معرفی کتاب «الصراط المستقیم إلی مستحقی التقدیم»

نکته:

این نوشتار چکیده بخشی از کتاب شرح حال نباطی بیاضی به کوشش حسین شهسواری است که مؤسسه کتاب شناسی شیعه آن را در مجموعه بزرگان شیعه (114 جلد) به زودی چاپ خواهد کرد.
علی بن محمد بن یونس عاملی نباطی بیاضی بقاعی، ملقب به زین الدین و مکنی به ابومحمد، متکلم، مفسر، منطقی، ادیب و شاعر امامی قرن نهم در رمضان 791 ق در نبطیه جبل عامل زاده شد. او در صراط مستقیم به نام خود چنین تصریح کرده است: « قال مؤلف هذا الکتاب علی بن محمّد بن یونس ...».(1)
در زادگاهش به کسب علم پرداخت. شرح حال نویسان از استادان او نام نبرده اند و فقط خود او در اجازه روایتی که برای یکی از شاگردان خود صادر کرده، از سید زین الدین علی بن دقماق حسینی (مؤلف نزهة العشاق) و شیخ جمال الدین احمد بن حسین بن مطهر نام برده و تصریح کرده که این دو، شیخ روایت او بوده اند. از شاگردان و راویان او نیز فقط شیخ ناصر بن ابراهیم بویهی، شیخ تقی الدین ابراهیم بن علی کفعمی (مؤلف البلدالامین و المصباح) و شیخ شرف الدین بن جمال الدین بن شمس الدین بن سلیمان، شناخته شده اند.
بیاضی، ذهنی نقاد داشت و خصوصاً در بررسی مسائل کلامی و تاریخ صدر اسلام و نیز در دفاع از مبانی اعتقادی شیعه سخت کوش بود. از این رو بزرگانی چون مجلسی، حر عاملی، کفعمی و خوانساری او را با عنوان های ستایش آمیزی چون دانشمند، ثقه، علامه و وحید عصر، ستوده و کمالات و فضایل وی را برشمرده اند.
بیاضی افزون بر توانایی در علم کلام، فرقه شناسی و منطق، در فقه، حدیث و تفسیر هم تبحر داشته است. هم چنین در نوشته ای از او با عنوان «خطبة مجنسة»- که توسط کفعمی نقل شده- توانایی ادبی اش هم نمایان است. او در موضوعات یاد شده بیش از 20 کتاب و رساله تألیف کرده است. مشهورترین اثر او کتاب الصراط المستقیم است. از دیگر آثار اوست: الباب المفتوح الی ماقیل فی النفس و الروح؛ زبدة البیان فی تلخیص مجمع البیان؛ نجد الفلاح فی مختصر الصحاح (مختصر صحاح جوهری)؛ منخل الفلاح؛ الکلمات النافعات فی تفسیر الباقیات الصالحات (شرح باقیات الصالحات شهید اول)؛ الرسالة الیونسیة فی شرح المقالة التکلیفیة؛ ذخیرة الایمان (ارجوزه ای در علم کلام)؛ عصرة المنجود (کتابی در علم کلام)؛ اللمعة فی المنطق؛ و المقام الاسنی فی تفسیر اسماءالله الحسنی.

الصراط المستقیم

نویسنده، نام این اثر را، هم در مقدمه(2) و هم در پایان، الصراط المستقیم الی مستحقی التقدیم(3) نوشته است.
او انگیزه ی خود را از تألیف این کتاب چنین بیان می کند:
وقتی بنا به فرموده ی قرآن کریم، کمال ایمان با معرفت ائمه ی زمان به دست می آید، پس در هر زمان واجب است تمام همت و تلاش برای آن مصروف شود؛ چرا که استمرار بر ایمان واجب است. از این رو، عالمان ما در این موضوع کتاب هایی را نگاشته اند... من نیز دوست داشتم در این موضوع کتابی تألیف کنم که نه مختصر و کم مایه باشد و نه سخت و گسترده و از تألیفات شیعه و سنی مطالبی را بیاورم تا از زیاده گویی بی نیاز سازد... .(4)

تاریخ تألیف

مؤلف، بنا به تصریح خود، کتاب را به سال 854 ق به پایان رسانیده و در آخرین بیت از شعری که در پایان کتابش آورده، به ماده تاریخ آن اشاره کرده است:

لنصف و ثلث من ربیع آخر أتی*** لا عوام «ذق ند» تمام جماله(5)

موضوع کتابوع کتاب

کتاب جنبه کلامی دارد و محور اصلی مباحث آن در اثبات امامت و خلافت بلافصل امام علی بن ابی طالب (علیه السّلام) و امامت امامان پس از آن حضرت (علیه السّلام) است.(6)
در ابتدای باب اول که بحث توحید و اثبات واجب الوجود و صفات او را مطرح می کند، می گوید:
اگر چه غرض اصلی در این کتاب، مسأله ی امامت است، ولی به جهت اهمیت و اولویت اثبات واجب الوجود و توحید، سخنان خود را با آن بحث آغاز می کنیم.(7)

اهمیت «الصراط المستقیم»

شهرت و عظمت کتاب الصراط المستقیم به قدری است که بیاضی را شهره ی آفاق کرده است و وی را با نام این اثر می شناسند. سخن برخی از علما درباره اهمیت این کتاب چنین است: صاحب ریاض:
و هو کتاب شریف ینقل فیه عن أکثر من مأتی کتاب من کتب الخاصة و العامة، و قد أطال البحث فی مسئلة الإمامة جدّاً و هو کتاب معروف معوّل علیه.(8)
سید حسن صدر:
الصراط المستقیم الذی لم یصنف مثله خصوصاً فی باب الإمامة.(9)
صاحب روضات الجنات:
و لا یخفی ان کتابه المذکور کتاب کامل فی الإمامة، مستوف لأدلة، کبیر فیما نیف علی عشرین ألف بیت، بل المظنون لدیّ انّه لم یکتب مثله فی هذا المعنی بعد کتاب الشافی للسید المرتضی بل هو مقدم علیه من وجوه شتی.(10)
صاحب ریحانة الادب:
این کتاب در مسأله امامت بی نظیر است.(11)
حاج شیخ عباس قمی در وصف آن نوشته است:
صراط المستقیم کتاب نفیسی است در امامت و من در نجف اشرف آن را زیارت کردم و شاید بعد از شافی علم الهدی سید مرتضی، کتابی در امامت به خوبی آن کمتر دیده شده باشد. در آن از زیاده از دویست کتاب از مصنفات فریقین می باشد. ولو رزقت زیارته و تملکه لأکتب علی ظهره صراط علی حق نمسکه.(12)

گزارشی از محتوای اثر

الصراط المستقیم در یک پیشگفتار و یک مقدمه و هفده باب تنظیم شده است. مؤلف در پیشگفتار پس از حمد و ثنای الهی و بیان ارتباط میان اوصاف الهی با مسأله خلافت و امامت، به این نکته اشاره می کند که چون به تصریح قرآن، کمال ایمان از طریق معرفت امامان (علیهم السلام) تحقق می یابد، اندیشمندان اسلامی به تألیف کتاب در این باره اقدام ورزیده و در این زمینه زحمات زیادی کشیده اند.(13) سپس به جایگاه اهل بیت و ائمه اطهار (علیهم السّلام) در دین مقدس اسلام پرداخته و در ادامه، شیوه ی کار خود را در این کتاب ذکر کرده است.
بیاضی خوانندگان کتاب را به این نکته توجه داده است که اگر روایتی را در این کتاب دیدند و آن را در مجامع روایی نیافتند، او را متهم به جعل نسازند؛ بلکه به نُسخ گوناگون آن کتاب مراجعه کنند.(14)
وی در مقدمه، سه مطلب را ذکر می کند: اول این که در تألیف کتابش از 52 کتاب بهره برده و از آن ها مطالبی نقل کرده است. او از مؤلف نهج الإیمان این نکته را نقل می کند که وی کتاب مذکور را پس از دست یابی به هزار کتاب تدوین کرده و از این رو، به حکم قاعده « المشتمل علی المشتمل علی شیء مشتمل علیه»، گویی کتاب الصراط المستقیم نیز که در آن از منابع گوناگون استفاده شده، مطالب آن منابع را در خود جای داده است.
مطلب دوم این که به دلیل عدم دسترسی، با واسطه از 234 کتاب نقل کرده است که تعدادی از آن ها از میان رفته اند و بعضی هم در ضمن کتاب هایی چون مناقب آل ابی طالب، نهج الإیمان و ... آمده است.
مطلب سوم این که فهرست ابواب و فصول کتاب به تفصیل ذکر شده است. او می گوید: « من فهرست محتوای ابواب را می آورم تا با نگاهی به آن ها، محتوای آن به دست آید».
بیاضی درباره علت ذکر روایات بی سند می گوید که چون این روایات، با پشتوانه ی دلیل عقلی و اخبار و روایات همراه بودند، آن ها را ذکر می کند تا مطالعه کنندگان از فواید آن ها محروم نگردند.

باب اول

باب اول کتاب به اثبات واجب تعالی و تبیین اوصاف او اختصاص دارد که بدین منظور از ادله ی عقلی و آیات و روایات کمک می گیرد و به اختصار، به مباحث اثبات خداوند و صفات علم، قدرت، وحدت، عدل و پیرو آن مباحث حسن و قبح عقلی، غرض دار بودن افعال الهی، بحث درباره استناد برخی افعال به فاعلشان و قضا و قدر می پردازد.

باب دوم

در باب دوم ادعاهای جبرگرایان را که عدل و حکمت الهی ناسازگار است، ابطال می کند و شبهات وارد بر تفکر عدالت محوری و حکمت الهی طی چند فصل پاسخ داده می شود.
وی در فصل اول به شیوه «قالوا- قلنا»، به حدود چهل شبهه پاسخ می گوید و مستندات قرآنی و روایی جبرگرایان را مطرح می سازد و با تمسک به آیات و روایات و تحلیل واژگانی به شبهات آنان پاسخ می دهد.
در فصل دوم و سوم این باب به پاسخ های نقضی و الزامات وارد بر اهل جبر درباره ی بعثت انبیا بسنده کرده است.
مؤلف در فصل چهارم، این بحث را مطرح کرده که قضا و قدر الهی، جبر در فعل بندگان نیست، بلکه به معنای آگاهی خداوند از افعال بندگان و نوشتن آن است، نه امر و دستور به انجام کار؛ چرا که در این صورت با اختیار انسان ناسازگار است.
سرانجام در فصل پنجم، با استناد به حدیث نقل شده از پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) که فرموده: « قدریه مجوس امت من هستند»، قدریه را گروه جبرگرایان دانسته و به تجزیه و تحلیل واژه قدر پرداخته و با توجه به این که جبرگرایان از سویی در امور دنیایی خواست و اراده و مصلحت خود را دخیل در عمل می دانند، اما در امور دینی مخالفت با اوامر و نواهی شرع را به قدرت خدا نسبت می دهند، آنان را مصداق واقعی حدیث مذکور دانسته است.

باب سوم

باب سوم به نبوت و صفات پیامبران و نبوت خاصه و ویژگی آن اختصاص یافته است. مباحث این باب، در هشت فصل به اختصار بیان شده است.
در فصل اول این باب به اثبات و تبیین وجوب بعثت از باب لطف پرداخته و پاسخ مخالفان را به استناد ادله ی عقلی و اخبار آورده است.
فصل دوم را به نبوت خاصه اختصاص داده ونبوت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) را با ادله و شواهد گوناگون به اثبات رسانده است.
در فصل سوم، 24 اعتراض و مستندات آن ها را بیان کرده و پاسخ مستدل داده است. وی در این فصل صرفه بودن اعجاز قرآن را پذیرفته و شبهات مربوط به قرآن کریم را نیز پاسخ گفته است. بحث بدا را مطرح ساخته و معنای آن را ظهور بعد از خفا دانسته است.
فصل چهارم درباره عصمت انبیاست و علت معصوم بودن انبیا به طور مطلق را این دلیل دانسته است که نبود آن نقض غرض است؛ زیرا اگر لحظه ای از عصمت دور باشند، اعتماد مردم و پیروان از ایشان سلب می شود.
مؤلف در فصل پنجم، از معجزات پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) بحث کرده و به نقل حدود سی معجزه پرداخته است.
در فصل ششم بشارت های انبیای گذشته درباره پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) را ذکر و در ادامه تفاوت های معجزه و حیله مطرح شده است.
در فصل هفتم مستندات منکران نبوت را آورده و به آن ها پاسخ گفته و تفاوت سحر و معجزه را نیز بیان داشته است.
فصل هشتم را هم به خاتمیت پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) اختصاص داده و ادله ی عقلی و نقلی آن را به اجمال یادآور شده است.

باب چهارم

موضوع اثبات وصایت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و اوصاف وصی آن را در باب چهارم آورده و در ده فصل آن ها را تبیین کرده است.
در فصل اول راه های اثبات امامت را با ذکر نام صاحبان عقیده آرا و بیان ادله ی هر یک از آن ها تبیین کرده است. آن گاه در فصل دوم و سوم، لطف بودن امام و امامت و شبهات مطرح شده و جواب آن ها را آورده است.
در فصل چهارم و پنجم درباره گزینش امام از جانب امت بحث کرده و مبانی قائلان به انتخابی بودن امام و جانشینی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را به استناد ادله ی عقلی و نقلی، مردود دانسته است. تبیین مبانی نظریه ی انتصابی بودن امام از جانب حق تعالی را به فصل ششم و هفتم واگذاشته است. در میانه ی مباحث با عنوان «تنبیه»، دلایل عدم صلاحیت سه خلیفه اول را برای امامت امت یادآور شده است.
در فصل هشتم مقایسه ای میان امامت و نبوت صورت گرفته و پاسخ هم سانی این دو در انتصاب از جانب خداوند تعالی بیان شده است.
در فصل نهم و دهم، توجیهاتی را که برای گزینش آن سه نفر مطرح شده و نیز پاسخ های نقضی و حلّی متعددی برای آن توجیهات آورده است.

باب پنجم

باب پنجم، شامل سه فصل در ویژگی های امیرالمؤمنین (علیه السّلام) و کرامات صادر شده از آن حضرت است که او را شایسته امامت گردانده است. مؤلف در این بحث از منابع گوناگون اهل تسنن و تشیع سود می برد و چنین استدلال می کند که از میان صحابه فقط در علی (علیه السّلام) ویژگی نبوت و پیامبری پدیدار شده و از طرفی، نبوت در او نیست و این محکم ترین دلیل بر این است که خداوند امامت و زعامت را در آن حضرت قرار داده و ممتنع است که کسی دارای این ویژگی ها باشد، ولی زعامت نداشته باشد. اوصافی از امیرالمؤمنین (علیه السّلام) می آورد که نشان دهنده ی برابری و شباهت او به تعدادی از انبیاست و در این خصوص سخنان متعددی هم از پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) و صحابه نقل می کند. مؤلف برای اثبات نظر خود، کارهای خارق العاده و کرامت هایی نیز از امیرالمؤمنین (علیه السّلام) به نقل کتب اهل تسنن می آورد.

باب ششم

باب ششم درباره ی شرایط امام و امامت است. مؤلف در فصول شش گانه، بحث عصمت امام را با براهین عقلی و مستندات شرعی امری ضروری می شمرد و اعتراض معترضان را با ادله ی عقلی و نقلی پاسخ می دهد و نظریات ایشان را با استناد به منابع آن ها به چالش و نقد می کشد.
در سه فصل پایانی این باب، به شبهات مخالفان درباره ی امامت و عصمت امیرالمؤمنین (علیه السّلام) عدم گزینش آن حضرت از جانب مردم، لطف بودن امام و ضرورت معصومیت وی را با آیات قرآن و براهین عقلی اثبات می کند.

باب هفتم

باب هفتم، 26 فصل دارد. محور بحث در این باب، ذکر فضایل و مناقبی است که منابع مخالفان امامت مملو از آن هاست و کسی را یارای جمع آوری و یا پنهان کردن آن نیست. از جمله آن فضایل این که تمام علما و اندیشمندان افتخار می کنند که علوم و دانش خود را از آن حضرت گرفته اند.
پس از ذکر فضایل گوناگون که به نقل از منابع مخالفان است، حکم عقل را چنین می داند که فرد غیر افضل نمی تواند بر جایگاه فرد افضل تکیه زند و در این جا نیز کسی که دارای اوصاف انبیا و اولیاست، شایسته تکیه زدن بر جایگاه آنان است.
در فصل بیست و یکم جریان معروف سد ابواب را بازگو می کند که خداوند دستور داد در خانه هایی که به مسجد باز می شوند، بسته شوند؛ مگر در خانه علی (علیه السّلام). این جریان نیز از منابع اهل سنت نقل شده است.
فصل بیست و دوم به اسلام آن حضرت اختصاص یافته و این موضوع به استناد کتب اهل سنت تعیین شده است.

باب هشتم

مؤلف در باب هشتم با ذکر 66 آیه از میان آیات فراوان مربوط به موضوع امامت و تفسیر هر یک و آوردن اقوال مفسران شیعه و سنی و همچنین نقل روایات فراوان از جوامع روایی اهل سنت درباره ی شأن نزول و تفسیر آیات، نظریه ی انتصابی بودن امام علی (علیه السّلام) را به اثبات رسانده و در ضمن، شرایط امامت را نیز از آیات مذکور استنباط کرده است.

باب نهم

علامه بیاضی باب نهم را به ذکر روایاتی اختصاص داده که اصحاب از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در شأن و منزلت امام علی (علیه السّلام) نقل و صحابه به آن اعتراف کرده و آن را پذیرفته اند.

باب دهم

باب دهم درباره ی ائمه پس از امام علی (علیه السّلام)، اسامی و ویژگیهای هر یک از آنان است. در این خصوص ابتدا روایاتی را آورده که به عدد دوازده تصریح دارند و سپس روایاتی که علاوه بر عدد، نام امامان (علیه السّلام) را نیز ذکر کرده اند و پس از آن، روایات مربوط به هر یک از امامان (علیه السّلام)، آن گاه کرامات و کارهای خارق العاده هر یک از ائمه (علیه السّلام) را بیان داشته است.

باب یازدهم

در باب یازدهم به تفصیل مباحث مربوط به امام دوازدهم (عج الله تعالی فرجه الشریف) مطرح ساخته و شبهات موضوع مهدویت را پاسخ گفته است. این باب دارای این مباحث است: طول عمر، تشرف به محضر حضرت، اوصاف یاران امام زمان (عج الله تعالی فرجه الشریف)، علائم ظهور و آخر الزمان، مدت دولت حضرت و فرقه ها و گروه هایی که درباره ی مهدویت به خطا رفته اند.
مؤلف، در این باب تشرف خود را به محضر امام عصر (عج الله تعالی فرجه الشریف)، یادآور می شود(15) و شبهات مربوط به رؤیت و زیارت حضرت را پاسخ می دهد.

باب دوازدهم

باب دوازدهم را به ناشایستگی افرادی که بر حضرت علی بن ابی طالب (علیه السّلام) پیشی گرفتند و حق الهی آن حضرت را غضب و به او و خاندانش ظلم کردند، اختصاص داده است و نمونه هایی را از منابع نقل و تحلیل می کند و هر یک را به نقل از عالمان بزرگ ایشان ذکر می کند.
بیاضی در یک فصل هم به بیان تظلمات و اعتراضهای امام علیه ایشان می پردازد و بدعت هایی را که معاویه پایه ریزی کرد، از کتاب های حلیة الاولیاء، تفسیر ثعلبی، مسند شافعی، الجمع بین الصحیحین و ... می آورد. یکی از فصول این باب نیز درباره عمرو بن عاص و کارهای ناشایست اوست.

باب سیزدهم

مؤلف در باب سیزدهم، در خصوص امیرالمؤمنین (علیه السّلام) و امامت و عقاید تشیع، با مخالفان مناظره می کند و موضوعاتی چون تقیه، برائت و ... به دقت بررسی می شود و علت نام گذاری تشیع را به « رافضه» نقل می کند.

باب چهاردهم

مؤلف در باب چهاردهم با بهره جستن از آیات و احادیث نبوی و سخنان و سیره ی صحابه، به شبهاتی که بر آیات و روایات مربوط به امامت و ولایت وارد شده، پاسخ گفته است. مباحثی هم در باب جنگ جمل، ازدواج خلیفه دوم با دختر امام علی (علیه السّلام)، برخی از همسران پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و جنگ های سه گانه علی (علیه السّلام) از منابع اهل سنت مطرح کرده است.

باب پانزدهم

در این باب، به فرق و مذاهب چهارگانه فقهی پرداخته و کوتاهی آن ها را در دست یابی به آموزه های مکتب اصیل اهل البیت (علیهم السّلام)، به طور مستدل آورده است. از جمله، به موضوع قیاس اشاره رفته و عمل به آن را روی گرداندن از کتاب و سنت دانسته است. مؤلف به آرای فقهی و نظریات عالمان و پیشوایان مذاهب چهارگانه اهل سنت نیز نگاهی می افکند و به نارسایی فتوایی و عقیدتی و در پایان به بررسی کتب روایی مهم ایشان همچون بخاری می پردازد.

باب شانزدهم

مؤلف در این باب با طرح مباحث مربوط به حدیث شناسی و رجال و راویان حدیث، و نقد و بررسی آنها، ایشان را تضعیف و جرح کرده است.

باب هفدهم

در این باب اعتراض مخالفان امامت و ولایت و تشیع به پیروی از دستورها و احکام و فتاوای امامان معصوم (علیهم السّلام) نقل و تحلیل و بررسی شده است. کتاب با چند بیت پایان می پذیرد و مؤلف سال اتمام کتاب را در قالب ابیاتی بیان می کند.

منابع «الصراط المستقیم»

علامه بیاضی در سامان دادن این اثر ارزشمند از تألیفات پیشینیان بهره ی فراوان برده و خود نیز در جای جای کتاب به آن تصریح کرده است. به علاوه در مقدمه، دو فهرست از منابع (منابع بی واسطه که شامل 52 کتاب و منابع به واسطه شامل 234 کتاب است) را نگاشته است.
به دلیل اهمیت منابع بی واسطه به ذکر نام آنان بسنده می کنیم:
(16)

1. الاحتجاج، ابو منصور احمد بن علی بن ابی طالب طبرسی. (بارها چاپ شده)؛
2. الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ابو عبدالله محمد بن محمد بن نعمان عکبری بغدادی ملقب به مفید (م 413). (بارها چاپ شده)؛
3. استقصاء النظر فی القضاء و القدر، جمال الدین ابو منصور حسن بن یوسف بن علی بن محمد بن مطهر حلی، معروف به علامه حلّی (م 726). برای این کتاب دو نام دیگر هم ذکر کرده اند: « استقصاء البحث و النظر فی مسائل القضاء و القدر» و «استقصاء البحث و النظر فی القضاء و القدر».
4. الاستیعاب فی معرفة الأصحاب، ابو عمر یوسف بن عبدالله بن محمد ابن عبد البر قرطبی (م 463). (چاپ شده)؛
5. الاستیفاء، شیخ الطائفه ابو جعفر محمد بن حسن بن علی بن حسن طوسی (م 460).
6. افعل لاتفعل، مؤمن الطاق.
7. الألفین الفارق بین الصدق و المسین، علامه حلّی. (بارها چاپ شده)؛
8. بغیة الطالبین، محمد بن یوسف گنجی شافعی. (چاپ شده)؛
9. بصائر الأنس بحضائر القدس، قطب الدین کیدری محمد بن حسین بن حسن بیهقی. از این کتاب فقط در صراط مستقیم نام برده شده و در آثار دیگر نامی از آن را نیافتیم.
10. تقدیر [تقریر] الأحکام، شیخ مفید.
11. تلخیص الشافی، شیح طوسی، (چاپ شده)؛
12. تهذیب الاحکام، شیخ الطائفه طوسی. (بارها چاپ شده)؛
13. الخرائج و الجرائح، ابو الحسن سعید بن هبة الله بن حسن راوندی (م 573)، (بارها چاپ شده)؛
14. خصایص الوحی المبین فی مناقب امیرالمؤمنین (علیه السّلام)، یحیی بن حسن اسدی حلی معروف به ابن بطریق (م600). (چاپ شده).
15. خصایص یوم الغدیر. بیاضی نام مؤلف آن را ذکر نکرده، ولی آقا بزرگ تهرانی در الذریعة این کتاب را تألیف ثقة الاسلام شیخ ابی جعفر محمد بن یعقوب کلینی (م 328 یا 329) می داند.(17)
16. ذخائر البشر، یحیی بن علی (ملی خ ل).
17. السعدیة فی أصول الدین و فروعه، علامه ی حلی. (چاپ شده)؛
18. شرح نهج البلاغة، کمال الدین میثم بن علی بن مثیم بحرانی (م 679)، (بارها چاپ شده)؛
19. طُرَف من الانباء و المناقب فی شرف سید الأنبیاء و عترته الأطایب، رضی الدین ابو القاسم علی بن موسی بن جعفر بن طاووس (م 664). برخی گفته اند نام آن « طرف من تصریحه بالوصیة بالخلاقة لعلی بن ابی طالب (علیه السّلام)» است. (چاپ شده)؛
20. الطرایف فی معرة مذاهب الطوائف، عبد المحمود ( سید بن طاووس)؛
21. عقد الدرر، ابی پدر یوسف بن سلّمی.
22. عیون اخبار الرضا (علیه السّلام)، ابو جعفر محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی معروف به شیخ صدوق (م 381). (بارها چاپ شده)؛
23. العیون و المحاسن، شیخ مفید. بنا به نقل نجاشی این کتاب غیر از الفصول من العیون و المحاسن است.
24. الغرر و الدرر (امالی سید مرتضی، ابوالقاسم علی بن طاهر ابی احمد حسینی معروف به سید مرتضی و شریف مرتضی (م 436). (بارها چاپ شده)؛
25. فرق الشیعه، ابو محمد حسن بن حسین بن علی بن عباس بن ابی سهل نوبختی از عالمان قرن سوم هجری است. ( چاپ شده)؛
26. کتاب سلیم بن قیس هلالی، ابی صادق سلیم بن قیس هلالی عامری کوفی این کتاب که به «اسرار آل محمد» معروف است. ( بارها چاپ شده)؛
27. کتاب شیخ حسن الصیرفی.
28. کتاب قاضی نعمانی.
29. الکشاف عن حقایق غوامض التنزیل، جار الله محمود بن عمر زمخشری (م 538). (چاپ شده)؛
30. کشف الالتباس، یحیی بن سعید.
31. کشف معایب المتصوفّه.
32. کشف الیقین فی فضائل امیرالمؤمنین (علیه السّلام)، علامه ی حلی. (بارها چاپ شده)؛
33. الکرّ و الفرّ جواب مسائل بن مقاتل، از علی بن حسین بن بابویه قمی که پدر شیخ صدوق است. این کتاب حکایتگر مناظره ی مؤلف با محمد بن مقاتل رازی است.
34. اللوامع الإلهیة فی المباحث الکلامیة، جمال الدین ابوعبدالله مقداد بن عبدالله اسدی سیوری حلّی مشهور به فاضل مقداد. (چاپ شده)؛
35. الماء و الخضرة و الوجه الحسن، عباس بن احمد.
36. مجمع البیان، امین الاسلام أبو علی فصل بن حسن بن فصل طبرسی طوسی. (بارها چاپ شده)؛
37. مراصد العرفان، ابن قرطه.
38. المسائل البغدادیة، ابوالقاسم سید مرتضی.
39. المسائل الفاخریة، ابوالقاسم سید مرتضی.
40. المسترشد، ابوجعفر محمد بن جریر بن رستم طبری آملی.
41- مصالت القواضب، رشید الدین محمد بن علی بن شهر آشوب سروی مازندرانی (م 588) که ظاهراً نام اصلی کتاب «مثالب النواصب» است.
42. مطالب السئول، ابن طلحه. (چاپ شده)؛
43. معالم اصول الدینف فخر رازی.
44. المفصح فی امامة امیرالمؤمنین (علیه السّلام)، شیخ طوسی.
45. مقتضب الاثر (آثار) فی النصوصی علی الائمة الاثنی عشر (علیه السّلام)، محمد بن عبدالله بن عیاش. (بارها چاپ شده)؛
46. الملل و النحل، ابی الفتح محمد بن عبد الکریم بن ابی بکر احمد شهرستانی (م 548). (بارها چاپ شده)؛
47. منهاج الکرامة، علامه حلّی. (بارها چاپ شده)؛
48. منهاج المحدثین، نووی.
49. نقض الرسالة العثمانیة (بناء مقالة الفاطمیة فی نقض الرسالة العثمانیة)، جمال الدین ابو الفصائل سید احمد بن موسی بن جعفر بن طاووس علوی حسنی.
50. نهج البلاغه، سید رضی. (بارها چاپ شده)؛
51. نهج الایمان، زین الدین علی بن یوسف بن جبیر معروف به سبط بن جبیر. (چاپ شده)؛
52. نهج الحق و کشف الصدق، علامه ی حلّی، (بارها چاپ شده)؛

نسخه های «الصراط المستقیم»

نظر به اهمیت کتاب صراط مستقیم، بارها از آن استنساخ شده و نسخه های خطی فراوانی از آن بر جای مانده است. برخی از نسخه های موجود در کتاب های مختلف که دارای تاریخ کتابت هستند، به قرار ذیل است:

1. آستان قدس رضوی، شماره ی 15268. به ظاهر قدیم ترین نسخه است. عبدالله بن شیخ ربیع حویزاوی به تاریخ 12 جمادی الاول 1037 ق، آن را در اصفهان کتابت کرده و دارای 342 ورق به طول 25/5 و عرض 19/5 است.
2. کتابخانه شاه چراغ شیراز، شماره 412ی ، کتابت: شنبه یازدهم ذی حجة 1039 ق.
3. آستان قدس رضوی، شماره ی 2068، فهرست نسخ خطی، ج5، ص 205. کتابت: حسین بن احمد حسینی، هفتم جمادی الاول 1103.
4. کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی شماره 1350، کتابت: جواد بن عبد الرحیم معروف به واعظ اصفهانی، سه شنبه 27 شوال 1333 ق. از روی نسخه ای به تاریخ چهارشنبه پانزده رمضان 1046 رونویسی شده بود. کاتب نسخ متعددی را دیده و رمزهایی را برای نسخ قرار داده؛ اگر چه گزارشی از نسخه ها نداده است.
5. همان جا، شماره 3005، کتابت: جمعه ماه جمادی الأخر 1317 ق.
6. همان جا، شماره موقت 8664، کتابت: ابدال بن درویش، 1080 ق.
7. کتابخانه علامه طباطبایی شیراز، شماره 949، کتابت: محمد تقی حسینی، رجب 1090 ق. نسخه پژوهی، ج2، ص 192، تهران 1384 ش.
8. کتابخانه مجلس، تهران، شماره ی31179، کتابت: قرن سیزدهم. فهرست نسخه های خطی، ج24، ص 308.
9. مرکز احیاء میراث اسلامی قم، شماره 4283، کتابت: ههنا بن محمد عباری نجفی، رمضان 1085 ق.
10. همان جا، به شماره ی4014، سوم شوال 1100 ق.
11. فهرست نسخه های خطی 4 کتابخانه ی مشهد، ص 14. گویا از زمان مؤلف است. هر صفحه پانزده سطر است و از آغاز اندکی افتادگی دارد. وزیری بزرگ.

چاپ صراط مستقیم

تنها چاپ این کتاب به تحقیق محمدباقر بهبودی در سال 1384 ق در مکتبه مرتضویه انجام شده است که جلد اول آن، مقدمه ای از آیه الله العظمی مرعشی نجفی و جلد دوم، مقدمه ای از علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی است.
گفتنی است این کتاب شریف در واحد احیاء تراث بنیاد فرهنگی امامت در دست تصحیح و تحقیق و احیاء بوده و در زمان مقرر منتشر خواهد شد.

پی نوشت ها :

1- نباطی عاملی، الصراط المستقیم، 263/2.
2- نباطی عاملی، الصراط المستقیم/ 1، 2.
3- همان/ 3، 293.
4- همان/ 1، صص 1 و 2.
5- همان، 294/3.
6- همان، 1/1 و 2.
7- همان، 20/1.
8- افندی، ریاض العلماء، 257/4- 258.
9- صدر، تکملة أمل الأمل، 1406.
10- خوانساری، روضات الجنات، 353/4 و 354.
11- مدرس، ریحانة الادب، 300/1.
12- قمی، فوائد الرضویه، 342.
13- ر. ک: نباطی عاملی، الصراط المستقیم، 1/1 و 2.
14- همان، 3.
15- ر. ک: نباطی عاملی، الصراط المستقیم، 263/2.
16- نام کتاب ها به ترتیب الفبایی است؛ این ترتیب در کتاب مذکور نیست.
17- آقا بزرگ طهرانی، الذریعة، 173/7، ش 900 و ص 175، ص 908.

فهرست منابع تحقیق:

آقا بزرگ طهرانی، محمد محسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، قم، مؤسسه اسماعیلیان- 1355 [1365].
افندی، عبدالله بن عیسی بیگ، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، تحقیق احمد حسینی، باهتمام محمود مرعشی، مکتبة آیة الله العظمی المرعشی العامة، 1401 ق.
خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات فی احوال العلما و السادات، تهران، اسلامیه، 1356 ش.
صدر، حسن، تکملة أمل الإمل، تألیف حسن صدر، تحقیق احمد الحسینی، باهتمام محمود المرعشی، قم، مکتبة آیه الله المرعشی، 1406 ق.
قمی، عباس، فواید رضویه: در شرح حال علمای جعفریه (علیه السّلام) (شرح حال اجمالی یا تفضیلی 1200 تن). با سعی، کوشش و ویرایش عبدالرحیم عقیقی بخشایشی قم، نوید اسلام، 1385 ش.
مدرس، محمد علی، ریحانة الادب فی تراجم المعروفین بالکنیة او اللقب یا کنی و القاب: مشتمل بر ترجمه حال فقها و حکما ...، تهران، خیام، 1374.
نباطی عاملی، علی بن محمد، الصراط المستقیم الی مستحقی التقدیم، تحقیق محمد الباقر البهبودی، تهران، مرتضوی، 1384 ق.
منبع مقاله :
فصلنامه ی تخصصی امامت پژوهی، پاییز 1390