علائم حجمی، شمارش اعداد در ایران باستان

علائم حجمی سفالین گلی کوچک در شکل های گوناگونی در ایران خاور نزدیک از هشت هزار سال تا سه هزار سال پیش از میلادی مسیح، یافت شده است. این ها شاهدان شمارش اولیه اعداد در عهد ترکمن هستند.
این علائم حجمی، دو کارکرد عمده داشته اند: نخست: آنها به مثابه شمارندگانی، برای محاسبه ی تعداد کالاها به کار می رفته اند. دوم: آنها به مثابه ابزارهای حفظ و ذخیره داده ها مورد استفاده قرار می گرفتند. در این مقاله، کارکرد دوم مورد بحث و بررسی قرار می گیرد: اول، چگونه شمارش با علائم حجمی صورت می گرفته و دوم، این شمارش و حساب با تغییرات سیاسی اجتماعی زمانه چه ارتباطی داشته است.
* شمارش پیش از نگارش
مطالعه و بررسی علائم حجمی، امکان بینش نسبت به جنبه های گوناگون شمارش، شمردن، پیش از اختراع نوشتن، نگارش، و بویژه، امکان پاسخ به پرسش هایی از قبیل: چه اطلاعاتی ذخیره و حفظ شده، کجا، چگونه و به وسیله چه کسانی و برای چه مدتی... به دست می دهد.

1-چه اطلاعاتی ذخیره و حفظ می شده است ؟

فرضیه ای است مبنی بر اینکه، از علائم حجمی تا تصویر نگاره های سومری، تکاملی رخ داده که معنای وجود عده ای شمارنده را ثابت می کند. علائم حجمی همچون تصویر نگاره های سومری، -نمادهایی از واحدهای کالا-اموال به شمار می آمدند و هر یک از شمارنده ها، نمادی از واحد خاصی از یک کالا بود، مثل اندازه مشخصی از بذر، یک کوزه روغن، یا فلیسی از پشم، در نتیجه، آشکار است که نظام علائم حجمی، منحصر در ضبط و ثبت داده های صرفاً اقتصادی بوده است.
نکته قابل توجه این است که کالاهای ضبط شده توسط علائم حجمی، در طول هزاره تغییر می کرده اند. زمانی که نظام علائم حجمی -در حدود هشت هزار سال پیش از میلاد مسیح-ظهور یافت، اجتماع نخستین شمارندگان را، شکل های مخروطی، دایره، کروی، قرص و لوله یا سیلندری تشکیل می داد، و برای شمارش غلات و احشام به کار می رفت. به عبارت دیگر، نخستین علائم حجمی به احتمال، برای ضبط و ثبت کالا و اموال اصلی، یا مواد خام حیات انسان، به کار رفته است.
همچنان استفاده فراوان علائم حجمی، به ویژه تا هزاره سوم، ادامه داشت. در حدود سه هزار و پانصد سال پیش از میلاد مسیح، « علائم حجمی پیچیده ای » که در شکل ها و علامتگذاری های مختلف، به وجود آمده بود. در شهرها یافت می شد. عمده ی این علائم، ظاهراً برای کالاهای آماده فروش از قبیل، نان، روغن، عطر، پشم و طناب و نیز مواردی که در کارگاه ها، تولید می شدند، از قبیل: فلز، دستبندها، انواع پوشاک و ردا و حصیر و قطعاتی از اثاث خانه، ابزارها و مجموعه متنوعی از ظروف سنگین و سفالین و گلی، به کار رفته است. موضوع شمردن -شمارش، در گذر زمان متنوع بوده است. نخست با کالاها و محصولات زمین ها و مزارع سر و کارش بوده و بعداً، با تولیدات کارخانه ای در شهرها)

2-داده ها در کجا ذخیره می شد؟

زمانی که، علائم حجمی درون بناها و ساختمان ها یافت می شدند، عمده ساختارها به ویژه از اوائل کاربست آن ها، روشن می سازد که شمردن با این علائم حجمی متعلق به جوامع و مکان های دینی غیرسکولار بوده است. برای نمونه، در هزاره ششم پیش از میلاد مسیح، در موقعیت حاجی فیروز در ایران، تعدادی از علائم مخروطی شکل در خانه ای یافت شده، که هیچ اثری از فعالیت های روزانه همچون، پخت و پز، یا تراش سنگ چخماق، ندارد. این بنا، همچنین به دو دلیل، بسیار متفاوت با معماری بومی منطقه است: نخست، کوچکتر است و یک اتاق دارد، به عوض آن که در حالت معمول، دو اتاقی باشد. دوم، ویژگی های نامعمولی از قبیل، یک سکوی کوچک و دو ستون در اندرون بنا شده بود. در مجموع، ساختار و سازه ای که بیشترین تعداد علائم حجمی را در حاجی فیروز ارزانی داشته، ظاهراً کارکرد خاص غیربومی داشته است.
در هزاره چهارم پیش از میلاد مسیح، ابنیه عمومی که عمده علائم حجمی از آن ها به دست آمده، دژها یا قلعه های نظامی و
محدوده های معابد یا نیایشگاه هاست. برای مثال، از 778 علامت حجمی به دست آمده -استخراج شده در اوروک (Uruk)-نخستین و مهمترین شهر سومری واقع در نزدیکی رود فرات، 685 یا 88/1 درصد از علائم، از محوطه مقدس مربوط به الهه باروری و
جنگ، یا محافظ سومریان، اینانا (Inanna) استخراج شده است. از 93 نمونه باقیمانده، 43یا 5/5%آن ها از مکان مقدس دیگری،
با نام معبد آنو(Anu) و تنها 50یا6،4 درصد از آن ها در مناطق مسکونی شهر یافت شده است. بنابراین می توان گفت که علائم حجمی اوروک، اصولاً به مکان های مقدس و معابد تعلق داشته اند.
یافتن مکرر علائم حجمی در مدخل ها و به ویژه مدخل معابد، همچنین می تواند معنا و اهمیت خاصی را خاطر نشان سازد. برای نمونه در هابوبا کبیرا(Habuba kabira)، واقع در سوریه، در محوطه دروازه جنوبی شهر، که به محدوده معبد راه دارد، نه تنها علائم حجمی، که مواد ویژه مراسم عبادت از قبیل سیلندرها و مهرها هم، پیدا شده است. در اوروک، علائم حجمی پیرامون محوطه مذهبی و به خصوص در بخش شرقی و غربی معبد، آن جا که احتمالاً دروازه ها و مدخل های معبد بوده اند، به دست آمده است. اکنون، این مطلب مشخص شده است که دروازه ها و مدخل های ورودی شهرها، معابد و بناها، به طور سنتی با مراکز مدیریتی و اجرایی در خاور نزدیک باستان، پیوند داشته است. کتاب مقدس همچنین به دروازه های شهرها به مثابه مکانی که در آن اعمال جمعی و همگانی صورت می گرفته و نیز خاطرات و تاریخ و اطلاعات ثبت و ضبط می شده اشاره می کند. معنا و اهمیت دروازه ها و مدخل های ورودی معابد در هدایت و مدیریت در دوران تاریخی ونیز در دوران پیش از تاریخ، می تواند توضیح گر به تصویر کشیدن دروازه ها در هنر خاور نزدیک باستان باشد.
بر مهرها و نیز بر ظروف سنگی مربوط به مراسم عبادی در هزاره چهارم، بارها و بارها تصویر دو مجموعه خیزران (نی)، که دلالت گر مدخل هایند، ظاهر شده است. به ویژه بر ظرفی مشهور از شهر اوروک، شاه، روحانی شهر در حال حرکتی جمعی با پیشکش هدایا و کالاها، بازنمایی شده است.

3-تعداد/کمیت داده های ذخیره شده

به نظر می رسد که دسته های شمارندگان که در مکان های طبیعی یافت شده، بر این نکته دلالت دارند که علائم حجمی که عموماً با کمیت های کوچک کالاهای گوناگون سر و کار داشته اند، بایگانی حساب ها بوده اند. علائم حجمی به تعداد، در دسته های دو صد تایی در اندازه های متفاوت، یافت شده است. برای نمونه در یک مورد، سی و پنج تا مخروطی شکل و یک کروی شکل که در کنار هم بودند، یافت شد. در دیگر مکان های تاریخی ایران، مجموعه هایی از 2تا 37 علامت که به شدت به هم چسبیده بودند، کشف شد. در دیگر کشفیاتی که از عراق صورت گرفته دوازده مجموعه از 4 تا 16علامت ظاهر شد. در نهایت، درسوریه و در اتاقی از سابی ابیاد،31 علامت حجمی و نیز گروه های کوچکی، شامل حداقل 9 علامت در پنج تا از اتاقهای بنایی بزرگ در هابوبا کبیرا، به دست آمده از شکل های گوناگون شمارنده شکل گرفته اند. برای مثال، ترکیبی از گوی ها، کروی های بزرگ، مخروطی ها، چهارضلعی ها و سیلندرها یا لوله ها.

4-شیوه شمارش و محاسبه

نظام شمارش بر مبنای علائم حجمی، اساس بسیار آسان تناظر یک به یک را که عبارت است از تناظر و تطابق یک واحد کالا با یک علامت، آشکار می کند. بر این مبنا، برای یک خمره روغن، یک علامت تخم مرغی شکل، برای شش خمره روغن، شش علامت تخم مرغی شکل و. . . به کار می رفت. ظاهراً علامت های اندکی وجود داشته که برای شمارش مجموعه ای از کالاها و اموال به کار می رفته، مثلاً قرص های عدسی شکلی یافت شده که احتمالاً به معنای یک گله -حدوداً ده حیوان-بوده است. نظام شمارش مبتنی بر علائم حجمی، خود اعداد را به صورت مجرد بیان نمی کرد. علامتی دال بر عدد یک یا دو یا سه مستقل از کالای شمارش شده، وجود ندارد. تحول نظام شمارشی علائم حجمی، بازتابی است از حس روز افزون به دقت و صحت حساب. برای نمونه می توان به علائمی اشاره کرد که برای حساب احشام یا دام به کار می رفت: سیلندرها یا قرص های عدسی گونه اولیه به عنوان نماد رأس دام ظاهر می گشت، در حالی که در هزاره چهارم علائم حجمی برای گونه های احشام و قسمت های متفاوت به کار می رفت، برای مثال: علامت هایی برای جنسیت، مانند: گوسفند ماده، یا سن مانند: بره، یا قسمتی از گوسفند مثل دم یا پاچه و... در شهرهای بزرگ، در
حدود 3500 پیش از میلاد مسیح، میزان انواع علامت ها و خرده علامت ها، نشان توجه و نگرانی راجع به دقت و صحت بیشتر است.

5-چه کسی عمل شمارش را انجام می داد؟

در نمونه های کمیاب اما مهم و با معنی، علائمی از گورستان ها یافت شد. این یافته ها، ممکن است تا حدودی ما را در یافتن این که چه کسی علائم را به دست گرفته و عمل شمارش و حساب انجام می داده، یاری کند. در میان، هزاران گور کشف شده از هشت تا هزار سال پیش از میلاد مسیح، در منطقه خاور نزدیک، تنها حدود دوازده علامت حجمی را در بر داشت. در این موارد، علائم در گورهای افرادی از طبقه بالا اجتماع و ثروتمند، محصور بود. در یک مورد، گور مجموعه ای از ظروف سفید مرمرین و زیورآلاتی از عقیق ها و صدف ها در برداشت. سه گور در تپه شمال گاورا(Tape Gawra) بین النهرین شاخص تر از سایرین بود. اینها در ثروتمندترین منطقه قرار داشته اند و در برگیرنده گل ها و بوته ها و مهره های طلا، ظروف نفیس از ابسیدین، سنگ مار و الکتروم بوده اند. همچنین علائمی از قدرت مثل، گرزها و نیز مهرهای لاجورد اصل، یافت شد. در بالای یک گور، معبدی که از آن فردی با اعتبار بوده و شش سنگ کروی از آن به دست آمده، عمود شده بود.)
(علائم به ندرت یافت شده از گورستان، و همبستگی ایشان با خزانه های مجلل گورها و نیز همراه با مصنوعاتی نمادین از قدرت و معماری خاص معبد، نشانگرآن است که شمارندگان و حسابگران نه از توده، بل از نخبگان و طبقه، بالای جامعه، خویش بوده اند.

6-حساب ها برای چه مدت ذخیره می شد؟

در استخراج یک حفره نه چندان ارزشمند از ایران در هزاره چهارم پیش از میلاد مسیح، امکان دارد اطلاعاتی در باب دوره زمانی نگهداشت حساب ها، به دست آید. لایه های زائدی که از حفره به دست آمد، نشان دهنده پیوستگی میان علائم حجمی و خزانه های اوائل تابستان بود. حفار این منطقه بیان می کند که حسابگران، برطبق سنت در فصل فراوانی پس از درو محصول و خرمن کوبی، آن زمان که محصول ذخیره می شد، دست از کار خود می کشیدند از این گفته می توان نتیجه گرفت که معاملات مالی و حساب در ضمن سالی که ایام درو تمام شده بود آغاز می گشت. با این حساب مدت معمول نگه داشتن ذخایر حساب و عملیات مالی، کمتر از یک سال بود.
* علائم حجمی و رشد اجتماعی و اقتصادی
این واقعیت که در مراحل نخست، نظام علائم حجمی ساده برای کشاورزی به کار می رفت و در مراحل رشد و نمو جامعه، علائم پیچیده تر همراه با فرم مدنی، دال بر معنایی مهم است معنایی که همزمانی شمارش و حساب را پیشرفت های مهم اقتصادی و اجتماعی می رساند.
مجموعه های اولیه یافت شده از علائم حجمی در 7500-800پیش از میلاد مسیح، نشانگر آن است که این نظام نخستین، جهت شمارش و ضبط و نگهداشت کالاهایی به کار می رفت که به رشد و پرورش غلات و ذخیره محصول خرمن، به شدت وابسته بود.
به عبارت دیگر نظام علائم حجمی، نیازمندی های نوین شمارش و عملیات مالی را که کشاورزی به دنبال داشت، انجام می داد و این سرآغاز پیوند حساب و شمارش و ذخیره داده با انقلاب نوسنگی بود.
افزایش انواع و اقسام علائم حجمی در هزاره چهارم پیش از میلاد مسیح، تصادفی نیست. این علائم پیچیده، که شامل فرم های نو و شکل های گوناگون همراه با شکافت و خط و نقطه بود، با ایجاد شهرها ارتباط مستقیم دارد. می توان چنین فرض کرد که ایجاد مغازه ها و کارگاهها و اقتصاد متنوع شهری در پی آن، نیازمند تکنیک های شمارش و حساب پیچیده تر و افزون تری است.
آنچه محتمل است، این است که دو مرحله تغییر عمده در نظام علائم حجمی، تنها و صرفاً پیامد کشاورزی و ایجاد توسعه شهرها نبوده بلکه توسط ساختارهای سیاسی و اجتماعی که از کشاورزی و سکونت شهری ناشی می شد، مشخص و تعیین می گشت. پیشنهاد من در این باب این است که شمارش و حساب با ظهور طبقه نخبه ارتباط دارد. از این ایده، سه مجموعه یافته حمایت می کند که عبارتند از:
اول، ایجاد نظام شمارش بر مبنای علائم حجمی،
همزمان با الگوی جدیدی است از زیست و سکونت که اجتماعات بزرگ شکل داده اند. برای نمونه، در صورت اولیه اجتماع در سوریه موریبت (Mureybet)در حدود8000-8500پیش از میلاد، در دو مرحله نخستین تاریخی، زمانی که حدود آن مکان کمتر از نیم هکتار بود، هیچ شاهدی بر استفاده علائم حجمی موجود نیست. علائم حجمی در سومین دوره یعنی 7500-8000پیش از میلاد، ظاهر می شوند، زمانی که دهکده به روستایی با مساحت حدود 2یا3 هکتار بدل شد. ارزیابی میزان جمعیت آن زمان موریبت، دشوار است. اما می توان تخمین زد که اجتماع آن روز، توانست افزایش جمعیت افراد را به نحو کنترل پذیری در نظامی برابر محقق سازد. به عبارت دیگر، در مورد موریبت، و شاید در مکان های دیگر، اولین مجموعه علامت های حجمی یافت شده، با ظهور جامعه طبقاتی یافت شد. )
(دوم، همانگونه که در بالا بحث شد، علائم حجمی عمدتاً در گورستان ها و مزار انسان های شهیر و ثروتمند، از دوره نوسنگی تا عصر برنز -3500 -6000 پیش از میلاد -یافت شد و به عنوان کاربست حسابگران و نمادی از قدرت و دارایی و کنترل اموال به کار می رفت.
سوم، در مورد این واقعیت که پدیده علامت های حجمی پیچیده، در زمان شکل گیری دولت ها و حکومت ها بود، تصادفی رخ نداده است. در همه شهرهای مهم باستانی خاور نزدیک چون، اوروک، شوش، چغامیش، وهابوباکبیرا، شمارنده های پیچیده، یافت شده در مراتبی که توسط عوامل ذیل شکل یافته، واقع می شوند:
1-مهرها و مهرسازی تجسم حاکم و نمادی از اوست 2-بناهای عمومی بر طبق طرح یکسان ساخته شده و با موزاییک های معمولی تزیین می شدند.3-محتمل است که ظروف سفالین جهت اندازه و پیمانه غلات به کار رفته باشد به عبارت دیگر مراکز راهبردی که مجموعه های علامت های حجمی پیچیده را به کاوشگران ارزانی داشتند، مراکز استقرار بوروکراسی گسترده ای بودند، که در بناهای یکسان مسکن ساخته و از ابزارهای یکسان راهبردی-علائم حجمی پیچیده را به عنوان جزِ لاینفک بوروکراسی دید که پادشاه سومری برای حکومت و کنترل بر اموال و دولت شهرهای نخستین، بهره می برد.
ظهور علامت ها در جوامع طبقاتی نخستین، ورودشان به تدفین انسان های ثروتمند وقوعشان در نظام بوروکراسی و دولت، گواهی است بر این مطلب که در آغاز، شمارش و حساب امتیازی ویژه برای طبقه والا و نخبه بوده و هرچه که آن نظام شمارش، دقیق تر و کاراتر می بود، قدرت افزون تری اعمال می کرد.

پایان سخن

گفتار من طراحی نه چندان محکم از مکان ها و انسان هایی بود که با شمارش و حساب و ابزارهای آن، پیوند خورده اند. شمارش و ذخیره های داده ها با علامت های حجمی در ابتدا در محوطه های بیرون و در فضای آزاد آن جا که معیشت وابسته به رشد و انباشت غلات بود، آغاز شد. اولین هدف از شمارش، ضبط میزان اقلام اصلی مردم خاور نزدیک باستان، بود اقلامی چون: غله و موجودهای انبار کوچک. در هزاره چهارم پیش از میلاد مسیح، علائم حجمی پیچیده محصولات و کالاهای تولیدی و مراکز بزرگ، مثل شهرها، ضبط می کرد. هزاره ششم آغاز یافتن علامت ها در بناها و مکان های عمومی بود. دسته های یافته شده از علائم حجمی در محلی طبیعی، همراه با دوازده تا هفتاد و پنج ابزار و محصول دیگر، نشان می دهد که علامت ها برای کمیت های زیاد به کار نمی رفتند. یا این که حجم زیادی از داده را ذخیره نمی کردند. شاهدی موجود است مبنی بر اینکه پس از درو عمدتاً علائم شمارش را متوقف می کردند. علائم حجمی، همراه با دیگر نمادها، در تدفین افراد شهیر و... ثروتمندان استفاده می شدند و دال بر کاربردشان توسط انسان قدری بوده که زمانی اقتصاد توزیع و... را کنترل می کرده است.
منابع تحقیق:
1.Denise Schmandt-Besserat. How Writing Came About. The University of Texas Press, Austin, Texas, 1996.
2.Mary M. Voigt , Hajji Firuz Tepe, Iran: The Neolithic Settlement, University Monograph No. 50, Hasanlu Excavations Reports. Vol.I. Philadelphia 1983,P. 87 and 181-184, H.F.68-122, 68-170-172, 68-189 and 68-195.
3. Mary M. Voigt. 1983, P. 47-49.
4.Denise Schmandt - Besserat , Before Writing The University of Texas Press ,Austin ,Texas , 1992,P.49-73.
5. Denise Schmandt -Besserat , "Tokens, Envelopes and Impressed Tablets at Habuba Kabira. "in Eva Strommenger & Kay Kohlmeyer eds., Habuba Kabria S?d- Die Kleine Funde.
Wissenschaftliche Veroffentlichung des Deutschen Orient Gesellschaft , (Forthcoming)
6.Jean-Maric Durand, "L'organisation de L'Espace Dans Le Palais de Marl : Le Te'moignage des Textes," In E.Levy ,ed. Le Systeme Palatial en Orient, en Grece et? Actes du Colloque de Strasburg 19-22 Juin 1985 .
Travaux du Centre de Recherche Sur Le Proche-Orient et La Grece Antique, Vol, 9,Strasbourg 1987,Pp.44-48.
7. J. Andrew Dearman, "on Record Keeping and the Preservation of Documents in Ancient Israel (1000 to 587 BCE"" Libraries and Culture Vol,24,No 3. 1989.P.346.
8. Anton Moortgat, Vorderasiatische Roll-Siegel. Gebr . Mann Verlag .Berlin 1988.P.7, Pt,2:9; 5;29b;6;30,31.
9.Pierre Amiet, ;L'Art Antique du Proche Oricnt, Editions d'Art Lucien Mazenod. Paris 1977,Pp. 345-355, Figs231 And 236.
10.E, Lindemeyer & L. Martin , Uruk, Klein Funde III. Philipp Von Zabern, Mainz am Rhein, 1993,No .226,Plate 25i.
11.Martha Prickett, Man , Land and Water:Settlement Distribution and The Development of Irrigation Agriculture in the Upper Rud-i Gushk Drainage ,Southeastern Iran .Phd Dis-Sertation , Harvard 1985,P.539.
12.Sabah Abboud Jasim & Joan Oates, " Early Tokens and Tablets in Mesopotamia: New Information From Tell Abada and Tell Brak ", World Archaeology 1986, Vol. 17, No. 3,P.352-355.
13. Peter M.M.G. Akkermans & Marc Verboeven, "an Image of Complexity : The Burnt Village at Late Neolithic Sabi Abyad, Syria,"American Journal of Archaeology Vol.99,No.
1. 1995,P. 99,fig. 14; Denise Schmandt Besserat, "Tokens, Enveolopes and Impressed Tablets at Hububa Kabira." in Eva Strommenger & Kay Kohimeyer eds., Habuba Kabira S? d-Die Kleine Funde. Wissenschaftliche Veroffentlichung des Deutschen Orient Gesellschaft, (Forthcoming).
14.Heinrich J.Lenzen, Vorlaufiger Bericht uberdie von Dem Deutschen Arch? ologischen Institute und der Deutschen Orientgesellschaft aus Mitteln der Deutschen Forschungsgemeinschaft untemomenen Ausgrabmgen in Uruk-Warka .
Berlin, Vol. XXV, 1979,P.40.(Da XV 4/5 is to be read Oa Xv 4/5).
15.F.El-Wailly & B. Abu Es-Soof, " Excavations at Tell es-Sawwan, First Preliminary Report (1964)," Sumer Vol. 21, No. 1/2, 1965, Pp. 26-28.
16.Arthur J. Tobler, Excavations at Tepe Gawra. Vol II. University Museum Monographs, Philadelphia 1950,PP. 110-111.
17.Henry T.Wright, Naomi Miller & Richard Redding, " Time and Process in an Uruk Rural Center," In L'Archeologie de L'lraq du Debut'
de L' Epoque Neolithique? A vant Notre ere Paris 1980, P.2.77.
18.Jacques Canvin ,Les Premiers Villages de Syrie-Palestime du Ixeme au Vlleme Millenarie Avant J.C. Colection de La Maison de L'orient Mediterraeen ancien, No 4. Serie Archeologique Vol.3. Lyon 1978,Pp. 74-75.
19.The Priest- King is represented on an oblong Bulla From Habuba Kabira , (72 Hb 102).I am Grateful ti Eva Strommenger for This Communication .Pierre Amiet , Glyptique Susienne, Memoires de La Delegation Archeologique en Iran Vol 43. 1972, P1,18:695.
20.Julius Jordan , Vorlaufiger Bericht Uber Dievon der Deutschen Forschnngsgemeinschaft in Uruk -Warka Unternommenen Ausgrabungen ,Abhandlungen der Preussischen Akadeemie der Wissenschaften , Phil-Hist. Klasse, Berlin, Vol. II, 1931. Fig. 16-17; M.J. Steve & H. Gasche, L'acropole de Susae Memories de La Delegation Archeologique en Iran, Mission de Susiane, Vol. 46, Paris 1971.P. 151 & P1. 89. Pinhas P.Delougas & Helene J,Kantor , "New Evidence for the Prehistoric and Protoliterate Culture Development of Khuzestan, "Vth International Congress of Iranian Art and Archaeology , Vol. 1, Tehran 1972, P.27; Andre Finet, " Bilan Provisoire des Fouilles Belges du Tell Kannas," Annual of the American School of Oriental Research Vol, 44, 1979,P.93.
21.Eva Strommenger, " The Chronological Division of the Archaic Levels of Uruk-Eanna Vi-III/II: Past and Present," American Journal of Archaeology Vol. 84, No 4. 1980, P. 485-486; Louis le Breton, 'The Early Periods at Susa, Mesopotamian Relations ," Iraq Vol 19,No 2,. 1957,P. 97-113; Pinhas P.Delougaz & Helene J.Kantor , 'New Evidence for the Prehistoric and Protoliterate Culture Development of Khuzestan ," Vth International Congress of Iranian Art and Archaeology Vol. 1, Tehran 1972,PP.26-33.)
منبع مقاله :
نشریه کیهان فرهنگی، شماره 256-255