نقش فناوری در توسعه متوازن

بی تردید مسئله علم و تکنولوژی در زندگی امروز در ابعاد مختلف، تأثیرگذار و بلکه سرنوشت ساز است. (1) اساساً توسعه در شرایط فعلی جهان بدون دستیابی به فناوری پیشرفته امکان پذیر نیست. تفاوتی که امروز بین جهان در حال توسعه و جهان توسعه یافته وجود دارد، با معیار سرمایه، حجم تجارت، ‌منابع طبیعی، حتی تجهیزات صنعتی و تعداد دانش آموختگان نیست؛ بلکه معیار اصلی تفاوت بین دنیای پیشرفته صنعتی و جهان غیرصنعتی، فناوری به ویژه فناوری پیشرفته است.
آنچه امروز کشوری را توسعه یافته یا عقب مانده معرفی می کند، میزان بهره گیری از فناوری در فرایند تولید است. اگر امروز شاهد توان قابل توجه اقتصادی کشورهایی همچون ایالات متحده، ژاپن، آلمان و انگلیس هستیم و همچنین رشد بالای اقتصادی کشورهایی چون چین، کره جنوبی و مالزی را شاهدیم، تنها به دلیل درک درست و مناسب از ماهیت فناوری و به کارگیری مناسب آن در فرایند تولید می باشد. بررسی سیاست ها و برنامه های کشورهای صنعتی و تازه صنعتی شده، گویای این واقعیت است که این کشورها به اهمیت و جایگاه فناوری واقف بوده و فناوری را به عنوان محور توسعه اقتصادی- اجتماعی خود تلقی نموده اند.
در بحث قدرت نیز چنین است. در دنیای امروز یکی از عناصر اصلی تشکیل دهنده قدرت، اعم از قدرت سیاسی، قدرت اقتصادی، قدرت نظامی و قدرت فرهنگی، مسئله فناوری به ویژه فناوری پیشرفته است. آنچه توانست پایان جنگ جهانی دوم را تسریع بخشد، شکافت هسته ای بود، نه قدرت نظامی متعارف و نه تصمیم سیاستمداران. بنابراین امروز فناوری، سازنده ی قدرت است. در امور نظامی دنیای امروز، با دستیابی به فناوری الکترونیک و جنگ الکترونیک (جنگال)، می توان بسیاری از ابزار پیشرفته نظامی دشمن را بی اثر ساخت. از هواپیما گرفته تا رادار، موشک و بمب های هدایت شونده و تا هر تجهیزاتی که هدایت الکترونیکی دارد، با جنگ الکترونیک از کارآیی ساقط می شوند. بنابراین می بینیم که فناوری تا چه حد در صحنه نظامی امروز می تواند تأثیرگذار باشد.

نقش فناوری در الگوی زندگی و سیاست

فناوری نه تنها در بحث توسعه و در بحث قدرت، ‌بلکه در بسیاری از مسائل حیات اجتماعی از جمله اخلاق، روش ها و جایگاه اقشار مختلف جامعه نقش بسیار مهمی ایفا می کند. حتی دستاوردهای صنعتی و فناوری های پیشرفته، تفاوت زن و مرد را در اداره جامعه و تأثیر جنسیت در مشاغل مختلف را به حداقل رسانده است. اگر دیروز توان جسمی به عنوان یک عامل تعیین کننده در بخش فعالیت های اقتصادی محسوب می شد که مردان از این امتیاز بهره مند بودند، امروز نقش این عامل در حد بسیار زیادی تنزل یافته است. برای مثال در فناوری اطلاعات، همان نقشی که مرد می تواند ایفا کند، زن نیز می تواند. همان طور که صنعت، چهره زندگی را دگرگون کرد و شرایط زندگی، نحوه روابط و رفتار اجتماعی مربوطه به دوران کشاورزی را کاملاً تغییر داد، وضع مسکن را تغییر داد، نحوه رفت و آمد را عوض کرد و حتی در نوع غذا، پوشاک، تفریحات، ورزش و اخلاق اثر گذاشت؛ امروز نیز فناوری های پیشرفته، ما را از مرحله صنعتی عبور داده و به مرحله جدیدی وارد کرده است و این مرحله نوین در سراسر زندگی ما تأثیرگذار خواهد بود.
فناوری پیشرفته حتی در مسائل سیاسی و جایگاه ژئوپلتیک و ژئواکونومیک کشورها نیز تأثیرگذار خواهد بود. آیا منطقه خلیج فارس در دهه های آینده از لحاظ سیاسی و اقتصادی اهمیت خود را از دست خواهد داد؟ آیا بشر برای سوخت های فسیلی به زودی جایگزینی پیدا خواهد کرد؟ پاسخ به این سوال تنها با درک روند تحولات فناوری امکان پذیر خواهد بود. تعدادی از محققین، اعتقادی راسخ به اقتصاد انرژی مبتنی بر هیدروژن و یا هم جوشی هسته ای دارند. برخی بر این باورند که سرانجام روزی انرژی- آنچه آن را انرژی نقطه صفر می نامند- از خلأ فضا استحصال خواهد شد. برخی دیگر معتقدند که جایگزین کردن اتانول به جای بنزین معمولی می تواند تأثیر عمده ای بر ذخایر باقیمانده ی انرژی بگذارد. (2) طراحی و ساخت خودروهای شهری که با پیل سوختی کار می کنند، در آینده نه چندان دور انجام خواهد شد. همچنین الگوی مصرف انرژی نیز ممکن است بهبود یابد.
با این همه، اگر تحول قابل ملاحظه ای در جایگزینی منابع انرژی رخ ندهد، سوخت های فسیلی و مناطقی که ذخایر این نوع سوخت در آن قرار دارد، همچنان از نظر اقتصادی و در محاسبات سیاسی قدرت های بزرگ جهان اهمیت فوق العاده ای خواهند داشت. در چنین وضعیتی، تقاضا برای سوخت های فسیلی، همپای توسعه و گسترش اقتصاد آسیا و قسمت های دیگر جهان در حال توسعه افزایش خواهد یافت و بر وابستگی امریکا به سوخت فسیلی خارجی نیز افزوده خواهد شد. آنگاه اهمیت تولیدکنندگان نفت منطقه خلیج فارس روز به روز افزایش خواهد یافت. (3)

فناوری و مسائل فرهنگی

همچنین فناوری نقش بسیار مهمی در ابعاد مختلف فرهنگی ایفا می کند. امروز فناوری نوین است که تبادل اطلاعات و افکار و اندیشه ها را برای ما تسهیل کرده است. البته ممکن است این پدیده مشکلاتی را هم برای مردم به همراه آورده باشد. (4) برتراند راسل در این زمینه می گوید:« آنچه علم و تکنولوژی برای ما به ارمغان آورد، افزودن لوازم زندگی و آسایش، افزودن ابزار و وسایل مخرب در جنگ ها و جانشین کردن تفریحات مبتذل و ناسالم به جای تفریحات سالم و هنری می باشد.» (5) با این حال اگر از جنبه منفی مورد توجه راسل و برخی مشکلات موجود صرف نظر و بر جنبه های مثبت علم و تکنولوژی تأکید کنیم، تحولات بسیار عظیمی را شاهد خواهیم بود که توسط فناوری پیشرفته در جهان امروز به وجود آمده است.
فناوری جدید، همه مسائل مربوط به آموزش را تحت تأثیر خود قرار داده و خواهد داد. برخی دانشمندان بر این باورند که برای کودکی که پیش از رسیدن به سن شش سالگی صدها ساعت را صرف تماشای فیلم های پرهیجان و بازی های پرسرعت رایانه ای کرده است، احتمالاً آرام نشستن در کلاس های درس معمولی که آهنگ فعالیت در آنها بسیار کندتر می باشد، مشقت بار خواهد بود. بنابراین باید به ابداع شیوه ها و روش های جدید آموزشی پرداخت. هرگاه به درک و شناخت کاملی از فناوری های جدید دست یابیم و نحوه صحیح به کارگیری آنها را فراگیریم، ‌فرصت و امکان خوبی برای تغییر و تحول مثبت در روش های آموزشی فراهم خواهد آمد.
فناوری های جدید، الگوی سکونت و تجارت را نیز دستخوش دگرگونی خواهد کرد. مکان های جدید، امکان اختلاط اجتماعی جدید و پیدایش ایده های نو را فراهم خواهند آورد، ‌واژگان و وسایل جدید بیان، به وجود خواهند آمد و نمادهای فرهنگی جدیدی پا به عرصه ظهور خواهند گذاشت. (6)
اکنون بازاریابی، ‌داد و ستد و تجارت الکترونیکی همچنین قسمتی از یک واقعیت گسترده هستند که در حال ایجاد الگوهای جدید، هم از لحاظ محل کار و هم از لحاظ شیوه و روش می باشند و موجب پیدایش کارآیی های جدیدی در تجارت شده است. با این روند تحول، مقامات تصمیم گیرنده برای آنکه بتوانند مطابق الگوهای جدید فناوری عمل نمایند، به ساختارها و فرایندهای سازمانی متفاوتی نیاز دارند، البته طرح ریزی و ابداع چنین ساختارها و فرایندهایی همواره دشوار بوده است و در آینده هم آسان نخواهد بود. (7)

جایگاه فناوری در کشور ما

متأسفانه در فرهنگ جامعه، در افکار عمومی و حتی در میان مسئولین ما هنوز فناوری جایگاه اصلی خود را نیافته و این، موضوعِ نگران کننده ای است. با نگاه به مطبوعات و جنجال های سیاسی در کشور، می توان دریافت که همه دعواها بر سر تقدم توسعه سیاسی بر توسعه اقتصادی و برعکس، ‌یا تقدم توسعه فرهنگی و یا توسعه همه جانبه و متوازن (به مفهوم توسعه توأمان سیاسی و اقتصادی) است. آنچه مطرح نمی شود، توسعه تکنولوژیکی است که مهم ترین بخش توسعه است. ممکن است گفته شود وقتی توسعه فرهنگی مطرح می شود، ضمن توسعه فرهنگی، توسعه تکنولوژیک هم خواهد بود؛ اما چنین نیست. فناوری پیشرفته و تکنولوژی، جایگاه ویژه ای دارد و ما باید در کنار توسعه انسانی، توسعه فرهنگی، توسعه اقتصادی و حتی توسعه فرهنگی و علمی؛ برای توسعه فناوری و مخصوصاً فناوری پیشرفته، ‌جایگاه خاص و ویژه ای قائل باشیم. امروز فناوری های پیشرفته، تمام برنامه ریزی های دهه های گذشته را منسوخ کرده است. اگر گفته شود که در بخش فناوری، از زمان، بسیار عقب هستیم، سخن گزافی نگفته ایم. گاهی متأسفانه در این کشور در دهه اول قرن 21 افرادی به دنبال فناوری های مربوط به دهه 50 و یا حداکثر مربوط به دهه 60 قرن گذشته هستند.
اگر سیاست جمهوری اسلامی ایران بر احیای فرهنگ و تمدن اسلامی و حفظ شیوه زیست ملی باشد، بر این اساس باید نیروی کار خود را به شغل هایی هدایت نماید که در آینده توان رقابت در بازارهای بین المللی و کسب درآمدهای بالا را داشته باشد. توسعه فناوری در جهت حفظ اقتدار اقتصادی، اجتماعی و سیاسی و شیوه زیست ملی ما بسیار حیاتی است و لازم است که برای حضور در رقابت های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی و بین المللی به طور گسترده از فناوری بهره گیریم. ادامه وضعیت موجود فناوری در کشور، چشم انداز روشنی را برای ما ترسیم نمی کند. پایین ماندن سطح فناوری در بخش های تولیدی و خدماتی، سبب کاهش قدرت رقابت در بازارهای بین المللی؛ وابستگی کشور به ارز حاصل از فروش مواد خام؛ بیکاری بیش از حد فارغ التحصیلان دانشگاه ها و مهاجرت بخشی از آنان به خارج از کشور؛ عدم سرمایه گذاری جدی در بخش تولید و در نهایت کاهش شدید اقتدار اقتصادی کشور و بالتبع کاهش قدرت سیاسی و نظامی کشور خواهند شد. البته چالش های ایران در امر فناوری در بحث دیگری مطرح خواهد شد. چنین به نظر می رسد که عدم توجه به توسعه فناوری، کشور را در رقابت های بین المللی بسیار آسیب پذیر خواهد نمود و جز فقر و تهیدستی چیز دیگری در انتظار کشور نخواهد بود. لذا حل مسائل و مشکلات توسعه فناوری کشور از مسائل حیاتی و ضروری می باشد که باید همه مسئولین کشور در دستور کار خود قرار دهند و برای رفع آن همت گمارند.

جایگاه فناوری پیشرفته در جهان امروز

تغییر برخی شاخص های مهم صنعتی، تحولات جدیدی را نوید می دهد. برای مثال تغییر ترکیب نیروی انسانی شاغل کشورهای صنعتی در بخش اطلاعات و ارتباطات و سایر بخش های با فناوری پیشرفته؛ بالا بودن سهم صادرات محصولات با فناوری پیشرفته در کل صادرات صنعتی، سهم بالای این کشورها در تولید این محصولات (به طور نمونه در سال 1996، 73 درصد تولید جهانی صنعت الکترونیک در اختیار کشورهای صنعتی بوده است)، بالا بودن ارزش و سهم خدمات برخوردار از فناوری پیشرفته، ‌رشد میزان سرمایه گذاری در تکنولوژی های پیشرفته و... همگی نشان دهنده آن است که بخش عمده ای از ظرفیت های اقتصادی کشورهای صنعتی به تولید کالاها و خدمات با فناوری پیشرفته اختصاص یافته است؛ فناوری هایی که ارزش افزوده و دستمزدهای بالا و سودهای سرشار و قدرت رقابت در بازارهای بین المللی را دارا می باشند.
برای مثال بودجه فناوری اطلاعات در دهه های 80 و 90 میلادی در امریکا به دو برابر، در ژاپن به چهار برابر و در برخی کشورهای آسیای جنوب شرقی به سه برابر افزایش یافته است. دولت امریکا در سال 1997 به تنهایی حدود 27میلیارد دلار در زمینه فناوری اطلاعات سرمایه گذاری کرده است. (8) در مثالی دیگر صنایع عمده مولد ICT در استرالیا درآمدی معادل 74 میلیارد دلار در سال های 99-1998 داشته است و انتظار می رود که این رقم در سال های 2000 تا 2001 به حدود 100 میلیارد دلار برسد که یک رشد قابل توجهی در مقایسه با سال های قبل است. (9) این گرایش، تحولات پیش بینی نشده ای را در کلیه ساختارها، از جمله ساختار اشتغال کشورهای توسعه یافته پدید آورده است. به طور نمونه از سال 1979 تا 1988 اشتغال در بخش کامپیوتر، قطعات الکترونیک و مخابرات ایالات متحده به ترتیب 44 و 26 و 14درصد رشد داشته است، در حالی که بخش وسایل موتوری و صنایع فولاد به ترتیب 14درصد و 51 درصد کاهش داشته است. بر اساس گزارشی که توسط National Software Alliance انتشار یافته است، پیش بینی می شود که در سال های 1998 تا 2001، تنها ایالات متحده امریکا برای دستیابی به رشد پیش بینی شده، هر سال به 137 هزار متخصص نرم افزار جدید احتیاج خواهد داشت. (10)
فناوری های پیشرفته بر تراز دادوستد کشورها نیز تأثیر نهاده است. در حالی که در سال 1990، واردات و صادرات تکنولوژی در کشور ژاپن به حالت برابر رسیده بود، در اثر تحولات ده سال اخیر، یک باره در سال 1999 به وضعیتی متفاوت می رسد. در این سال ژاپن با 961میلیارد ین صادرات تکنولوژی در برابر 410 میلیارد ین واردات، نسبت صادرات به واردات تکنولوژی خود را به 2/13 می رساند. (11)
از سوی دیگر کشش بازار فناوری های پیشرفته به شدت در حال تحول است. برای مثال بازار «فناوری اطلاعات» طی دهه 95-1985، به طور متوسط سالانه 14 درصد رشد داشته است. این به آن معنی است که این کشورها در تولید محصولاتی تمرکز یافته اند که نیاز بازار به آنها به شدت در حال افزایش است. بی تردید در دنیای امروز اقتدار اقتصادی، نظامی، سیاسی و فرهنگی ملت ها در گروی توان بهره گیری از فناوری های پیشرفته در فرایند تولید می باشد.

پی نوشت ها :

1. اختتامیه همایش علم و فناوری، پژوهشگران و میهمانان مدعو، وزارت کار و امور اجتماعی، تهران، 21/ 10/ 1379.
2. R. James Woolsey and Richard G. Lugar, "The New Petroleum", Foreign Affairs, Jan/Feb. 1999
3. نگاه کنید به:
Jame N. Healy,Your Child`s Growing Mind: A Guide to Learning and Brain Development from Birth to Adolescenc, New York: Doubleday, 1994; "Understanding TV`s Effects on the Devloping Brain", AAP News, May1998
4. نگاه کنید به:
E. F. Schumacher, Small is Beautiful, New York: Harper and Row, 1973
5. B. Russell,The Prospects of Industrial Civilization, New York: The Century Company, 1923, p. 186.
6. نگاه کنید به:
Michael Vlahos, "Entering the Infosphere", Journal of International Affairs, Spring1998
7. نگاه کنید به:
Steve Lohr,"Computer Age Gains Respect of Economists", New York Times, April14, 1999
8. Reports to Congress under the Paperwork Reduction Act of 1995 ,Retrieved in: www. whitehouse. gove/omb/inforeg_prarep1/
9. Houghton, John W. ,"Impact of the ICT Industry in Australia", Australian Computer Society, 2001, p. iii, Retrieved in: www. e-innovation. org/stratinc/files/library/ict/47. ICT_Australia. pdf
10. www. programmersguild. org/archives/lib/shortage/cw19980109shortage. htm
11. Statistics Bureau of Statistics Center, Ministry of Public Managment, Home Affairs, Posts and Telecommunication, Japan,(April2000)

منبع مقاله :
روحانی، حسن؛ (1388)، اندیشه های سیاسی اسلام (جلد سوم: مسائل فرهنگی و اجتماعی)، تهران، کمیل، چاپ سوم.