِ وَ الأَرضِ وَ مَا لَکُم مِن دُونِ الله مِن وَلِیًّ وَ لَا نَصِیر(50)) گفته است:
و اولیّ معناه فعیل، من قول القائل: ولّیت أمر فلان: إذا صرت قیّماً به، فأنا إلیه، فهو ولیّه و قیّمه. و من ذلک قیل: فلان ولیّ عهد المسلمین، یعنی به: القائم بما عهد إلیه من أمر المسلمین. و أمّا النصیر فإنّه فعیل من قولک: نصرتک أنصُرُک، فأنا ناصرک و نصیرک، و هو المؤیّد و المقویّ.
(ولی) بر وزن فعیل، همچون آنکه گفته شود:(ولیت أمر فلان) یعنی: سرپرستی آن را به عهده گرفتم. پس من سرپرست آنم، ( فهو ولیه وقیّمه) او سرپرست آن است. از همین باب است که گفته می شود ( ولی عهد مسلمین) چرا که مقصود آن است که وی امور مسلمین را به دست گرفته است. اما واژه ی (نصیر) بر وزن فعیل همچون آنکه گفته شود:(نصرتک أنصُرُکَ، فأنا ناصری و نصیرک) پس این شخص تأیید کننده و تقویت کننده است.(51)

حاصل کلام:

در انتها باید گفت که اگر تمام آن چه گفتیم را به دقّت مدّ نظر قرار دهیم، می توانیم به طور قطع و یقین بگوییم که واژه ی «ولیّ» یک معنا بیشتر ندارد و آن «سرپرست و متصدی و مالک امر چیزی یا کسی بودن» است و تمامی معانی دیگری که برای این واژه ذکر کرده اند یا از مصادیق کلّی این معنا هستند و یا جزو لوازم و مستلزمات آنند. پس تمام معنای موجود در فرهنگ های کوچک و بزرگ لغت، همچون: «ناصر، نصیر، حبیب، محبوب، معتِق، معتَق، ابن العم، صدیق، خلیل، مهر، وارث، حلیف، جارو ...»که در کتابهای تفسیر و فقه و کلام و غیره نیز منعکس گردیده است را می توان به یکی از این دو مبنا تفسیر نمود.

پی‌نوشت‌ها:

1- این معنا در قرآن کریم نیز به کار رفته است، آن جا که می فرماید: () توبه /123.یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قَاتِلُوا الَّذِینَ یَلُونَکُمْ مِنَ الْکُفَّارِ وَ لْیَجِدُوا فِیکُمْ غِلْظَةً وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِینَ‌) توبه / 123. البته آن چه گفته شد مربوط به صیغه ی مضارع این ریشه بود و باید توجه داشت که این معنا در فعل ماضی این ریشه و در مصدر آن نه در قرآن کریم و نه در استعمالات عرب وجودی نداشته و به کار نرفته است.
2- هر چند بنا بر گفتار بسیاری از دانشمندان همچون دانشمندان لغت و تفسیر و حدیث و کلام که در صدد بیان معانی الفاظ گوناگون بوده اند مناسبت و مشابهت معنای دوم به معنای اول هیچ گاه از میان نمی رود و همواره در موارد کاربرد معنای جدید، باید معنای قدیم آن مدنظر قرار گیرد و اگر معنای اولیه ی آن در نظر گرفته نشود؛ استعمال ناروا خواهد بود. همان گونه که رویکرد ابن فارس نیز در معجم مقاییس اللغه همین است، آن جا که گفته است: «تمامی معانی که [برای معنای ولی] ذکر کردیم، همانا از ولی به معنای قرب و نزدیکی برگرفته شده است».141/6
3- کما اینکه در مقدمه ی معجم الوسیط ص 14 در زمره ی ویژگی های این فرهنگ آمده است: «3- مقدم بودن معانی حسی بر عقلی و حقیقی بر مجازی»
4- و آن اولین نمی از باران است که روی زمین اثر می گذارد و زمین را با رطوبتش مرطوب می کند، پس اگر بعد از آن بارانی بیاید آن را ولی می نامند، یعنی بعد از وسمی آمده است
5- این اشاره به آن است که صیغه ی مفعل( مولی) هم به معنای فاعلی و هم به معنای مفعولی می آید، همان گونه که در صیغه ی فعیل گذشت.
6- مائده/ 151
7- زمخشری، اساس البلاغة، 689
8- مولا بیّن الولایة: ناصرٌ
9- أبٌ بیّن الولایة :یرعی ابنه رعایةً تامّة
10- أخٌ ظاهرُ الأخوّة: یحمی أخاه سرّاً و علناً
11- بقره/ 257
12- رعد/11
13- مائده/ 51
14- احزاب/6
15- بخاری، صحیح 182:3، مسلم، صحیح، 148:10؛ مالک، موطّا،728:2، به رقم 20؛ ترمزی ، سنن، 537/3، به رقم 1236
16- راغب اصفهانی، مفردات، 885-887
17- روشن است که : لازم نیست این همانندی در نوع و یا حتی در جنس آن دو چیز باشد، همین که در وصفی یا حالتی خاص و یا در اثر گذاری یا اثر پذیری همانند باشند، کفایت می کند.
18- الولی بمعنی الفاعل، همانگونه که پیش از این در کلام راغب اصفهانی دیدیم این اصطلاحی است که در زبان علمای لغت و غیرلغت موجود است.
19- به طور مثال پس از مراجعه، به کتاب های (لسان العرب) و (الصحاح) و (النهایة فی غریب الحدیث) می بینیم ایشان در معنای کلمه ی مولی، پسر عمو را ذکر می کنند و حال آن که این معنا را در ریشه ی آن نیاورده اند. این در حالی است که معجم مقاییس اللغة که مدعی است تمامی معانی را، به معنای اصلی و ریشه ای آن ارجاع می دهد در رابطه با کلمه مولی گفته است: « مولی: برده و صاحبش و همراه و هم پیمان و پسر عمو و یاور و همسایه. تمامی این معانی به ولی به معنای قریب و نزدیک باز می گردد». رک: ابن منظور، لسان العرب 406/15- 415؛ جوهری، صحاح، 2528:6 -2531؛ ابن الاثیر، نهایه، 227:5-230 ابن الفارس، معجم مقاییس اللغة، 141:6-142
20-انفال/ 74
21- اعراف/ 157
22- محمد/ 7
23- حج /40
24- مخفی نماند که ولایت به هر معنایی که باشد هم جهت فاعلی آن قابل ذکر است و هم جهت مفعولی آن، چرا که ولایت به معنای نصرت باشد و چه محبت و چه سرپرستی، هر سه جهتی که قبل از این گفته بودیم را در بر دارد. اما آن چه در این جا مورد بحث است معنای فاعلی است که در ناصر مدنظر قرار گرفته بود.
25- اسراء/111
26- در این جا گفته نشود که (مِن جارّه) در (لَم یَکُن لَهُ وَلِیٌّ مِنَ الذُّلِّ) تقییدیّة است به این معنا که ولایتی که موجب ذلت خداوند باشد بر خداوند موجود نیست،اما ممکن است ولایتی که موجب عزت خداوند باشد بر خداوند موجود باشد! چرا که در هر صورت هیچ چیز موجب عزت خداوند نیست؛ کما این در آیات مذکور در متن اشاره شد. بنا بر این( من) در اینجا تعلیلیّه است و منظور آن است که چون ولایت بر خداوند موجب ذلت است خداوند از آن منزه است.
27- بقره/ 257
28- تفسیر طبری، 3، 21
29- تفسیر قرطبی، 3، 283
30-مائده /54
31- آل عمران/ 31
32- اسراء/111
33- با توجه به آن چه که می دانیم قرآن کریم به صورت پراکنده و آیه، آیه، نازل شده است، لازم است همیشه قرینه به همراه آیه ی موردنظر باشد و این که معنای یک واژه از آیات قبلی و بعدی روشن گردد کفایت نمی کند. کما این که در واژه ی عین چنین است.
34- آل عمران/ 68
35- انعام/51
36- یونس/ 62
37- رعد/37
38- کهف/ 102
39- همچون: آل عمران/175؛ مائده/ 80 و 81؛ سبأ/ 41؛ انعام /121؛ انفال/ 34؛ فصلت /31؛ احقاف /32 و همچنین بسیاری دیگر
40- قصص/20
41- یس/20
42- غافر/ 28
43- زخرف/ 31
44- اتخاذ الولی من دون الله.
45-ر ک: نساء /116-121؛ انعام/ 12- 18، 51، 70-71، 126-129؛ اعراف /27- 30، 189-197؛ هود/18-24؛ رعد/8-16؛ نحل/62-63؛ اسراء /86-97؛ کهف /50-52، 102؛ فرقان/ 17-19؛ عنکبوت / 14- 43؛ سجده/ 4-9؛ سبأ / 40-42؛ زمر /2-6؛ شوری/ 3-9، 25-31؛ 44-47؛ جاثیه/ 3-13، 18-20، احقاف/ 31-32.
46- البته همان گونه که پیش از این به تفصیل در قسمت (د) از نکات ذکر شده گذشت، شاید در بسیاری از این موارد بتوان قرینه ای یافت که معنای مورد نظر را اثبات کند، اما این به معنای مشترک لفظی بودن(ولی) یا کاربرد مجازی آن نیست.
47- شوری/ 46
48- هود/113
49- آل عمران/ 150
50- بقره/ 107
51- تفسیر طبری، 1، 483

فهرست منابع:
- ابوالقاسم محمود بن عمر بن محمّد بن أحمد الزمخشری الخوارزمی المعتزلی الحنفی( 467-538 ه/ 1075-1144 م)، أساس البلاغة دار الصادر/ دارالبیروت بیروت؛
- ابوجعفر محمّد بن جریربن یزید الطبری الشافعی (224-310 ه/ 839-923 م)تفسیر الطبری (جامع البیان عن تأویل آی القرآن)، مکتبة مصطفی البابی مصر، ط2؛
- أبوعبدالله محمّد بن أحمد بن أبی بکر بن فراخ القرطبی الأنصاری الخزرجی الأشعری المالکی (580-671 ه/1184-1273م) تفسیر القرطبی (الجامع لأحکام القرآن)، دار الکتب المصریّة؛
- أبونصر أسماعیل بن حمّاد الفارابی الجوهری(332-393 ه)،صحاح الجوهری (تاج اللغة و صحاح العربیّة) ، تحقیق: أحمد عبدالغفور عطّار، دارالکتاب العربی مصر؛
- امام أبوعبدالله محمّد بن إسماعیل بن إبراهیم بن المغیرة البخاری الجعفی ( 194-256 ه/810-870 م)، ابن منظور جمال الدین أبوالفصل محمّد بن مکرّم بن علی بن أحمد الأنصاری الرویفعی الإفریقی ثم المصری (630-711 ه/ 1232-1311 م)، لسان العرب، دارالصادر بیروت، ط (1388 ه/1968 م)؛ مجمع اللغة العربیة، المعجم الوسیط، دارالمعارف مصر، ط 2؛
- ابوالحسن أحمد بن فارس بن زکریّا بن محمّد بن حبیب الرازی(395ه/ 1005 م)، معجم مقاییس اللغة؛ تحقیق: عبدالسلام محمّد هارون، مکتب مصطفی البابی الحلبی و أولاده مصر، ط 2( 1389 ه/ 1969م)؛
- ابوالقاسم الحسین بن محمّد بن المفضّل الراغب الأصفهانی ( ح 425 ه) مفردات الفاظ القرآن الکریم، تحقیق: صفوان عدنان داوودی، ذوی القربی قم، ط 3( 1424 هق/ 1382 هش)؛
- الإمام أبوعبدالله مالک بن أنس بن مالک بن أبی عامر الحمیری ثم الأصبحی المدنی ( 179 93ه)، الموطّأ ، تحقیق: محمّد فؤاد عبدالباقی ، دار إحیاء التراث العربی بیروت؛
ابن الأثیر مجدالدین أبوالسعادات المبارک بن أبی الکرم محمّد بن [محمّد بن] عبدالکریم الشیبانی الجزری ثم الموصلی الشافعی (544-606 ه/1149- 1209 م)، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، تحقیق: طاهر أحمد الزاوی محمود محمّد الطنامی، دارإحیاء الکتب العربیّة مصر، ط1( 1383 ه/1966 م).

منبع مقاله: فصلنامه تخصصی امامت پژوهی 1، بهار 1390