جزری

زیرعنوان: (شکوفایی: دیاربکر، 1206/602)

هر چه درباره ی جزری می دانیم در مقدمه ی کتابش، کتاب فی معرفة الحیل الهندسیة [الجامع بین العلم و العمل النافع فی صناعة الحیل] آمده است. او می گوید که هنگام تألیف کتاب در خدمت ناصر الدین، امیر ارتقی دیاربکر به سر می برده، بیست و پنج سال در خدمت آن خاندان بوده و پدر و برادر ناصرالدین را هم خدمت کرده است. اَرتُقیان سلسله ای از ترکمانان بودند که در سراسر قرن ششم/دوازدهم، سلطنت نیم بندی در بین النهرین داشتند، اما از 1181/557 خراجگزار صلاح الدین [ایوبی] شده بودند. (1)
کتاب، که به فرمان ناصرالدین نوشته شده، شامل پنجاه فصل است که در شش مقوله [نوع] گرد آمده اند: 1) ساعتهای آبی [پَنگان] و ساعتهای شمعی (ده فصل)؛ 2) ظروف و وسایلی که برای بزم شادخواری شایسته اند (ده فصل)؛ 3) آفتابه و لگن برای خونگیری و وضو ساختن (ده فصل)؛ 4) فواره هایی که شکلشان تغییر می کند و نیهای دائمی (ده فصل)؛ 5) ماشینهایی برای بالا کشیدن آب (5 فصل)؛ و 6) وسایل پراکنده، شامل یک در بزرگ تزیینی از مس و برنج ریختگی، یک دستگاه حفاری، قفلهای مرکب، یک قفل ساچمه ای، و یک ساعت آبی کوچک. (2)
کتاب به عربی روشن و فصیح نوشته شده و متن با 173 تصویر، از طرحهای خام و ابتدایی تا نقاشیهایی که یک صفحه تمام را می گیرد، همراه است. در روی این تصاویر تک تک قطعات گاهی با حروف عربی مشخص شده اند و جزری در متن بدانها ارجاع می دهد. تصاویر معمولاً به صورت پرسپکتیو ناقص ترسیم شده اند و با وجود مزایای فراوان هنری، از دید امروزی خام به نظر می آیند. با این حال، در فهم متن تأثیر فراوان دارند.
از سخنان جزری در مقدمه و جاهای دیگر کتاب پیداست که او از اینکه به جمع جهانی صنعتگران تعلق دارد و کار پیشینیان خود را ادامه می دهد، به خود می بالد. مثلاً می گوید که ساعت آبی عظیم خود (فصل اول از نوع اول) را بر مبنای ساعت ارشمیدس دروغین (3) ساخته است، همچنین از بنوموسی و اثر آنان درباره ی فواره ها نام می برد و از رساله ی ابولونیوس بوزنطینی (4) درباره ی یک نوع ساز خودکار، نقل قول می کند. از دیگرانی هم نام می برد که یا بکلی ناشناخته اند یا احوالشان چندان روشن نیست. اما در جاهای دیگر به دستگاه هایی که سازندگان پیشین ساخته اند اشاره می کند، بی آنکه نام آنها را بیاورد. بنابراین روشن است که بسیاری از ماشینهای جزری از الگوهای قبلی گرفته شده، که بیشتر اسلامی بوده اند، و اغلب آنها از انواع مکمل دستگاه هایی است که نویسندگان کهن، مانند هرون اسکندرانی(5) و فیلون بوزنطینی (6) وصف کرده اند. همچنین به احتمال بسیار زیاد، چیزهایی هم از هند و خاور دور به او رسیده بوده است.(7) پس جزری در درجه ی اول مخترع نبوده، بلکه مهندسی بوده که وظیفه ی خود را تکمیل کار پیشینیان می دانسته است، و گرچه بسیاری از دستگاهها را برای سرگرمی و تفریح طرح می کرده و در بند فایده ی آنها نبوده، پیداست که کار خود را خیلی جدی می گرفته است.
از میان همه ی ماشینهای جزری، تنها یک تلمبه ی دو سیلندره، با میله ی شکم خالی، که توسط چرخ پره داری (8) به حرکت در می آید (فصل پنجم از نوع پنجم) در مجموع کار مهمی در تاریخ ماشین سازی محسوب می شود. ساعتهای آبی و ساعتهای شمعی و وسایل سرگرم کننده ای که بیش از سه چهارم کتاب را شامل می شود، در تحولات بعدی فن مکانیک اهمیت زیادی نداشته است. آنچه خیلی بیشتر اهمیت دارد قطعات مجزا و شیوه های ساختن آنهاست، زیرا قرنها بعد بسیاری از آنها جزء مصالح کلی کار مهندسان اروپایی شد. از جمله ی مهمترین این قطعات و شیوه های ساخت، شیرهای مخروطی، ریخته گری برنج و مس در قالبهای بسته با ماسه ی تر، موازنه ی استاتیکی چرخهای بزرگ، استفاده از مدل کاغذی در طرح مدرج کردن روزنه ها، ورقه ورقه کردن چوب برای کاستن از میزان تاب برداشتن آن، استفاده از تلمبه های مکشی (در تلمبه ای که در بالا یاد کردیم)، سطلهای کج شونده که مایع درون خود را به فواصل زمانی معین تخلیه می کنند، و دنده ی هلالی را نام می توان برد.
سازو کار محرک ساعت آبی عظیم (فصل اول از نوع اول) نمونه ی خوبی از روشهای جزری به دست می دهد و ماهیت کتاب را هم به طور کلی به خوبی می شناساند. طرح آن بدیع نیست، چرا که جزری معترف است که آن را از ماشین آبی ساعت «ارشمیدس» گرفته، و محمد خراسانی ساعاتی هم چیزی شبیه آن برای ساعتی که در دروازه ی جَیرون دمشق نصب کرد ساخته است (که پسرش رضوان وصف آن را آورده است)(9). اما بی شک طرح جزری از آن دو کاملتر بود، مثلاً شیر مخروطی، به صورتی که در اثر «ارشمیدس» وصف شده، دستگاه خام و ساده ای است، و او و ساعاتی هیچ یک تنظیم کننده ی جریان دقیقی نساخته اند.
آب مخزن A (شکل 1) با سرعت ثابت پایین می آید، و شناور بزرگ B، از طریق کشیدن رشته ای که بدان متصل است، بیشتر دستگاه خودکار ثبت زمان را به کار می اندازد. شیر مخروطی بالای شناورC، فشار استاتیکی را در مخزنی که شناور در آن قرار دارد ثابت نگاه می دارد. این شیر مخروطی، در انتهای شیر دستی F وارد مادگی H می شود. وقتی شیر دستی F باز باشد و آب از روزنه ی G خارج شود، برای لحظه ای آب از منبع A به مخزنی که شناور در آن واقع است وارد می گردد و در نتیجه شیر H موقتاً بسته می شود. بدین طریق نوسان بسیار مختصری در فشار استاتیکی داخل مخزن ایجاد می گردد. ساعت گذشت ساعات خورشیدی (یا «زَمانیّه») را نشان می دهد. شب و روز هر یک به دوازده قسمت مساوی تقسیم می شوند، و بدین طریق «ساعت»هایی به دست می آید که طولشان از شب به روز و از فصلی به فصل دیگر تغییر می کند [ساعات «مُعوَجَّه»]. غرض از تعبیه ی تنظیم کننده ی جریان این است که این تغییرات از راه تغییر دادن فشار استاتیکی روی روزنه، حاصل شود. دستگاه لوله ها و مجاری داخل تنظیم کننده ی O طوری ساخته شده است که قرص E، که روزنه روی آن قرار دارد، بتواند 360 درجه بچرخد.
منبع آب (که حدود 1/65 متر ارتفاع و حدود 30 سانتی متر قطر دارد)، مخزن حاوی شناور (که حدود 37 سانتی متر ارتفاع و حدود 9 سانتی متر قطر دارد) و دو شناور از ورقه های مس که به هم لحیم شده اند، ساخته شده اند. نهایت سعی به عمل می آمده است تا سطح مقطع ظروف یکنواخت باشد. شیر دستی و قسمت متحرک و مادگی شیر از برنج ریخته شده اند. قسمت متحرک و مادگی شیر را به کمک چرخ تراش با سمباده صیقل می داده اند تا مادگی شیر هنگامی که بسته است کاملاً آببندی باشد، اما قسمت متحرک بتواند آزادانه از داخل آن خارج شود.
در مورد تنظیم کننده ی جریان، جزری ابتدا شرح می دهد که چگونه طرحهای گوناگون پیشینیان را آزموده -مثلاً نیم دایره ای با تقسیمات متساوی و دایره ای با تقسیمات متساوی (10)- اما پس از آنکه به نادقیق بودن آنها پی برده رهایشان کرده است. راه حلی که خود او پیش نهاده این است که روزنه را که عبارت از قطعه ای جِزع سوراخ شده است، بر حسب بالاترین موقعیت، یعنی سرعت جریانی که در روز انقلاب صیفی لازم است، مدرج کند و موقعیتهای دیگر- یعنی «خانه ها»ی منطقة البروج و تقسیمات پنج درجه ای و یک درجه ای- را از راه آزمون و خطا به دست آورد. این تقسیمات بر حلقه ای که گرداگرد قرص متحرک را گرفته حک شده است. عقربه ای که به قرص متصل است (و در امتداد خطی قرار دارد که از روزنه می گذرد) تا به حلقه ادامه می یابد و در هر روز معین روی درجه مربوط به آن روز، و در شب همان روز روی درجه ای که در سر دیگر همان قطر قرار دارد، قرار می گیرد. پس از آنکه ساختن دستگاه به پایان رسید، قطعات آن روی پایه محکمی برهم سوار می شوند و به کمک شاقول به حالت عمودی در می آیند.
بحث بالا، مزایای عمده ی کار جزری را نشان می دهد که عبارت است از ساختن و سوار کردن اجزاء به صورت دقیق و تکمیل و توسعه ی کار پیشینیان. اما عیب عمده ی او این است که اغلب ابعادی که ذکر می کند با هم نمی خواند و گاهی بیانش در مورد جایگذاری تجهیزات مبهم است. با این حال، اگر متن و تصاویر او را با هم در نظر بگیریم می توانیم بگوییم که به وعده ی خود وفا کرده و دستگاهها را طوری توصیف کرده که آیندگان هم بتوانند بسازند. و در واقع ساعتی که توصیف کردیم به مناسبت جشنواره ی جهان اسلام در موزه ی علم لندن ساخته شد. این دستگاه درست به همان صورت که جزری در نظر داشته کار می کند.
بسیاری از اجزاء و روشهایی که جزری و دیگر صنعتگران مسلمان به کار برده اند قرنها بعد، و ظاهراً به صورت اختراع مجدد، در اروپا ظاهر شد. ریخته گری در قالبهای بسته با ماسه ی تر در حدود 1500 میلادی در اروپا آغاز شد(11). نخستین کسی که از شیر مخروطی نام برده لئوناردو داوینچی است، و یک تنظیم کننده برای دیگهای بخار که توسط شناور کنترل می شود در 1784 درانگلستان به ثبت رسید (12). (البته میان استفاده از شیر مخروطی خودکار برای کنترل با بازخورد و نوع ساده ی «شیر حمام» که با بلند کردن و رها کردن کار می کند، فرق مهمی وجود دارد. نوع اخیر حتی در اثر هرون اسکندرانی هم دیده می شود (13) و صنعتگران مسلمان، و از جمله جزری، به کرات از آن استفاده کرده اند.)
امید می رود با پژوهشهای بعدی معلوم شود که آیا مهندسان اروپایی به اندیشه های مسلمانان دست داشته اند یا نه، و اگر داشته اند از چه طریق این اندیشه ها به ایشان رسیده است. در اواخر قرن دوازدهم میلادی، گرارد کرمونایی یکی از آثار بنوموسی را به لاتینی ترجمه کرد(14)، و بنابراین احتمال دارد که ترجمه هایی از کتاب جزری و آثار دیگر مهندسان مسلمان هم وجود داشته باشد. اما شاید هم از اواخر قرن سیزدهم میلادی، که جنبش ترجمه در اروپا رو به ضعف نهاده بود، اندیشه هایی از عالم اسلامی و فرهنگهای دیگر از راه گزارشهای مسافران و تماس شخصی میان صنعتگران، و نه از راه آثار مکتوب به اروپا راه یافته باشد.

پی نوشت ها :

1. رجوع کنید به:
Claude Cahen, " Le Diyar Bakr au Temps des premier Urtukides, " in Journal Asiaique , 227(1935), 219-276.
2. D. R. Hill, On the Construction of Water-Clocks (London, 1976),
که ترجمه و شرح کتاب «ارشمیدس» است بر اساس سه نسخه ی خطی عربی؛
E. Wiedemann and F. Hauser, "Uhr des Archimedes und zwei andere Vorrichtungen, " in Nova acta academiae Caesare Leopoldino - Carolicae Germanicae naturae curiosorum, 103 no. 2(1918), 164-202.
این مقاله شامل ترجمه ی آلمانی یکی از دو نسخه ی خطی است.
3. pseudo-Archimedes.
4. Apollonius of Byzantium.
5. Hero of Alexandria.
6. Philo of Byzantium.
7. F. Hauser, " Uber das Kitab al Hiyal, " in Abhandlungen zur Geschichte der Naturwissenschaften und der Medizin (Erlangen, 1922), nos. 89-94. E. Wiedemann, Aufsatze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte, II (Hildesheim, 1970), 50-56,
که شامل ترجمه ی آلمانی نسخه ی خطی آپولونیوس است.
8. در فصل چهارم از «نوع» پنجم، جزری مجموعه ی ظرفها را «چرخ سِندی» می خواند و در چند جا هم از فلزی به نام «اِسفادروه» یاد می کند. به گفته ی دمشقی (بنابر نقل ویده مان، در Au fsatze, II, 120) این فلز منشأ چینی داشته است. با معلومات فعلی ما، نمی توان تأثیرات فرهنگی دیگر را با قطع و یقین بازشناخت.
9. E. Wiedemann and F. Hauser, " Uber die Uhren in Bereich der islamischen Kulture, " in Nova acta academiae Caesarae Leopoldino-Carolinae... , 100(1916), 167-272.
10. ارشمیدس دروغین از تنظیم کننده ی نیم دایره ای استفاده کرده و از تنظیم کننده ی دایره ای یاد کرده است. ساعاتی تنظیم کننده ی دایره ای را به کار برده است. در این دو طرح دو خطای توأم وجود دارد: یکی اینکه تغییرات طول روز در مدت سال از یک منحنی سینوسی تبعیت می کند، و دیگر اینکه سرعت جریان با فشار استاتیکی متناسب است.
11. Cyril Stanley Smith, '' The Early History of Casting, Moulds and the Science of Solidification, in W. W. Mullins and M. C. Shaw, eds. , Metal Transfornmations, (New York, 1968), 23.
جزری تصریح کرده است که این شیوه در زمان حیات او در بین النهرین رایج بوده است.
12. F. M. Feldhaus, Die Technik (Wiesbaden, 1970), 499; Otto Mayer, " The Origins of Feedback Control, " in Scientific American, 223(Oct. 1970), 113.
13. The Pneumatics of Heron of Alexandria, facs. of 1851 Woodcraft ed. , with intro. by Marie Boas Hall(London, 1971), 37.
14. این نسخه در مادرید، کتابخانه ی ملی، به شماره 10010 موجود است. این رساله ای است ریاضی، نه رساله ای درباره ی ماشینها که در یادداشت شماره 3 یاد شد. رساله ی اخیر را نویسنده ی این مقاله به انگلیسی ترجمه کرده است.

کتابشناسی:
گرچه چند نسخه ی خطی از متن عربی کتاب جزری موجود است، اما متن آن تا کنون به چاپ نرسیده است. [این کتاب اکنون به چاپ رسیده است، با این مشخصات: ابی العز بن اسماعیل الجزری. الجامع بین العلم و العمل النافع فی صناعة الحیل، تحقیق الدکتور احمد یوسف الحسن. معهد التراث العلمی العربی، جامعة حلب (مصادر و دراسات فی تاریخ العلوم العربیة الاسلامیة، سلسله تاریخ التکنولوجیا-2). حلب، 1979.] با این حال چاپ کاملی به زبان انگلیسی از آن وجود دارد:
Donald R. Hill, The Book of Knowledge of Ingenious Mechanical Devices (Dordrecht, Netherlands, 1974);
این ترجمه ی کامل کتاب جزری است که عمدتاً بر پایه ی نسخه خطی Graves, 27 محفوظ در کتابخانه ی بودلین آکسفورد صورت گرفته است. همه ی تصاویر اصلی به صورت عکسهای دست نخورده ضمن متن به چاپ رسیده و گذشته از آن سی و دو لوح مینیاتور هم از دو نسخه ی خطی استانبول ضمیمه شده است. هر فصل حواشی ای دارد که در اغلب موارد با تصاویر توضیحی همراه است و در «یادداشتهای کلی» ماشینها و اجزاء و روشهایی که جزری ابداع کرده، در زمینه ی تاریخی خود مورد بحث قرار گرفته است در صفحات 3-6 نسخه های خطی کتاب و محل آنها و ارجاعات آنها توصیف شده است (که بر آن باید دو نسخه ی توپکاپی سرای A3350 و H 414 را افزود).
تنها آثار قبلی که حائز اهمیت است مجموعه ای از مقالات است که ای. ویده مان و اچ. هاوزر در میان سالهای 1908 و 1921 در مجلات آلمانی نوشته اند. این مقالات که پاره ای ترجمه و پاره ای نقل به معنی است به همه کتاب می پردازند و سیاهه ی آنها راهیل (در کتاب بالا) و کوماراسوامی (در کتابی که مشخصاتش را خواهیم دید) به دست داده اند.
تاریخ استنساخ دو تا از نسخه های استانبول 1354/755 و 1315/715 است. نقاشیهای مینیاتوری این دو نسخه اکنون در مجموعه های عمومی و خصوصی است و از دیدگاه هنری مقالاتی درباره شان نوشته شده است که مهمترین آن ها عبارت است از:
A. K. Coomaraswamy, The Treatise of Al-Jazari on Automata (Boston, 1924); and Freer Gallery (Washington D. C.), Folder Sheets 30. 71 and 32. 19.
منبع مقاله :
گیلسپی، چارلز کولستون؛ (1389)، زندگینامه‌ی علمی دانشمندان اسلامی (جلد نخست)، ترجمه‌ی جمعی از مترجمان، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ چهارم