هنر دیوارنگاری شهر یزد

چکیده

کاربرد نقاشی در تزیین بناهای ایرانی سابقه ای طولانی دارد. بررسی نقش مایه های موجود در هنر نقاشی و دیوارنگاری بیش از هر هنر دیگری می تواند ردیابی روح ایرانی-اسلامی را در گذر تاریخ ممکن سازد. بررسی، مطالعه و مقایسه ویژگی های این هنر در آثار معماری شهر یزد، در دوره های تاریخی متفاوت می تواند زمینه های بازشناسی هویت فرهنگی این هنر در شهر یزد را ممکن سازد. با توجه به خلأ نسبی علمی-تحقیقاتی در رابطه با هنر دیوارنگاری شهر یزد، پژوهش حاضر بر آن است تا با استفاده از روش تحلیلی-توصیفی بر اساس منابع مکتوب و شفاهی در زمینه آرایه های معماری این شهر به همراه تحقیقات میدانی، به معرفی، ارزیابی و مقایسه تطبیقی هنر دیوارنگاری شهر یزد در دوره های متفاوت بپردازد.
از بررسی دیوارنگاره های موجود در بناهای تاریخی شهر یزد در دوره های متفاوت، نتایج روشنی به دست می آید که فارغ از موقعیت جغرافیایی منطقه، آب و هوا، و سلیقه های محلی، بیش از هر تأثیر فرهنگ حاکم بر جامعه یزدی در دوره های گوناگون را نشان می دهد. بر این اساس هنر دیوارنگاری این شهر با دو رویکرد ویژه ی تصویرگری ذهنی با طرح های ساده و انتزاعی در ادوار تاریخی پیش از قاجار، و دغدغه های عینیت گرایی بر پایه نفوذ هنر غرب در دوره قاجار قابل پی گیری است. بنابراین در این پژوهش با در نظر گرفتن سابقه اندک توجه به هنر دیوارنگاری شهر یزد، توجه به زمینه ها و زیرساخت های اجتماعی و فرهنگی این هنر در شهر یزد، به عنوان پیش زمینه مکتب هنری شکل گرفته، مد نظر بوده است. در ادامه ویژگی های تزیینات دیوارنگاری از منظر بینشی و محتوایی، بصری، مکانی و فنی مورد مطالعه قرار می گیرد تا با آگاهی از ویژگی های متفاوت دیوارنگاره ها، دانش و دریافت اصولی از رویکردهای متفاوت این هنر حاصل گردد.
واژگان کلیدی: هنر دیوارنگاری،یزد، تصویرگری ذهنی، واقع گرایی

مقدمه

زمینه ی متنوع و بسیارگسترده نقش مایه های ایرانی موضوع دلپذیر و پراهمیتی است که از طریق آن می توان به چالش های فرهنگی ایرانیان در دوره های متمادی این هنر کهن پی برد. شاید بیش از هر هنر دیگری دسته بندی و ریشه یابی نقش مایه های ایرانی در هنر نقاشی و دیوارنگاری می تواند ردیابی روح ایرانی را در گذر تاریخ ممکن سازد.(گودرزی، 1388 :8) از سوی دیگر درک ظهور و بروز هر نوع نگاه و جهت گیری هنری و توجه به مفاهیم و نمادها، به شناخت زمینه های اجتماعی- فرهنگی شکل گیری آثار وابستگی بسیار دارد. بنابراین بررسی و پژوهش در این تعامل می تواند راهگشای شناخت مجموعه عظیم میراث هنری فرهنگ و تمدن ایرانی در قرون متمادی باشد.
در میان شهرهای داعیه دارشکوفایی هنر ایرانی شهر یزد پیشینه ی برجسته ای دارد. موقعیت جغرافیایی منطقه، آب و هوا، فرهنگ و آداب و رسوم و سلیقه های محلی از مهم ترین عواملی است که در شکل گیری هنر این سرزمین در دوره های متمادی نقش داشته است. هنرمند این دیار در ادوار تاریخی متفاوت از تلفیق گل، کاشی، آجر، گچ و آینه، شاهکارهایی به وجود آورده است که از جهت تنوع و زیبایی یگانه است. اما در دوره های تاریخی گوناگون تا قبل از قاجار، "هر جا پای رنگ و تصویرگری به میان می آید، به ضرورت و البته در تکامل دیگر آرایه ها، هنر نقاشی را به کار گرفته است."(علومی، 1388: 48) به عبارتی هنر دیوارنگاری این شهر در دوره های تاریخی پیش از قاجار جز در موارد محدود، جدا از تزییناتی چون گل بری و گچبری معنا نمی یابد، که خود عدم توجه صرف به هنر نقاشی را که با پذیرش اسلام در قرن اول هجری و مقید بودن به احکام آن به «دارالعباده» لقب گرفت، هنرمندان آن دیار ( از دوران آل بویه تا عهد صفویان) از تصویرگری دوری گزیده و توجه آنها به تزیینات دیوارنگاری نیز به اشکال خطی، هندسی و گیاهی معطوف گردید که بیشتر در تکامل تزیینات گچی به کار رفته است. اما در دوره قاجار در بناهای متعدد، دیوارنگاری در تزیین سطوح دیوارها و سقف ها، با طیف وسیعی از طرح های گیاهی، حیوانی، منظره سازی و پرتره های انسانی به کار گرفته شده است.

روش تحقیق

این مقاله بخش کوچکی از پژوهش گسترده تری در زمینه شناخت هنر دیوارنگاری شهر یزد است که رویکردهای مختلف پژوهشی را با استفاده از منابع مکتوب و شفاهی اتخاذ کرده است. برای اینکه امکان ارائه تصویری دقیق و جامع از تزیینات دیوارنگاری شهر یزد در دوره های متمادی در تطبیق با دوره قاجار فراهم گردد، بر اساس اسناد و مدارک سازمان میراث فرهنگی و منابع مکتوب دیگر، بناهایی از دوره های تاریخی متفاوت پیش از قاجار و بیش از بیست و پنج بنا از بناهای دوره قاجار شناسایی شد، که در اجرای تزیینات آنها از نقاشی نیز بهره گرفته شده بود. در ادامه تزیینات دیوارنگاری هر یک از بناهای شناسایی شده از منظر بینشی و محتوایی، بصری، مکانی و فنی مورد مطالعه و بررسی قرار گرفت. هم زمان برای رهیافت دقیق و اصولی از رویکرد تزیینات دیوارنگاری شهر یزد در دوره های متفاوت در تطبیق با دوره ی قاجار و بررسی زمینه های شکل گیری این آثار طیف گسترده ای از مقالات و منابع تاریخی که به طور ضمنی به این موضوع اشاره کرده اند، نیز بررسی شد. به همین دلیل جامعه مورد مطالعه در این بحث گسترده وسیعی از متون تاریخی و تحلیلی را در کنار پژوهش های میدانی شناسایی و آثار در برگرفت که سه گروه از مهم ترین آنها عبارتند از:
-کتب و مقالات پژوهشگرانی که به نوعی به مستندسازی تاریخ هنر و معماری یزد پرداخته اند.
-پایان نامه های کارشناسی و کارشناسی ارشد در زمینه شناخت هنر تزیینات معماری یزد در دوره های متفاوت
-پژوهش های صورت گرفته در زمینه تحولات تاریخی و هنری دوره قاجار در شهر یزد

پیشینه تاریخی

عبدالحسین آیتی در کتاب یزد به سال 1317 هق از بناهایی از شهر یزد نام می برد که به شیوه های تزیینی مختلف چون دیوارنگاری مزین شده اند. ایرج افشار نیز هر جا به شرح دوره های تاریخی یزد و بناهای ساخته شده در دوره های مختلف پرداخته، (یادگارهای یزد، 1348؛ جامع جعفری، 1353؛ الماثر و الاثر، 1363؛ یزدنامه، 1371) تزیینات بناها- از جمله اینکه بنایی دارای تزیینات نقاشی بوده است یا نه- را نیز ذکر کرده است. برای مثال در کتاب یادگارهای یزد آورده شده"در کنار ساخت بناهای عام المنفعه چون کاروانسرا، بازار، حمام و مواردی از این دست، ساخت خانه های مجلل با تزیینات گچی، آینه کاری و نقاشی در میان تجار شهر رواج بسیار دارد "تذکره نویسان و سیاحان نیز در ذکر بناهای موجود در یزد اندکی به تزیینات ابنیه پرداخته اند. (حسین شیرازی، 1279؛ هدایت، 1372؛ وامق یزدی1381؛ طاهری، 1371؛ شاردن، 1362) در این میان هیچ گونه تحقیق علمی و جامع در مورد تزیینات دیوارنگاری یزد در دوره های متفاوت صورت نگرفته است تنها پژوهش موجود در این زمینه بررسی های فن شناسی و آسیب شناسی آقای مجید علومی از تزیینات نقاشی خانه حسینیان (قرن 8ه. ق) در سال 1388است. بنابراین پژوهش حاضر تنها نمونه بررسی تزیینات دیوارنگاری شهر یزد است که رویکردهای متفاوت این هنر با در نظر گرفتن شرایط اجتماعی و فرهنگی حاکم بر جامعه یزدی در دوره قاجار و دوره های پیش از آن بررسی می کند.

مبانی تفکر هنرمند یزدی در خلق شیوه های متفاوت هنر تزیینات معماری شهر یزد در دوره های پیش از قاجار:

یکی از زمینه های تأثیرگذار در فرهنگ هنر بومی مردمان یزد، تفکرات دین مدارانه در تمامی ادوارتاریخی یزد است. یزد واژه ای باستانی است که ریشه در "یشت" یا "یزت" و "یسن"به معنای ستایش، نیایش، پرستش و ایزد دارد. وجود برخی از نمادهای باستانی و نیایشگاه های کهن مانند "پیر سبز" یا "چک چک"، "پارس نو"، "پارس نارکی" و... نشان از این دارد که پیش از فراگیر شدن آیین "نوزرتشتی" ساسانی در این منطقه، ادیان باستانی ایرانی دیگری در این سرزمین رواج داشته است. (افشار، 1371: 35) این مطلب گرایش تاریخی مردم این دیار به زندگی بر پایه اصول و عقاید دینی را نمایان می سازد. پس از سلطه اعراب و فراگیری اسلام در ایران، یزد از اولین مناطقی است که پذیرای دین اسلام گردیده است.(آیتی، 1317:44) بنابراین شهر با تقید مردمانش به آیین اسلام، سال هاست که به نام دارالعباده معروف است. در بخش معماری و تزیینات آن، آنچه بیش از همه بر چشم نوازی و زیبایی آثار این شهر می افزاید معماری بر پایه کاربرد مقیاس های انسانی و پرهیز از هرگونه شکوه بیجا و بیهودگی، در کنار بهره گیری از امکانات و مصالح محلی است. (قبادیان، 1361: 43)تزیینات معماری نیز پیش از آنکه به آراستگی فضا و ایجاد منظر مناسب بنا بپردازد، اغلب اقدامات لازمی است که با عملکرد های ضروری، جهت تکمیل و حفظ بنا و به منظور دستیابی به یک اثر معماری جامع و کامل به کار گرفته شده است. کاربرد عناصر تزیینی در بناهای دوره های متفاوت یزد، با توجه به آثار باقی مانده اندک و به موارد خاص همچون مدرسه رکنیه و شمسیه خلاصه می شود و آنچه در بیشتر بناهای یزد جلوه می کند سادگی نسبی آثار معماری است. (کریمی، 1384،ص78) از سوی دیگر در کنار دین مداری و ساده زیستی مردمان این دیار دور از ذهن نیست اگر بپنداریم که طبیعت بخیل این دیار و جدال همیشگی و تلاش مستمر در پی دسترسی به آب پنهان در لایه های زمین، یزدی ها را از دست و دل بازی در دیگر زمینه ها باز داشته است. از این رو در مواردی می توان هنر دست هنرمند یزدی را به وضوح مشاهده کرد که "ثمره هنر خویش را در زندگی مادی و کاربردی اش مشاهده می کند. همین مسئله دلیل قانع کننده ای بر تکامل چشمگیر طرح و اصول فنی ساختمان و بعد هنری و تزییناتی بناهایی چون آب انبار در بافت کویری دارد." (آیت الله زاده شیرازی، 1349: 30)
در میان شیوه های متفاوت تزیین معماری بناهای یزد، هنر دیوارنگاری در تکامل طرح و رنگ و شیوه اجرا، بیش از هر نوع آرایه دیگری با دقت نظر و وسواس به کار رفته است. هنرمند به ویژه در شهری چون یزد نه تنها به لحاظ بینشی، بلکه از نظر زیباشناسی و پدیدار شناسی نیز هنری را می آفریند که کاملاً منطبق بر اندیشه دینی و در رابطه تنگاتنگ با فرهنگ خویش است. هنرشناسان و متفکران، هنر ایرانی را در قرون متمادی به دلیل نگاه ویژه او به هنر ستایش کرده اند. بورکهارت در این زمینه می نویسد:«هنر اسلامی با حذف هرگونه تصویر انسان نگارانه لااقل در حوزه دین، به بشر مدد می رساند تا کاملاً خودش باشد. او به جای آنکه روحش را خارج از خود منعکس نماید می تواند در مرکز وجود خویش جایی که هم خلیفه و هم بنده خداست باقی بماند. هدف هنر اسلامی به طور کلی ایجاد فضایی است که بشر را در مسیر شناخت شأن ازلی خویش یاری رساند. پس از هر آنچه بتواند حتی به طور نسبی و موقت به صورت بت در آید پرهیز می کند.» (بورکهارت، 1380:16) هنرمند در بیان هنر خویش هرگز فراموش نمی کند که «عدم گرایش به شمایل نگاری جزءلاینفک هنر مقدس و از اصول و مبادی، هنر مقدس اسلامی است.» (بورکارت، 1376:42)

هنر دیوارنگاری شهر یزد در دوره های پیش از قاجار:

بررسی بناهای تاریخی دارای تزیینات دیوارنگاری در شهر یزد، از قدیمی ترین بنای موجود تا دوره قاجار، اطلاعات ویژه ای در باب هنر نقاشی دیواری این شهر در اختیار می گذارد. گر چه منابع تاریخی مکتوب از رونق و جایگاه اجتماعی و اقتصادی ویژه شهر یزد در دوره های بسیار کهن یاد می کند اما متأسفانه قدیمی ترین بنای موجود در شهر یزد بقعه دوازده امام است، که بر اساس کتیبه رنگی موجود بر دیوار ضلع شرقی بنا، به سال 429ه .ق ساخته شده است. بناهای دارای دیوارنگاری این شهر از دوران آل بویه تا عهد صفویان عبارتند از:
-بقعه دوازده امام (سده 4 و 5 هق)
-محراب مسجد تشکری (سده 7 و 6 هق)
-مدرسه رکنیه، مدرسه شمسیه، مدرسه کمالیه، مدرسه ضیائیه، مدرسه شهاب الدین طراز، مسجد جامع کبیر، گنبد هشت، مدرسه خانزداده، بقعه شیخ احمد فهادان، خانه حسینیان (سده 8ه.ق)
-بقعه ستی فاطمه، گنبد مصلی عتیق (سده 9هق)
-خانه بابایی سده (10 و 11هق)
در یک بررسی کلی می توان مشخصات هنر دیوارنگاری در بناهای مذکور را بر اساس موارد زیر بررسی کرد: الف) ویژگی بینشی و محتوایی: هنرمند یزدی در بناهای مذکور به پشتوانه باورهای دینی خویش به آراستن بناها همت می گمارد. شاید مهم ترین منبع اصلی هنر او طبیعت بوده است- که نشانی از بهشت ابدی دارد- لذا گیاهان، گل و برگ درختان و مواردی از این دست را به فرم های ساده، به صورت اسلیمی و ختایی درآورده و همراه با تناسبات هندسی و شکل تزیینی مد نظر خویش با گل و گچ اجرا کرده است و سپس در تکامل هنرنمایی خویش رنگ ها را به کار برده است. به طور کلی مبانی تفکر هنرمند یزدی در خلق این آثار، مفاهیم ذهنی و باطنی طرح های اسلیمی و ختایی است که به گفته "الکساندر پاپادوپولو" نماد حرکت مارپیچی است که از طرف خداوند به سوی روح آدمی فرود می آید و بار دیگر از روح به جانب خداوند می رود. (گری بازیل، 1355: 24) بر این اساس انواع نقوش به کاررفته در تزیینات طیف گسترده ای از نقوش ساده انتزاعی، طرح ها و موتیف های گیاهی به صورت نقوش اسلیمی، گل و برگ های ختایی، نقوش هندسی بیشتر به صورت ترکیب شمسه تزیینی با طرح چند ضلعی ها به ویژه مثلث، سطوح ساده رنگ آمیزی شده در فاصله بین تزیینات دیگر و در نهایت کتیبه نگاری بیشتر به خط کوفی تزیینی و در مواردی با کاربرد خط ثلث را شامل می شود. (تصاویر 1 تا 11) آنچه مسلم است "تمامی نقوش حتی گیاهی در یک هندسه منظم از قبل طراحی شده، شکل گرفته و در محدوده ای که اغلب به شکل مدور است چیده شده اند."(الوندیان، 1385:54) (تصاویر9 و 10) نقوش هندسی نیز بر پایه طرح دایره شکل گرفته و پس از انشعاب از دایره به فرم چند ضلعی ها و ستاره های ریز و درشت ختم می شوند. عموماً در میانه نقش دایره اسم اعظم خداوند در ترکیبی با طرح های هندسی به اجرا در آمده است. (الوندیان، 1385:56) (تصاویر 10 و 11) در تک بنای دارای دیوارنگاری عصر صفوی در این شهر، با صرف نظر کردن از تزیینات لایه چینی و طلاچسبان سقف که با اسلیمی های متداول همان دوره مزین گردیده است، سیر نقوش گیاهی این خانه شامل نقش های واقعی از درخت، بوته و گل است که برای پر کردن زمینه لابه لای سایر نقوش کار شده است.(علومی، 1388:68) شاید شیوه بیانی جدید در هنر دیوارنگاری شهر یزد را از همین بنا نیز بتوان پی گیری کرد ولی از آنجایی که هنرمند در اجرای دیوارنگاره های این بنا تنها نقوش واقعی گیاهی و نقش پرندگان را به کار برده است (تصویر 12) و هم چنین این بنا تنها بنای باقی مانده از دوره صفوی در این شهر است که دارای تزیینات دیوارنگاری است، از لحاظ کمی و کیفی واجد شرایط تصمیم گیری در هنر دیوارنگاری دوره صفوی شهر یزد نیست. لازم به ذکر است که هنر دیوارنگاری ایرانی از دوره صفوی در شهری چون اصفهان-با توجه به شرایط دربار صفوی و ارتباط با غرب- دچار تغییر و تحولات بسیار گردیده است، اما این موضوع در مورد شهر یزد قابل پیگیری نیست.
ب)ویژگی های بصری: در کنار نقوش ظریف و پر کار که بر اساس وحدت و نظم درونی در کنار یکدیگر چیده شده اند، انتخاب هنرمندانه رنگ های دیوار نگاره ها از ویژگی های اساسی تزیینات است که زیبایی های بصری تزیینات را چندین برابر می سازد. رنگ های به کار رفته در تزیینات رنگ های سبز، آبی، فیروزه ای، اکرا، اخرا و طلایی است.(در تصاویر 2 و 9 و 10 بیش از دیگر تصاویر این مطلب مشخص است) رنگ در تأثیرگذاری اشکال مذکور، نقش مهمی ایفا می کند. بیشتر رنگ آمیزی ها با الهام از رنگ های طبیعت، در کنار رنگ طلایی که از نور خداوندی سرچشمه می گیرد انتخاب شده اند. (علومی، 1388: 43) هنرمند با انتخاب دقیق طرح ها و موتیف ها و رنگ آمیزی آنها سرسبزی و طراوت را برای مردمان دیار خشک و کویریش به ارمغان می آورد.
رنگ سفید و سیاه نیز در موارد اندک به عنوان زمینه رنگ های دیگر یا برای دورگیری دیگر نقوش به کار رفته است. علاوه بر این رنگ ترکیبی بنفش در بناهای بقعه دوازده امام، بقعه شیخ احمد فهادان، گنبد هشت، مدرسه کمالیه و گنبد مصلی عتیق در کنار دیگر رنگ ها دیده می شود. در مجموع رنگ های به کار رفته بیشتر از دسته رنگ های سرد بوده و از آرامش درونی عمیق برخوردار است.
ج)ویژگی های مکانی: محل به کارگیری تزیینات بیشتر فضای گنبد خانه ها و گوشواره های آن، دور تا دور طاق نماها، محراب، فضای داخلی مقرنس ها و رسمی بندی های زیر سقف و طاق نماها است و کاربرد تزیینات دیوارنگاری در بخش های پایینی دیوارها همچون ازاره ها به ندرت به چشم می خورد.(تصاویر 1 تا 9 مبین این مسئله است)
د)ویژگی های فنی: ماندگاری و ثبات نقاشی های اجرا شده در بناهای دوره های متمادی نشان از آگاهی و دانش هنرمند نقاش یزدی به اصول فنی اجرای تزیینات دیوارنگاره دارد و ظرافت طراحی ها و قلمگیری طرح ها، رنگ آمیزی و ساخت و سازهای ظریف نقوش، توانایی او را در اجرای نقوش به نمایش می گذارد. به عبارتی بهره جویی اندک هنرمند یزدی از دیوارنگاری در تزیین بناها ناشی از ناتوانی و ناآگاهی هنرمند از دقایق و ظرایف این هنر نمی باشد.

 

تصویر 1. تزیینات نقاشی بقعه دوازده امام (قرن 3 و4 ه. ق) طاق نمای ضلع شرقی بنا

 

تصویر 2. خطوط پیچان اسلیمی در تزیینات نقاشی طاق نمای ضلع شرقی بنا بقعه دوازده امام

 

تصویر3. خط کوفی تزیینی به رنگ آبی بر زمینه سفید، تزیینات نقاشی سقف بقعه دوازده امام (قرن 4 و 5 ه. ق)

 

تصویر 4. بقایای رنگ بر روی تزیینات گچبری محراب مسجد تشکری (قرن 6 و 7 ه. ق)

 

تصویر 5. تزیینات نقاشی محراب مدرسه ضیائیه (قرن 8 ه. ق)

 

تصویر 6. تزیینات نقاشی محراب مدرسه شهاب الدین طراز (قرن 8 ه. ق)

 

تصویر 7. تزیینات نقاشی سقف بنای گنبد هشت با نقش شمسه تزیینی (قرن 8 ه. ق)

 

تصویر 8. تزیینات نقاشی با طرح نوشتاری خطوط کوفی در سطوح متفاوت دیوار، بنای گنبد هشت (قرن 8 ه. ق)

 

تصویر 9. تزیینات نقاشی گنبد مدرسه رکنیه با نقش شمسه تزیینی، قرن هشتم

 

تصویر 10. اسم اعظم خداوند به شکل ستاره داوود و شعاع های گسترده شده از آن در سقف بنای رکنیه، سده 8 ه. ق

 

تصویر 11. نقش ستاره داوود گچبری و رنگ آمیزی شده و خطوط کوفی رنگ دور تا دور آن در سقف بنای شمسیه، سده 8 ه.ق

 

تصویر 12. نقوش پرندگان و گلها در تزیینات دیوارنگاره خانه بابایی سده 11 و12 هجری قمری

هنر دیوارنگاری شهر یزد در دوره قاجار

پیش از پرداختن به مباحث اصلی، ضروری است که اندکی به شناخت شرایط و تحولات سیاسی-اجتماعی و اقتصادی یزد در دوره قاجار پرداخته شود، زیرا درک ظهور و بروز هرگونه فرهنگ، هنر و نوع جهت گیری هنری و توجه به مفاهیم و نمادها، به شناخت این نوع زمینه ها وابستگی دارد.

گذری کوتاه بر شرایط سیاسی-اجتماعی و اقتصادی شهر یزد در دوره قاجار و تأثیر آن بر هنر و معماری

یزد در تاریخ پر فراز و نشیب خود، روزهای تلخ و شیرین بسیار داشته و در گذر زمان و تحت تأثیر عوامل و حوادث گوناگون، دچار آبادی ها و ویرانی های بسیار گردیده است. هر چند دوران طلایی و شکوفایی یزد در زمان آل کاکویه و اتابکان بوده (افشار، 1348:21) اما در بیشتر دوره های بعد نیز به دلیل قرارگیری یزد در مسیر جنوبی جاده ابریشم و راه های تجاری و کاروان رو و حکومت حاکمان طالب آبادی شهر، موجبات رشد و تکامل شهرنشینی در این منطقه فراهم شده است. (حسینی، 1383: 25-33؛ آیتی، 1353: 265-259) (طرب نائینی، 1353: 317-383) با نگاهی به اوضاع و شرایط جامعه یزد در دوره قاجار، دو دوره قابل بررسی است. دوره اول از آغاز حکومت محلی خوانین در یزد آغاز می شود و تا سال 1324 ه ق ادامه دارد. در این دوره شهر یزد به خلاف اکثر شهرهای ایران در این زمان، از امنیت نسبی برخوردار بوده و به مدت نسبتاً طولانی حکومت حکام وقت، متضمن نوعی ایجاد امنیت و جلوگیری از شورش های محلی است که رشد اقتصادی شهر را در پی دارد. مؤلف فهرست ولایات و حکام یزد در زمینه اوضاع امنیتی یزد در این سال ها می نویسد« در این موقع وضعیت یزد از هر جهت خوب و طرق و شوارع امن و مایحتاج عموم ارزان و فراوان بود.» (افشار، 1317: 235) اکثریت حاکمان یزد در این دوره در آبادانی شهر کوشا بوده اند و امنیت ایجاد شده، رونق جنبه های مختلف زندگی مردم را در پی داشته است.(حسین شیرازی، 1379: 86) بر اساس اسناد موجود در این دوره ارتباط تاجران یزدی با تجار هندی بسیار زیاد بوده و داد و ستد بازارهای یزد را طیف بی شماری از کالاهای وارداتی تشکیل می داده است.(1) اما با پایان یافتن حکومت خوانین در یزد و تعویض مکرر حکام شهر از این پس که با سال های استقرار نظام مشروطه، در ایران نیز هم زمان است،"دوره جدیدی در یزد شکل می گیرد که وضع معیشت مردم را در شرایط نامطلوبی قرار می دهد."(تشکری بافقی، 1377: 102؛ حاج سیاح، 1359: 179) اوضاع یزد تا مدتی به همین منوال گذشت و وقتی در تهران اوضاع تثبیت شد، یزد نیز آرام گرفت. (حکیمی، 1385: 349) در مجموع شرایط نسبتاً مناسب اجتماعی و امنیت سیاسی و رفاه اقتصادی، از ویژگی های دوره قاجار در یزد است که این دوره را به یکی از دوره های پر رونق یزد تبدیل کرده است. از این رو با طیف گسترده ای از بناهای مربوط به دوره قاجار در یزد مواجهیم که یا در نتیجه نیاز شهر تجاری یزد به کثرت بناهایی چون بازار، کاروانسرا، حمام، مسجد و... ساخته شده است، یا خانه های مجلل اعیان و تجار شهر، که در جهت آسایش خاطر و نوارش خیال آنها به زیباترین شیوه های تزیینی آراسته شده است. از طرفی در پی امنیت راه ها و رونق تجارت مابین یزد و شهرهای دیگر و به ویژه پایتخت، بیشتر هنرهای این دوره در شهر یزد، تغییرات ویژه خویش را داشته است.

هنر دیوارنگاری شهر یزد در دوره قاجار

تعداد بی شماری از خانه های قاجاری یزد به همراه حمام، خانقاه نعمت الهی و مقبره ملااسماعیل با تزیینات دیوارنگاری آراسته شده است. در بررسی این بناها موارد قابل تأملی از تفاوت دیدگاه هنرمند این دوره با دوره های قبل مشخص است. برای آگاهی از مشخصه های این هنر و شناخت تفاوت ها و تمایزات آن با دیوارنگاه های قبل از قاجار در ادامه به بیان ویژگی های این هنر می پردازیم:
الف) ویژگی های بینشی و محتوایی: پس از یک "دوره طولانی سکوت و خاموشی کارگاه های هنری شهر یزد در دوره زند و افشار"(خادم زاده، 1386: 55) دوره قاجار در شهر یزد فصل جدیدی از هنر این شهر را در زمینه های متفاوت به نمایش می گذارد (افشار، 1371:230) که بیش از همه تأثیر تحولات جاری این دوره در سراسر ایران را نشان می دهد. در این دوره بسط سیطره فرهنگ غرب، در تمامی زمینه های فرهنگی و هنری و دیدگاه های هستی شناسانه هنرمند ایرانی نفوذ ویژه دارد. هنرمند دوره قاجار در برابر تمدنی که نشانه های آن حتی به صورت تزیین بسته بندی کالاهای ساده همچون جعبه های چای به داخل کشور وارد می شود، انسجام بینش فرهنگی خود را از دست می دهد و به خلق هنری می نشیند که تلفیقی است از مضامین هنر ایرانی، در کنار آنچه می پندارد از هنر خویش برتر است. بدون اینکه به تجانس این دو در کتاب یکدیگر اندیشیده باشد. (محمدزاده، 1386:68) این دوره هم چنین با ورود شیوه های بیانی جدید به جامعه ایرانی و با تکثر فناوری های ارتباطی تازه وارد مثل چاپ، روزنامه، تئاتر و حتی عکاسی معاصر می گردد. ورود عکاسی و تصاویر نقاشی غربی، دنیای هنرمند و نگرش او به هنر را دگرگون می سازد و تمام تلاش او در جهت ارائه تصویری ذهنی را به عینیتی واقعی نزدیک می کند. بر این اساس دوره قاجار در سراسر ایران باورهای متفاوتی را در درون خود جای داده است، که تحت تأثیر نگاه هنرمند به پیشینه ذهنی و هنر قومی خویش است و از طرفی تظاهر به تمدن با بهره گیری سطحی از غرب را نیز به همراه دارد. این نگرش در مجموع فضایی نسبی گرا از تقابل سنت و تجدد را در دوره طولانی قاجار رقم می زند و هنر این دوره را نیز تحت تأثیر قرار می دهد. (محمد زاده، 1386:70) آنچه بیش از همه در ذهن و دریافت هنرمند دوره قاجار نمود دارد "التقاط نگاه عنایت آمیز به فرهنگ غرب، نوستالژی، انقطاع از گذشته تاریخی و برخورد نه چندان عمیق با مسائل است. (گودرزی، 1388: 9)(2)
تجارت میان یزد با دیگر شهرهای ایران به ویژه پایتخت و ارتباط گسترده تاجران این شهر با تجار هندی زمینه های آشنایی هنرمند یزدی با هنر دیگر مناطق داخلی و خارجی را فراهم می آورد. آشنایی هنرمند یزدی با هنر غرب، در کنار گسترش هنرهایی همچون عکاسی، تفکر قومی او را مخدوش کرده و با دنیای تازه آشنا می سازد. وی که پیش از این با اتکا به تفکر ایرانی-اسلامی خویش باطن و حقیقت اشیا را در پیچ و خم نقوش انتزاعی، اسلیمی و ختایی ها و گل و بته ها به تصویر می کشید، با هنری آشنا می گردد که به بیان واقعیت آن گونه که هنرمند می بیند، می پردازد. از این رو طیف گسترده ای از نقاشی ها را خلق می کند که تقلید واقعیت گونه عناصر طبیعی و بیان حرکات و سکنات انسان در محیط پیرامون و زندگی روزمره اوست. محتوای دیوارنگاره های شهر یزد از این زمان به بعد به موضوعات روزمره و اعمال مردمی که به امور عادی می پردازند، گرایش می یابد. تصاویر منظره های طبیعی، با نقوش حیوانات، گل ها و پرندگان را تأثیرات اروپایی در هنر این دوره واضح است. لابه لای این نقوش، برخی تصاویر عناصر بی جان مانند خانه و کشتی و بناهایی با گنبدهای تیزه دار (تصاویر 26 و 27) خودنمایی می کند که به نظر می رسد، با تأثیر از نقاشی های هندی کشیده شده اند.لازم به ذکر است که انعکاس تصاویر زنان و حیوانات می تواند به اقتباس از متون تاریخی همچون کلیله و دمنه نیز ارتباط داشته باشد، اما به هر رو آنچه در این مقاله به آن پرداخته می شود نگاه تغییر یافته هنرمند قاجاری در اجرای تصاویر زنان (تصاویر 14 و 15) است که گویی منع مذهبی و فرهنگی اجرای چنین تصاویری را به فراموشی سپرده است. برخی از دیوارنگاره های نیز سیر داستانی و روایی دارد. دیوارنگاره نبرد رستم و اسفندیار، و دیوارنگاره بسیار زیبای معراج پیامبر در خانه مودت (تصویر 23) و نقاشی قهوه خانه ای حمام خان (تصویر 24) از این موارد است.
ب) ویژگی های بصری: طیف گسترده ای از نقوش گیاهی، حیوانی و انسانی در دیوارنگاره های این دوره به کار رفته است. نقوش گیاهی به صورت درخت سرو و چنار، گل های کوکب، مینا، گل سرخ، زنبق و نرگس شیراز و گل های چند پر است. نقوش حیوانی شامل نقوش پرندگان همچون بلبل، قناری، هدهد، طوطی، اردک، قرقاول، لک لک، و نقوش حیوانی چون شیر، مار، گاو، خرگوش، سگ، اسب، فیل، زرافه، شتر و اژدها است. (تصویر16 تا 19) کاربرد نقوش هندسی در این دوره بسیار اندک و به تقسیم بندی های فضایی محدود می شود. از ویژگی هنر دیوارنگاری در بیشتر بناها ازاره های پرده سازی شده با نقوش طبیعت بی جان همچون تاج و گرز و گلدان و آویزهای پرده است. (تصویر 28 و 29) در میانه نقوش قاب های کوچک منظره سازی نیز به کرات تکرار شده است. نقوش انسانی به صورت زنان قاجاری، نقش صورت خورشید خانم (تصویر21)، رستم و اسفندیار، مرد پهلوان (تصویر 24) سرباز قاجاری (تصویر25) مردانی با لباس های محلی و غربی، پیامبر اکرم و فرشته های بالدار(تصویر23) به کار رفته است. نقاش در اجرای نقوش از هر دست، آثاری از سایه روشن را در هنر خویش به اجرا در می آورد، یعنی نقاش کوشش می کند با استفاده از روشن تر کشیدن قسمت هایی که مستقیماً زیر تابش نور قرار دارند و تاریک تر کشیدن قسمت هایی که در سایه هستند نوعی تجسم سه بعدی به نقاشی بدهد، هر چند در این کار نا موفق و ضعیف عمل می کند. کتیبه و خط نگاری در تزیینات دیوارنگاری این دوره بسیار محدود است، در خانه ملک التجار کتیبه ای با مضمون آیه نصر من الله و فتح قریب به خط نستعلیق اجرا شده است (تصویر30) و هم چنین کتیبه بقعه ملااسماعیل با خط نسخ بر روی زمینه گچ و پارچه چسبانده شده بر روی دیوار، به اجرا در آمده است.(تصویر31) در دو بنای خانه مودت و ملک زاده نیز نام نقاش (فرخ خان)3 به خط نسخ نوشته شده است. در مجموع می توان ویژگی های بصری دیوارنگاره های قاجاری شهر یزد را چنین خلاصه کرد:
0رعایت سنت نگارگری در ترسیم و نقش ریزه کاری ها و تزئینات
0عدم وجود پرسپکتیو درست در آثار با وجود سعی در رعایت آن و استفاده از شیوه دور نماسازی اروپایی.
.خالی بودن زمینه و سادگی آن.
.وجود رنگ های شاخص سرخ و زرد.
.رونق منظره سازی و دورنماسازی.
.تک چهره سازی و طراحی صورت ها در حالت سه بعدی.
.شبیه سازی و رعایت حالات طبیعی و انسانی در حرکات و صورت ها و ساخت و ساز آنها.
ج)ویژگی های فنی: نقاش دوره قاجار در شهر یزد چیره دستی و مهارت هنرمند سده های پیشین را ندارد و نوعی شتابزدگی و سطحی نگری در هنر او نمایان است. این مسئله شاید از بازار کار پر رونق این دوره که فرصت و مجال هنر نمایی ویژه را از هنرمند سلب می کند، ناشی شده باشد. شیوه اجرای نقوش در بیشتر دیوارنگاره ها شیوه رنگ و روغن است و در موارد معدود از شیوه آبرنگ استفاده شده است. همین مسئله فراگیری شیوه های نوین در اجرای دیوارنگاره ها را نشان می دهد.
د) ویژگی های مکانی: برخلاف دیوارنگاره های سده های پیشین که نقوش را در گنبد خانه ها و طاق ها به نمایش می گذاشت. در دوره قاجار بیشترین محل اجرای نقوش ازاره های دیوار است و اثری از آن جنبه الهی و مقدس هنر نقاشی در بناها باقی نمی گذارد. نقاشی ها دم دست و زمینی و این جهانی است.

 

تصویر 14 و 15.
تک چهره زنان با موهای آراسته به گلها به تقلید از پوسترها و تصاویر غربی. اتاق جنوبی خانه ملک التجار

 

تصویر16.نقوش واقع گرایانه پرندگان، خانه ملک التجار

 

تصویر 17. نقش جدال حیوانات، خانه ملک التجار

 

تصویر 18. نقش گلها و پرندگان، اتاق آینه خانه شیخ الاسلام

 

تصویر 19. تصویر حیوانات، اتاق گوشواره خانه مودت

 

تصویر 20. درختچه گل، پرندگان و حیوانات، خانه پشت کمالیه

 

تصویر 21. نقش خورشید خانم، خانه شیخ الاسلام

 

تصویر 22. بخشی از دیوارنگاره رزمی، خانه مودت

 

تصویر 23. دیوار نگاره معراج پیامبر، اتاق گوشواره خانه مودت

 

تصویر 24. پهلوان و نوچه، تزیینات دیوار نگاری با موضوع رزم، خانه مودت

 

تصویر 26. منظره سازی در تزیین قاب آینه خانه گرجی یادآور منظره سازی های آسیای شرقی

 

تصویر 27. منظره سازی های اتاق آینه در خانقاه مودت

 

تصویر 28. طرح پرده سازی در تزیین ازاره دیوار خانه امام جمعه

 

تصویر29. طرح پرده سازی در تزیین ازاره خانقاه مودت
تصویر 30: کاربرد خط در تزیینات دیوارنگاری ، خانه ملک التجار
تصویر 31: کتیبه خط نگاری مقبره ملا اسماعیل
تصویر29. طرح پرده سازی در تزیین ازاره خانقاه مودت
تصویر29. طرح پرده سازی در تزیین ازاره خانقاه مودت

نتیجه:

گرایش تاریخی مردمان دیار یزد به زندگی بر پایه اصول و عقاید دینی کاملاً واضح و روشن است. همین تقید دینی و پایبندی به اصول اسلامی در دوره های متمادی به ویژه تا قبل از دوره قاجار، نقش اصلی و اساسی در حوزه فرهنگ و هنر این سرزمین داشته و سنت هنری این شهر را بنیان نهاده است. معماری این شهر بر پایه کاربرد مقیاس های انسانی و پرهیز از هرگونه شکوه بیجا و بیهودگی، در کنار بهره گیری از امکانات و مصالح محلی معنا می یابد. کاربرد عناصر تزیینی در بناهای دوره های متفاوت یزد، با توجه به آثار باقی مانده، اندک و به موارد خاص همچون مدرسه رکنیه و شمسیه خلاصه می شود و آنچه در بیشتر بناهای یزد جلوه می کند سادگی نسبی آثار معماری است.
مبانی و اصول تفکر هنرمند یزدی در اجرای تمامی زمینه های هنر تزیین معماری یزد در دوره های پیش از قاجار، بر اساس بینش و نگرش او از جهان هستی شکل می گیرد. دقت در جزئیات و ظرایف نقوش بسیار ریز، در کنار انسجام طرح و انتخاب هوشمندانه محل اجرای نقوش، وحدتی ازلی را به نمایش می گذارد که از پس کثرت حاصل می شود. تمامی موارد مذکور در هنر دیوارنگاری شهر یزد در دوره های متمادی تا پیش از قاجار، هنری بر پایه زیبایی شناسی دینی در طرح و نقش، و رنگ را به نمایش می گذارد. از این رو هنرمند نه تنها به لحاظ بینشی، بلکه از نظر زیبایی شناسی و پدیدار شناسی نیز هنری را می آفریند که کاملاً منطبق بر اندیشه دینی و در رابطه تنگاتنگ با فرهنگ دینی است. این تفکر در تمامی آثار نقاشی باقی مانده از دوره های کهن و متمادی این شهر تا دوره صفوی قابل پیگیری است. اما پس از دوره صفوی به ویژه در دوره قاجار هنرمند یزدی ناگزیر موضع جدیدی را در چالش میان هنر، سنت و تجدد و در سیطره هنر جهان غرب که از قرن 19 آرام آرام خود را در ایران مطرح کرده، اتخاذ کرده است، در این میان سهم سفارش دهندگان آثار را نیز نمی توان نادیده گرفت. به هر رو محتوای دیوارنگاره های شهر یزد از این زمان به بعد به موضوعات روزمره و اعمال مردمی که به امور عادی می پردازند گرایش می یابد. تصاویر منظره های طبیعی، با نقوش حیوانات، گل ها و پرندگان با تأثیرات اروپایی در هنر این دوره واضح است. لابه لای این نقوش، برخی تصاویر عناصر بی جان مانند خانه و کشتی و بناهایی با گنبدهای تیزه دار خودنمایی می کند که به نظر می رسد، با تأثیر از نقاشی های هندی کشیده شده اند. لازم به ذکر است که انعکاس تصاویر زنان و حیوانات می تواند به اقتباس از متون تاریخی همچون کلیله و دمنه نیز ارتباط داشته باشد، به هر رو آنچه مد نظر نویسنده است موضع جدید و نگاه تغییر یافته هنرمند قاجاری در اجرایی از این دست است که گویی منع مذهبی و فرهنگی اجرای چنین تصاویری را به فراموشی سپرده است. در مقایسه این تصاویر با نقوش هزاران ساله هنر دیوارنگاری شهر یزد، آنچه بیش از همه حیرت بیننده را بر می انگیزد، وفور تصویرگری تک چهره های زنان با لبخندهای تصنعی و تاج های گل، و فرشته های بالدار است که در موارد متعدد زینت بخش دیوارها و سقف اتاق هاست. به هر ترتیب مسیر دیوارنگاره های شهر یزد در دوره قاجار به سوی یک واقعیت گرایی و توجه و تشخص فرد در صحنه نقاشی هدایت می شود و از این طریق صفات بارز هنر دیوارنگاری این شهر یعنی تخیل در طرح و نقش، و آرمانگرایی، به سوی دید عینی- هر چند ابتدایی- کشانده می شود، این دگرگونی در سبک و مضمون، یک تصادف نبوده بلکه ضرورتی است که از تقابل ناگزیر سنت و مدرنیته در دوره قاجار حاصل می شود و باور هنرمند را از ذهنیت گرایی و بیان جنبه های ماورایی هنر به دنیای زمینی و بر اساس آنچه به عینیت می بیند، کشیده است. لذا به بیان هنری نسبتاً عامگرایانه و کاملاً انسانی که بیانگر روح زمانه ی خویش است، می پردازد.

پی نوشت ها :

1-اسناد مربوط به ارتباط تاجران یزدی با دیگر نقاط از جمله هند در مرکز اسناد سازمان میراث فرهنگی یزد موجود است.
2-جهت دریافت اطلاعات همسو با این مطلب رجوع کنید به: (امانت،1383)(بهنام، 1375)(پاکباز، 1384)(زرین کوب، 1375)(خواجه محمد عطاری، 1377)(راوندی،1372).
3-در بررسی دیوارنگاره های یزد به جهت ردیابی نشانی از هنرمند نقاش یزدی، تنها به نام فرخ خان حره بر می خوریم که در مواردی در کنار نقوش نگاشته شده است، از هنرمند یا هنرمندان دیگری که در کار دیوارنگاری بناهای یزد دخیل بوده اند نام و نشانی باقی نمانده است. اما فرم اجرا و نحوه رنگ گذاری و قلم گیری ها، شیوه های پرداز و اجرای سایه روشن، انتخاب موضوع و مواردی از این دست در بیشتر دیوارنگاره ها یکسان است.

-آیت الله زاده شیرازی (1349) باقر، آب انبارهای حاشیه کویر، باستان شناسی و هنر ایران، ش5، بهار و تابستان.
-آیتی، عبدالحسین (1317) تاریخ یزد، بی نا.
-اعتماد السلطنه، محمدحسن خان. (1363) الماثر و الاثر، به کوشش ایرج افشار، تهران، اساطیر.
-افشار، ایرج(1371) یزدنامه، فرهنگ ایران زمین، جلد 1، تهران.
-الوندیان الهه (1385) فن شناسی تزیینات گچی منحصر به فرد بقعه سید رکن الدین در یزد، دانشگاه هنر اصفهان، پایان نامه کارشناسی ارشد.
-امانت، عباس (1383)قبله عالم، ترجمه حسن کامشاد، نشر کارنامه، تهران.
-بورکهارت، تیتوس (1376) جاودانگی و هنر، ترجمه سید محمد آوینی، سخن، تهران.
-بورکهارت، تیتوس (1380) میانی هنر معنوی، ترجمه غلامرضا اعوانی، سخن، تهران.
-بهنام، جمشید (1375) ایرانیان و اندیشه تجدد، نشر فروزان روز، تهران.
-پاکباز، رویین (1384) با زایش سنت نمایش تجدد، حرفه هنرمند، شماره 13، پاییز.
-تشکری بافقی، علی اکبر (1378) مشروطیت در یزد، مرکز یزد شناسی، تهران.
-حاج سیاح (1359) خاطرات حاج سیاح یا دوره خوف و وحشت، به کوشش حمید سیاح، تصحیح سیف الله گلکار، تهران، امیرکبیر.
-حسین شیرازی، فضل الله (1279) تذکره خاوری، به کوشش میرهاشم محدث، زنگان.
-حکیمی، محمود (1385) همراه با سیاحان و جهانگردان و مسافران تاریخ، آرون، تهران.
-راوندی، مرتضی (1372) تاریخ اجتماعی ایران، جلد هشتم، کتاب دوم، تهران.
-زرین کوب، عبدالحسین (1375) روزنگاران، ج3، سخن، تهران.
-طرب نائینی، محمد جعفر بن محمد حسین (1353) جامع جعفری، به کوشش ایرج افشار، انجمن آثار ملی، تهران.
-طاهری، عبدالغفور(1371) تذکره جلالی، به کوشش ایرج افشار، فرهنگ ایران زمین، تهران.
-علومی، مجید (1388) فن شناسی آسیب شناسی و ارائه طرح مرمت نقاشی های خانه حسینیان، دانشگاه هنر تهران، پایان نامه کارشناسی ارشد.
-کریمی امیرحسین (1385) فن شناسی تزیینات گلی استان یزد با تکیه بر تزیینات گلی خانه برونی میبد، دانشگاه هنر اصفهان، پایان نامه کارشناسی ارشد.
-گدار، آندره (1385) آثار ایران، ابوالحسن سروقد مقدم، بنیاد پژوهش های اسلامی چاپ جدید.
-گری، بازیل (1355) نگاهی به نگارگری در ایران، فیروز شیروانلو، تهران، توس.
-گودرزی، مرتضی (1388) آینه خیال، تهران، انتشارات سوره مهر.
-محمد زاده، مهدی (1386) مدال های مصور و تقدیس قدرت در عصر قاجار، گلستان هنر، سال سوم شماره 2.
-وامق یزدی، محمد علی (1381) تذکره میکده (همراه با تاریخ ادبیات یزد در عصر قاجار)، به کوشش حسین مسرت، بنیاد فرهنگی، پژوهشی ریحانه الرسول یزد با همکاری انتشارات اندیشمندان، یزد.
-هدایت، رضا قلی خان (1372) فهرس التواریخ، به کوشش عبدالحسین نوایی و میر هاشم محدث، پژوهشگاه علوم انسانی، تهران.
منبع: نشریه کتاب ماه هنر، شماره 168.