نویسنده: پیمان اسحاقی



 

چکیده

نهج البلاغه، شامل سخنرانی ها، نامه ها و کلمات قصار امیرالمؤمنین(علیه السلام) به زبان عربی است. این کتاب علاوه بر زبان های فارسی و اردو- که شیعیان بسیاری از قدیم الایام به این زبان ها سخن می گفته اند- به زبان های دیگری نیز ترجمه شده است. نگاهی به ترجمه های صورت گرفته از نهج البلاغه نشان می دهد که این آثار به نسبت برخی آثار دیگر ادیان و مذاهب، کمتر، قرن ها بعد از جمع آوری این کتاب، به دست مترجمین غیر حرفه ای و در مواردی اهل شبه قاره هند، بسیاری از اوقات بدون بازنگری و به صورت افست، بدون تبعیت از برنامه ای جامع در برگردان و نیز در انتخاب زبان های مقصد، توسط ناشران شیعی و کمتر معتبر در سطح جهان، بدون نقد جدی و در نمونه های بسیار از زبان واسطه ترجمه شده اند. حل این مسائل و ارائه ترجمه های بدون اشکال، نیازمند برنامه ریزی اولیای امور است.

کلید واژه ها:

نهج البلاغه، شریف الرضی، ترجمه متون شیعی، آثار شیعی به زبان های اروپایی

طرح مسأله و شیوه بررسی

زبان اصلی نهج البلاغه عربی است. در گذر زمان، به دلایلی، این کتاب گران سنگ به کرات به زبان فارسی و اردو- که زبان مسلمانان شبه قاره هند است- ترجمه گردید؛ اما در سال های بعد و عمدتاًً در قرن اخیر، متن کامل یا منتخب هایی از این کتاب، به برخی زبان های دیگر نیز ترجمه شد. این نوشتار، فهرستی از ترجمه های نهج البلاغه عمدتاً، به زبان های اروپایی ارائه می دهد.
دو تقسیم بندی از آثار ارائه شده است؛ نخست تقسیم بندی از حیث انتشار که در آن آثار به سه دسته تقسیم می شوند: آثار ترجمه شده، آثار در دست ترجمه و آثاری که قرار است در آینده ترجمه شوند. تقسیم بندی دوم بر اساس زبان ترجمه و شامل دو بخش است: ترجمه های کامل و ترجمه های منتخب. ذیل آثار ترجمه شده به هر زبان، مترجمین مختلف (در صورت وجود) و نیز چاپ های آنها به صورت شبکه ای ذکر گردیده اند.
این نوشتار شامل آثار در تحلیل و بررسی نهج البلاغه به زبان های اروپایی نمی شود. علاقه مندان می توانند به آثار فراوانی که در این زمینه (در قالب کتاب، مقاله و پایان نامه) منتشر شده اند مراجعه نمایند. (1)
در پایان، براساس آثار فهرست شده در این نوشتار، دلالت هایی نظری ارائه گردیده اند. این دلالت ها برگرفته از ویژگی های نهج البلاغه های ترجمه شده به زبان های مختلف است. بدیهی است که این فهرست از جهات مختلف، قابل افزایش است و بر همین اساس دلالت های پایانی این نوشتار نیز قابل تغییر خواهند بود. این مهم بر عهده خوانندگان نکته سنج است تا گرد آوردنده را در ارائه فهرست کاملی از ترجمه های نهج البلاغه به زبان های غربی یاری رسانند.

آثار ترجمه شده به زبان انگلیسی

ترجمه های کامل

ترجمه میرزا جعفر بن حاج احمد آقا بن نجفقلی تبریزی طسوجی نجفی (ح1328- ذی الحجه 1402): وی ساکن هند بوده و موفق به چاپ ترجمه خود نشده است.(2)
ترجمه سید انصار حسین رضوی هندی و دیگران:
ظاهراً خطبه ها را سید انصار رضوی هندی، نامه را عبدالرزاق خان ملیح آبادی و حکم و کلمات قصار را سید مرتضی حسین ترجمه کرده اند. این ترجمه در سال 1970 درلکهنو و در سال 1976 در حیدرآباد هند در 680 صفحه منتشر شده است. (3)
ترجمه امتیاز علی خان عرشی هندی (4)
ترجمه دکتر ممد علی حاج سلمین: رر
این ترجمه در هند و پاکستان چاپ شده است؛ چاپ هند در بمبئی (5) و چاپ پاکستان:
ENGLISH translation of nahj- ul- balagha,By Ali ibn abu talib,edited and translated by Muhammad ali al- haj salmin,Lahore: accurate printers, [19xx],xi +304p
ترجمه مفتی جعفر حسین (متولد1916م): (6)
وی ترجمه خود را در ظهر جمعه دهم رجب سال 1375ق در شهر لاهور پاکستان به پایان برده است. این ترجمه در پاکستان و ایران به چاپ رسیده است؛ چاپ پاکستان در کراچی چاپ ایران در قم توسط مرکز بررسی های اسلامی در سال 1398 ق در 736 صفحه (7)
ترجمه محمد عسکری جعفری:

چاپ های پاکستان:

این ترجمه با کمک مالی کمیته صراط الزهرای حیدرآباد دکن- که توسط برخی تاجران مسلمان هندی اداره میشد- صورت گرفت. ترجمه وی توسط برخی دیگر از مترجمان هم چون محبوبعلی و دکتر سید اختر احمد تصحیح شد و انتشار یافت. متن تصحیح نشده ترجمه او نیز حداقل یازده بار افست شده است: (8)
Nahjul balagha: sermons, latters, and saYings of haZrath ali, translated by syedMohammed askari jafery,karanchi: associated printers,[1961],[iii]+78+304p.
NaHjul balagha: sermons, latters,and sayings of hazrath ali,translated by syed mohammed askari jafery,karachi,khorasan Islamic center, 1971,568p

چاپ هند:

حیدر آبد، مؤسسه الزهراء، 1965 م، 560 صفحه. در این چاپ متن ترجمه عسکری جعفری توسط محبوبعلی تصحیح شده است.
چاپ پونا (1967 م).

چاپ ایران:

در تهران یک بار توسط حاج آقا سعید تهرانی (انتشارات مسجد جامع تهران، 3000صفحه) و بار دیگر:
Hazrat alis letters and sayings from the nahj Ul- balagha (peaks of eloguence), translated by mohammed askari jafery, TEHRAN: MINISTRY OF Islamic guidance, 1981,viii+151p

چاپ امریکا:

Hazrat ali s letters and saying from the nahj ul- balagha (peaks of eloguence), translated by mohammad askati jafati, Elmhurst, N. Y. : tahrike tarsile quran, 1981,xiv +300p.
Ali ibn abu talib. nahj ul- balagha,12 th edtion,tr,askari jafri. new York: Islamic seminary publications. 1999.
ترجمه سعید علی رضا: وی منشی سابق وزارت خارجه کشور پاکستان بوده است. (9)
در نیویورک:
Nahjul balagha =peak of eloguence: sermons, letters, and sayings of imam ali ibn abu talib, translated by sayed ali reza,includes introductory note by syed Mohamed askari jaferi,3re rev., elmhuest. N. Y.,tahrike tarsile quran,1984,640p.
این ترجمه توسط «تحریک ترسیل قرآن» منتشر شده است.
Nahjul balagha =peak of eloguence: sermons, letters, and sayings of imam ali ibn abu talib, translated by sayed ali reza,includes introductory note by syed ali reza includes introductory note by syed mohamad askari jafery. potomac, md.: ahlul- bayt assembly of America, 1996,327p.
این چاپ بر اساس چاپ میکر جهانی خدمات اسلامی تهران و توسط شورای اهل بیت (علیهم السلام) آمریکا صورت گرفته است.

چاپ پاکستان:

کراچی، پیر محمد ابراهیم، 1973م، سه جلد

چاپ هند:

Nahjul balagha =peak of eloguence: sermons, letters, and sayings of imam ali ibn abu talib,,Bombay: Imam foundation,1989,680p.

چاپ های ایران:

در تهران
Nahj al- balaghah: selection from sermons, letters and sauings of mir al muminin ali ibn abi talib, selected and compiled by as sayyid abul- hasan Muhammad ibn al- husayn ar- radi al- musawi: translated by syed ali reza,2nd ed., Tehran world organization for Islamic services,1987- ,
این ترجمه اشراف، تعلیقات و حواشی علامه شیخ محمد رضا جعفری (1350- 1431ق) به چاپ رسیده است. (10)
در قم
Nahj al- balaghah: selection from sermons letters and sayings of mit al- mu,minin ali ibn ibn talib, selected and compiled by as- sayyid abul hasan Muhammad ibn al- husayn ar- radial- musawi;[English teanslarion from Arabic text by syed ali reza ;with an introductionand annotation by ali naqi- un- naqvi]qum: ansarian publications, 2007,2vol
چاپ دیگر
Nahful balagha =peak of eloguence: sermons, letters, and sayings of imam ali ibn abu talib,qom ansarian2010,702 p
چاپ دیگر:
قم مرکز بررسی های اسلامی، 1987م/ 1407 ق.

چاپ سنگاپور

در سال 1977 م به صورت افست (11)
ترجمه جعفر حسین:
Nahjul balagha, translated in English along with notes contained in the Urdu translation by Jafar Husain, karachi:
Peermahomed ebrahim trust, 1972- 1975,3vols.
ترجمه دکتر علاءالدین پازارگادی:
From nahjul balaha: a the styl of eloguence the written and spoken words of imam ali,successor to the prophet muhammad collected by sharif reza in arabic,translated Arabic into Persian by mohsen farsi,retrabslated into English from Persian by dr. alaeddin pazargadi, Edited by. Bahrami M. A, Tehran Rahnama Press, 2001
ترجمه حاضر بر اساس ترجمه عربی به فارسی محسن فارسی به انگلیسی انجام شده است.
ترجمه دکتر سید اختر احمد:
وی ترجمه عسکری جعفری را تنقیح و تکمیل کرد و با برخی اضافات در سال 1972م در حید آباد منتشر کرد.
ترجمه تلفیقی
چاپ ایران: این ترجمه تلفیقی است از ترجمه مراکز اسلامی خراسان، ترجمه سید محمد عسکری جعفری و ترجمه سید علیرضا. ترجمه مذکور در سال 1395ق در قم توسط مرکز بررسی های اسلامی به همت استاد سید هادی خسرو شاهی منتشر شده است. (12)
چاپ ایتالیایی: اثر پیشین در سال 1984م در رم توسط مرکز فرهنگی اسلامی اروپا منتشر شده است. (13)

ترجمه های منتخب

این ترجمه ها اغلب شامل حکم و مواعظ نهج البلاغه و یا نامه امیرالمؤمنین(علیه السلام) به مالک اشتر است که آنها را به این ترتیب می آوریم:

نامه امیرالمؤمنین(علیه السلام) به مالک اشتر:

به کوشش شمس العالم:
A classic administrative policy letter of hazrat ali (ra), fourth caliph of the muslims, to malif ibn haris ashter govemor designate of eqipt (14), edited by shamsul alam dacca: dept. Of forms and stationeries. Govt. Of the peoples republic of Bangladesh, 1976,27p.
ترجمه مسعود الحسن جعفری (متولد 1927م):
Political and moral vision of Islam, by S. H,M. Jafri, new York: tahrike tarsile quran, inc,2009, ix +125 p.
این کتاب ترجمه بخش هایی از نهج البلاغه است. عناوین فصول این کتاب عبارتند از: «پیشینه ای سیاسی- دینی»، «دین و سیاست در اسلام»، «علی بن ابی طالب (علیهما السلام)»، «نهج البلاغه»، «سلوک حکومت در اسلام»، «نامه علی (علیه السلام) به حاکم مصر»، «نامه علی (علیه السلام) به حاکم بصره»، «اخلاق و سوک زندگی در اسلام»، «وصیت نامه علی (علیه السلام) به پسرش»
ترجمه ویلیام چیتیک:
Conduct of rule in Islam: instructions to malik ibn al- harith al- ashtar, translated by wiliam c. chittick, London muhammadi trust, sun Antonio, Zahra trust,[1981].
به کوشش علی انصاریان:
Imam ali s ePistle to malik ashtar: considered as a source for framing constitotions (15),arranged with an introduction by ali ansarian, Tehran,soroush, 1983.
ترجمه سید باقری: دستور حکومت: فرمان امیرالمؤمنین(علیه السلام) به مالک اشتر به چهار زبان عربی منتخب از نهج البلاغه؛ فارسی: اثر محمد حسین فروغی؛ فرنسه: به قلم صادقیان؛ انگلیسی: به قلم باقری؛ [شعر از وقارشیرازی]، [بیجا: بی نا]، 1334ش، تبریز، شرکت سهامی چاپ کتاب آذربایجان (چاپخانه)
ترجمه دکتر رضا شاه کاظمی:
وی پژوهشگر در مؤسسه مطالعات اسماعیلی لندن (16) است و در ضمن کتاب خود با نام عدالت و ذکر: معرفی معنویت امام علی (علیه السلام) (17)، خطبه اول نهج البلاغه و نیز نامه امیرالمؤمنین(علیه السلام) به مالک اشتر را ترجمه کرده است. وی در جای دیگر به تحلیل این نامه پرداخته است. (18)

حکم و مواعظ

ترجمه چارلزای. کمپبل:
The excellent sayings of the prophet Muhammad (may the peace and blessings of god be upon him) and hazrat ali (upon whom be peace) (19),translated by charles I. campbell, new York: khaneghah and maktab of maleknia naseralishah, c 1987, 89p. (20)
ترجمه توماس کلیری:
Living & dying with grace: counsels of Hadrate ali (21), translated from the Arabic by Thomas cleary, boston: shambhala: [new York ]: distributed in the U. S. by random house,1995,108p.
به کوشش بلقیس اسماعیل، نورالدین جعفری و لیق ماروچی:
Nahj al- balaghah for children (22), edited by bilqis esmail,Noreen jafri, leigh marucchi, new York: tahrike tarsile qur'an,2006,43p (23) .
منتخبی از نهج البلاغه برای کودکان ست.
ترجمه سلام جودی و ابوحیدر الحسینی:
Masterpiece of rhetoric method (nahj al–balagha),selected, prepared and introduced in a broad study by George gerduk; translated by salam judi,and abu haydar al- husseini, qum: imam ali foundation, [2002],218 p.
این گزیده به کوشش جوج جرداق فراهم آمده است.
ترجمه موسی داهر:
Sagesses de imam ali=wisdom of imam ali: ti'rees de nahj al balaghat (24), se'lectiOn et TraDUncTiON FRANCAISE: collectif sous al direction de Leila sourani, traduction anglaise: moussa daher: illustration: >ali <aissa,beyrouth: alboraq, 2001,182p.
این ترجمه ظاهراً همچنین شامل ترجمه بخش هایی ازنهج البلاغه به زبان فرانسه (توسط لیلا سورانی) است. - ترجمه دکتر طاهره صفارزاده (1315- 1387ش):
وی با این اعتقاد که تاکنون «ترجمه دقیقی به زبان انگلیسی از کتاب نهج البلاغه در دست نداشته ایم» (25) دست به ترجمه جدیدی از نهج البلاغه به زبان انگلیسی زده است. این گزیده نهج البلاغه در سال 1387ش به صورت متن عربی با ترجمه فارسی و انگلیسی منتشر شد. وی در این گزیده بخش هایی از نهج البلاغه را به زبان انگلیسی ترجمه کرده که فهم آن به شناخت قوی از تاریخ اسلام نیاز نداشته باشد و بیشتر به کار مخاطب غیر مسلمان بیاید. مشخصات این ترجمه چنین است: ترجمه گزیده ای از نهج البلاغه (عربی، فارسی، انگلیسی)، تهران: رهنما، 1387ش، x +193ص.
ترجمه ابوالقاسم حالت: شکوقه های خرد، سخنان علی (علیه السلام):
با ترجمه فارسی و انگلیسی و رباعیات فارسی، تهران، علمی، 1371ش، هشتاد شش+11+601 ص.
از مجموعه کتاب های فراموش شده:
The 2500 adages of imam ali (26),lexidngton: Kentucky, forgotten books,2008,vii+145p.
اثر حاضر از مجموعه «کتاب های فراموش شده» شامل کتاب هایی از ادیان و مذاهب گوناگون منتشر شده است. شمار زیادی از جملات این کتاب، از نهج البلاغه اخذ شده است. مشخص نیست که این کتاب از ترجمه های دیگر اخذ شده یا خود به طور مستقل ترجمه شده است.

به زبان فرانسه

ترجمه احمد سپهر (1269- 1354):
کلمات قصار: اندرز های نغز حضرت امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب سلام الله علیه maximesd'ali=، ترجمه به فارسی و فرانسه نگارش ا. ع. سپهر (مورخ الدوله) ، تهران، [1312ش]، 7+106 ص.
کتاب مذکور بار دیگر با این مشخصات به چاپ رسید: تهران، مدرسه عالی ترجمه، 1351ش، 134 ص.
به کوشش دکتر سید عطیه ابوالنجا:
این ترجمه توسط جمعی از اساتید مسلمان به نام های سمیح عاطف الزین، عصام عبدالقادر غندور و نبیه محمود صیدانی، زیر نظر دکتر سید عطیه ابوالنجا (به همراه متن عربی در صفحه مقابل) انجام شده است؛ از نظرچاپ «نفیس» و با وجود برخی «ایرادهای جزیی»، «دارای زبان خوب ترجمه»، «یک دست و پخته» و «چندان بلیغ که گاه شاعرانه می نماید و در مجموع در عین سادگی و آسان فهمی، ادیبانه و فاضلانه» توصیف شده است. (27)

چاپ لبنان و مصر:

Nahdj al- balagha: la voie de l'eloquence. edition bilingue text arabe traduit par un groupe de specialist musulmans; traduction revue et corrige par dr. sayyid attia abdul naga, beyrouth, dar al- kutub al- IsIamiyyah, le cairo, dar al- katib al- masri, 1986,731p.
کتاب حاضر هم زمان در بیروت توسط دارالکتب ااسلامیه و در قاهره توسط دارالکتاب المصری منتشر شده است.

چاپ های ایران

در قم:
La voie de I'eloguence. Ed sayyid 'attia abul naga. trans. samihh 'atef el zein ey al. 2nd ed. qum: ansarian' n. d.
در چاپ به صورت افست از روی چاپ لبنان و مصر صورت گرفته است.
در تهران: به صورت افست در کتابخانه چهل ستون در 104 صفحه بدون ذکر نام مترجم.
- ترجمه سید مسرور حسین بن سید معجز حسین رضوی هندی دهوی:
وی از علمای شیعه ای بود که به ماداگاسکار (از کشور های آفریقایی) مهاجرت کرد و در آنجا به تبلیغ پرداخت. وی زبان فرانسه را آموخت و نهج البلاغه را به آن زبان ترجمه کرد. (28)
- ترجمه لیلا سورانی:
sagesses de l' Imam `Ali=Wisdom of Imam `Ali: tire'es de Nahj al Balahat (29), se'lection et traduction francaise: collectif sous la direction de leila sourani, traduction anglaise: Moussa Daher ;illustration: aissa,Beyrouth: Albouraq,2001,182p.
این ترجمه ظاهراًً مشتمل بر ترجمه بخش هایی از نهج البلاغه به انگلیسی (توسط موسی داهر) نیز است.
- ترجمه مؤسسه تبیان: (30)
مؤسسه فرهنگی و اطلاع رسانی تبیان اقدام به ویرایش ترجمه ای از نهج البلاغه نموده و آن را از مرداد ماه سال 1388 ش در اختیار کاربران اینترنتی خود قرار داده است.
- ترجمه دکتر حسینا احمد بن عبد الرحمن:
این ترجمه در سال1390 ش توسط بنیاد بین اللمللی نهج البلاغه منتشر شده است. مترجم مستبصر اهل الجزائر میباشد و نهج البلاغه را در مدت سه سال و نیم به فرانسه ترجمه کرده است.
- سرهنگ صادقیان:
دستور حکومت: فرمان حضرت علی امیرالمؤمنین علیه السلام به مالک اشتر به چهار زبان عربی منتخب از نهج البلاغه، فارسی: اثر محمد حسین فروغی؛ فرانسه: به قلم صادقیان؛ انگلیسی: به قلم باقری؛ (شعر از وقار شیرازی)، (بی جا: بی نا)، 1334 ش، تبریز، شرکت سهامی چاپ کتاب آذربایجان (چاپخانه)
- ترجمه کلمات قصار امیرالمؤمنان (31)
- ترجمه حاج قاسمی:
Les enseignements caracte'risants de l`e'cole chiite: Nahj albalagha,traduction persan,poe'sie et prOse francaise, Hadj Qasemi;introduction de hasan said,tehran,Bibliotheque de l`Ecole chehel Sotun de Mosque'e jame,1980,104 pagea.
کتاب دارای مقدمه ای به قلم حسن سعید است.

به زبان آلمانی

ترجمه های کامل:

- ترجمه محمد ایتات و یوسف امین انتون دیرل:
این ترجمه یک بار در آلمان منتشر شد و بار دیگر در تهران توسط کتابخانه عمومی چهل ستون افست و چاپ گردیده است. (32)
- ترجمه فاطمه ازگس:
Nahdsch- ul- balagha: Pfad der eEloquenz,Breman: mhaditec,2007,407seiten,2009,455 seiten.

ترجمه منتخب:

- به کوشش مرکز اسلامی هامبورگ:
Der Regierungsauftrag Imam Alis an Malik al- Aschtar,Hamburg,Islamisches Zentrum Hamburg,1981,35seiten.
ترجمه عهد نامه مالک اشتر است.
- ترجمه پروفسور عبد الجواد فلاطوری (1304- 1375 ش):
این ترجمه همچنان به صورت مخلوط باقی است. از این که این ترجمه چه مقدار از متن اصلی را شامل می شود، بی اطلاعیم.

به زبان اسپانیایی

- ترجمه عبدالجبار آرج (چاپ اسپانیا و ایران):
این ترجمه از ترجمه انگلیسی سید محمد عسکری برگردانده شده و در اسپانیا به چاپ رسیده است. بار دیگر در سال 1989 م در تهران و توسط انتشارات الهدی وابسته به وزارت ارشاد اسلامی ایران منتشر شد. مشخصات این اثر چنین است:
Nahj Al- Balagha: cimas de elocuencia,los discursos,cartas y dichos de Hazrat Ali, traducido al ingles a por mohammad Askari jafery;traducido al Espanol por Abdeljabir Arce
Tehran: Al- Hoda,1989,590p
ترجمه دکتر محمد علی انزالد و مورالس: (33)
La cumbre de la elocuencia: sermones, cartas y dichos de Imam AliI` ibn Abi Talib,traducciol'n al ingleI's por Mohammad askari jafery;trabuccioI'n del ingleI's y el aI'rabe al castellano por Mohammad aliI' AnzalduI`a- Morale,Elmhurst,N. Y. ;Tahrike Tarsile Quran,1988,xx+547p.

به زبان ترکی استامبولی

- ترجمه پروفسور عبدالباقی گولپینارلی (1900- 1982م):
چاپ ترکیه: استانبول، انتشارات بنی شرف معارف، 1973م، 463ص. (34)
چاپ ایران:
Nehcul- Belaga Hazret- i Emir Ali ibn- i Ebitalib,Ali ibn- i Ebitalib; hazirlayan Abdulbaki Golpinarli,Qum: Ansariyan,2009,464p.
این چاپ به صورت افست از چاپ استانبول منتشر شده است.

به زبان ایتالیایی

- ترجمه دکتر پرویز دانش کجوری:
این ترجمه کامل در رم و توسط مرکزمعارف اسلامی اروپا منتشر شده است و بار دیگر در تهران، در سال1400ق توسط مؤسسه جهانی خدمات اسلامی (WOFIS) به چاپ رسید.
- ترجمه انجلوترینسونی یا ترنه زونی: (35)
این ترجمه در رم به چاپ رسیده است.

به زبان رومانیایی

- ترجمه گئورگه گئیگوره:
Nahj al- balagha: Caler vorbirii alese. Trans George Grigore. Cluj- Napoca,kriterion,2008.

به زبان روسی

- ترجمه عبدالکریم تاراس چرنینکو:
(?u? Krasnorechiya), Trans. Abdulkarim Taras Cherniyenko. Moscow: Bocto?H?? JI?tepatypa (Vostochnaya Literatura), 2008.

به زبان صرب و کروات (زبان اهل بوسنی)

- ترجمه محمود جخاهیج و محمد علی حاجیج:
وی معاون نخست وزیر وقت بوسنی بوده است. (36)

به زبان یونانی:

- ترجمه دکتر لینا میستاکیدو:
این ترجمه با عنوان سخنانی کوتاه برای زندگی بهتر، منتخبی از کلمات قصار عهد نامه مالک اشتر است. ترجمه مذکور در آتن، توسط انتشارات سیدریس و به همه رایزنی فرهنگی سفارت ایران در 521 صفحه و چهار هزار نسخه منتشر شده است (37)

به زبان چینی

- ترجمه محمود شمس الدین چاگ چی هوا:
این ترجمه در سال 1380ش در 662 صفحه منتشر شده است.

به زبان قزاقی:

- ترجمه ژالغاس ساندی بایف:
متن کامل نهج البلاغه به زبان قزاقی با این مشخصات منتشر شده است: تهران، انتشارات الهدی، 1389ش، 436ص.

به زبان ارمنی:

- ترجمه دکتر ماریا آیوازیان:
وی بخش هایی از نهج البلاغه را از طریق ترجمه های فارسی دکتر شهیدی و استاد آیتی به زبان ارمنی ترجمه کرده است که 54 فرموده از امیرالمؤمنین(علیه السلام) را در بر می گیرد.
ترجمه کامل نهج البلاغه به زبان ارمنی (در دانشگاه ایروان) در دست انجام است. (38)

به زبان تایلندی:

- ترجمه شیخ شریف هادی: (39)
ترجمه و تفسیر نهج البلاغه به حمایت علی اصغر حسنی شیرازی، نماینده مجلس شورای اسلامی ایران، به زبان تایلندی انجام شده و در سال 2009م، در بانگکوک توسط مدرسه دارالعلم (وابسته به بنیاد الخوئی) منتشر شده است. این کتاب در قطع رحلی و در 606 صفحه به چاپ رسیده است. چاپ حاضر شامل متن کامل نهج البلاغه به همراه متن عربی است.

ترجمه های در حال انجام

بنابر برخی اخبار شماری از ترجمه های نهج البلاغه به شرح زیر در حال انجام است:
- ترجمه سید حسین محمد جعفری: از سال ها قبل به این نکته اشاره می شود که سید حسین- محمد جعفری، نویسنده شیعه اهل پاکستان، «تحقیق جامعی را درباره مدارک و اسناد نهج البلاغه شروع کرده و ترجمه و شرح این کتاب را به زبان انگلیسی در دست دارد». (40)
- ترجمه دکتر شاه کاظمی: وی عضو هیئت علمی «مؤسسه مطالعات اسماعیلیه ای» لندن و بنابر اعلام این موسسه، مشغول ترجمه و شرح متن کامل نهج البلاغه به زبان انگلیسی است. (41)

آنچه در آینده ترجمه خواهد شد

مؤسسه جلال الدین رومی در بلغارستان قصد دارد نهج البلاغه را به زبان بلغاری ترجمه نماید. اعضای هیئت مدیره این مؤسسه معتقدند «این کتاب حاوی نکات بسیار ارزشمندی است که اگر مردم بلغارستان از آن محروم بمانند، واقعاً حیف است». (42)

دلالت ها

بنابرانچه گذشت، داده های زیر قابل احصاست:
- نهج البلاغه تاکنون به زبان های انگلیسی، فرانسه، آلمانی، اسپانیایی، ترکی استانبولی، رومانیایی، ایتالیایی، روسی، صرب و کروات، یونانی، چینی، قزاقی، ارمنی و تایلندی ترجمه شده است. در 25 مرداد 1390 ش نمایشگاه شماری از نسخه های خطی نهج البلاغه و نیز ترجمه ها و شروح آن به نمایش در آمدند. در گزارش منتشر شده از نمایشگاه آمده است که «23 عنوان لاتین شرح نهج البلاغه و 13 عنوان ترجمه لاتین نهج البلاغه» در این نمایشگاه به نمایش در آمده اند. همچنین آیت الله سید جمال الدین دین پرور، رئیس بنیاد بین المللی نهج البلاغه، در آبان ماه سال 1388 به این نکته اشاره کرده که تا کنون نهج البلاغه به 20 زبان زنده دنیا ترجمه شده است. وی هم چنین اظهار داشته که با هماهنگی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، طرح ترجمه نهج البلاغه به 12 زبان دیگر در حال اجراست.
نگاه اجمالی به تلاش های مسیحیان و نیز اهل سنت برای ترجمه آثار خود به زبان های غیر عربی، نشان می دهد که نهج البلاغه- به نسبت- به زبان های کمتری ترجمه شده است؛ مثلاً یکی از سایت های تبشیری مسیحی، تعالیم خود را به حدود 470 زبان عرضه کرده است. فاصله زمانی میان تألیف (گرد آوری) نهج البلاغه و ترجمه آن به زبان های مورد اشاره در این نوشتار، بسیار زیاد است. گرچه برخی آثار و اشعار منسوب به امیرالمؤمنین(علیه السلام) در قرن پانزدهم میلادی به لاتین ترجمه شده بوده، (43) اما بر اساس یافته های این تحقیق، اولین ترجمه نهج البلاغه در نیمه دوم قرن چهاردهم هجری قمری صورت گرفته است. اگرنهج البلاغه در نیمه دوم قرن چهارم گرد آوری شده باشد، ده قرن تا زمان ترجمه به زبان های مورد اشاره، فاصله داشته است.
- در بسیاری ازموارد ترجمه ها، بدون نقد، بررسی، بازنگری و اصلاح و طبق چاپ های پیشین منتشر شده اند. این امر باعث گردیده تا بسیاری از اشتباهات پیشین در چاپ های بعدی نیز تکرار گردند و از سوی دیگر در برخی موارد حقوق مترجمین رعایت نشوند.
- نظم چندانی در ترجمه های نهج البلاغه (به زبان های یاد شده) دیده نمی شود؛ اولویت زبان ها نه به ترتیب زبان بیشتر مردم جهان، نه به ترتیب زبان اکثریت مسلمانان جهان و نه حتی به ترتیب زبان اکثریت شیعیان جهان است. این امر نیاز به برنامه ریزی جدی برای اولویت بندی ترتیب میان زبان ها بیشتر می کند. بر اساس یافته های این تحقیق، نهج البلاغه هنوز به زبان های ژاپنی، کره ای، اندونزیایی، سواحیلی، هوسایی، آلبانیایی و پرتغالی که هر یک به سببی اهمیت دارند، ترجمه نشده است.
- نهج البلاغه های ترجمه شده، اغلب توسط ناشران شیعی منتشر شده اند. از آنجا که این ناشران بیشتر به عنوان ناشران فرقه ای شناخته میشوند (و کمتر به عنوان ناشران بین المللی)، به نظر می رسد این امر نسبت به گسترش مطالعه این کتاب تأثیر سوء نهاده باشد؛ زیرا یکی از معیارهایی که به میزان مطالعه و توجه به کتاب،- به ویژه کتاب ترجمه شده- تأثیر می گذارد، اعتبار ناشر است.
- هیچ نظام فراگیر نقدی در مورد ترجمه های صورت گرفته وجود ندارد. نقد علمی ترجمه ها، از ابزار های مهم شناخت و برنامه ریزی برای اصلاح آنها و یا ترجمه به زبان های دیگر است. به جرئت می توان گفت که تعداد آثار انتقادی منتشره درباره نهج البلاغه به زبان های مذکور، از تعداد ترجمه های صورت گرفته کمتر و لذا اطلاع ما نیز از محتوا و شیوه ترجمه های صورت گرفته به غایت اندک است. شماری از ترجمه های نهج البلاغه، از زبان واسطه بوده است. در این موارد نهج البلاغه نه مستقیماً از زبان عربی به زبان مقصد، بلکه به واسطه زبانی دیگر ترجمه شده است این امر آفتی بزرگ در امر ترجمه، خصوصاً در مورد کتابی مقدس و دشوار هم چون نهج البلاغه است. در این موارد باید اصل بر ترجمه اثر توسط مترجمی باشد که زبان عربی کهن و نیز زبان مقصد کنونی را به خوبی بداند که در برخی ترجمه های نهج البلاغه این اتفاق نیفتاده است.
- اغلب ترجمه ها توسط شیعیان صورت گرفته است؛ یعنی افرادی که دارای انگیزه های مذهبی بوده اند و جای خالی این کتاب را در میان آثار موجود احساس کرده اند، نهج البلاغه را ترجمه نموده اند. این افراد کمتر در مجامع علمی یا دانشگاهی به عنوان مترجم حرفه ای شناخته می شوند و یا کمتر دارای آثاری فاخر به زبان های خود بوده اند؛ از این رو ترجمه های ایشان کمتر مورد استقبال و توجه اهل فن- به ویژه دانشگاهیان- قرار گرفته است.
مترجمین نهج البلاغه در موارد متعددی اهل شبه قاره هند بوده اند. با توجه به سابقه این افراد در ترجمه دیگر متون شیعی، میتوان احتمال داد که ایشان با سبک ادبی خاصی اقدام به ترجمه نهج البلاغه کرده باشند؛ امری که می تواند بر کیفیت ترجمه های صورت گرفته تأثیر منفی نهاده باشد.
در اغلب موارد، نهج البلاغه به صورت نظام مند ترجمه نشده است. نظام مند بودن به معنای برنامه ریزی بلدن مدت برای ارائه نسخه ای منقّح و دقیق از نهج البلاغه به زبان های خارجی است. در این صورت، باید از میان مترجمین داوطلب، فرد یا افرادی با صلاحیت علمی انتخاب شوند و با ارزیابی و نظارت مستمر کار ترجمه را به صورت دقیق و با کیفیت مطلوب انجام دهند. تنها استثناء در این زمینه، ترجمه دکتر شاه کاظمی است که توسط مؤسسه مطالعات اسماعیلیه ای لندن در حال انجام است. با این وجود باید گفت که این امر نیز توسط شیعیان اسماعیلی مدیریت میشود و این کم کاری درباره شیعیان اثنی عشری قابل تذکر است.
دلالت های فوق نشان می دهند که شیعیان اثنی عشری باید تلاشی تحسین برانگیز در ترجمه هرچه بیشتر و بهتر نهج البلاغه، به زبان های مطلوب داشته باشند؛ ترجمه هایی که بتوانند بار ثقیل معانی متعالی این کتاب عظیم الشان را به انسان امروز منتقل نماید. با توجه به برخی تجربه ها در تأثیر نهج البلاغه بر غیر مسلمانان، (44) اهتمام به ارائه ترجمه هایی نیکوتر از نهج البلاغه، گرایش قابل توجهی به باور های شیعی را در پی خواهد داشت.

پی‌نوشت‌ها:

1- برخی از این موارد چنین اند:
Early Islamic politics and government in Nahj al- Balaghah, by Reza Nazarahari, Ph. D, Political and International Relations,, Canterbury, 1995, 292, leaves.
Nahjul balagha and inter- religious understanding, Editors shah Mohammad Waseem, S. Ali Mohammad Naqavi; with foreword by Ali Reza sheikh Attar, Deli, Renaissance pub. House, 1997, xxviii, 302 p.
کتاب حاضر مجموعه مقالاتت همایش «نهج البلاغه و فهم میان مذهبی» است که 17- 19 آوریل 1995م. در دهلی نو برگزار گردید.
Test booklet on a study on Nahj al- Balaghah and lectures by Mohammed Hussain jalali, Chicago, Ill.: The Open School, [2003?], 30 p.
ترجمه دراسه حول نهج البلاغه، نوشته محمد حسینی الجلالی است.
A critical study of Nahj Al- Balagha, By S. M. W. Hassan, Doctoral Thesis- Edinburgh University. 226 p.
Etude sur Nahj al- Balaghah Gamil Sultan, Paris: Adrien- Maisonneuve, 1940. Key to the continuity of Revolution in Nahj al- Balaghah, By
Muhammad Muhammadi
Rayshahri; trans. Ali Reza Afghani, Tehran: Foundation of Islamic thought, 1989. 131 p.
برای مشاهده شمار دیگری از این آثار ر. ک: خانبگی، رامین، منبع شناسی شیعه (به زبانهای اروپایی)، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
2- طباطبایی، سید عبدالعزیز، «فی رحاب نهج البلاغه»، تراثنا، (1412ق)، سال چهارم، شماره هفتم/ 66.
3- همان.
4- پایگاه اطلاع رسانی نهج البلاغه < hhtp: // nahjnews. com > بازدید 1 اسفند 1390.
5- طباطبایی، سید عبدالعزیز، «فی رحاب نهج البلاغه»، تراثنا، (1412ق)، سال چهارم، شماره هفتم/ 66.
6- برای مشاهده شرح حال مترجم ر. ک: نقوی، حسین عارف، تذکره علمای امامیه پاکستان/ 70- 72.
7- طباطبایی، سید عبدالعزیز، «فی رحاب نهج البلاغه»، تراثنا، (1412ق)، سال چهارم، شماره هفتم/ 66.
8- احمدوند، عباس، «پژوهش های خاورشناسان درباره نهج البلاغه»، فصلنامه علوم حدیث، سال سیزدهم، شماره سوم و چهارم/ 340.
9- همان.
10- پایگاه اطلاع رسانی نهج البلاغه < hhtp: // nahjnews. com > بازدید10 اسفند 1390.
11- احمدوند، عباس، «پژوهش های خاورشناسان درباره نهج البلاغه»، فصلنامه علوم حدیث، سال سیزدهم، شماره سوم و چهارم/ 340.
12- الهامی، داود، دنیای نهج البلاغه.
13- همان.
14- سیاست نامه اداری کهنی از حضرت علی (علیه السلام) به مالک بن حارث اشتر، حاکم منصوب مصر.
15- عهدنامه مالک اشتر: منبعی برای شکل دهی به قوانین اساسی.
16- Institute of Ismaili Studies
17- Justice and Remembrance: Introducing the Spirituality of Imam Ali, London, I. B. Tauris, 2007.
18- "A Sacred Coneption of Justice: Imam Ali's Letter to Malik Al- Alshtar", The Sacred Foundations of Justice in Islam: The Teachings of ' Ali ibn Abi Talib, Edited by M. Ali Lakhani, Bloomington, Indiana, Worldwisdom, Vancouver, B. C., Canada, Sacredweb, 2006, 61- 106 p.
19- کلمات قصار حضرت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) و حضرت علی (علیه السلام) .
20- البته این احتمال برای نویسنده وجود دارد که کلمات قصار نهج البلاغه برای ترجمه انتخاب نشده باشند.
21- با برکت زیستن و از دنیا رفتن: اندرز های حضرت علی (علیه السلام) .
22- نهج البلاغه برای کودکان.
23- این کتاب اولین بار در سال 2003م منتشر شد. البته کتابی به همین نام در سال 1994م توسط مجمع جهانی اهل بیت (علیهم السلام) در قم منتشر شده است که بعید نیست همین کتاب باشد.
24- حکمت های امام علی (علیه السلام) برگرفته از نهج البلاغه.
25- خبرگزاری مهر، 18تیر 1386.
26- 2500 کلمه قصار از امام علی (علیه السلام) .
27- نهج البلاغه، ترجمه فرانسوی/ 76- 77.
28- نقوی، حسین عارف، تذکره علمای امامیه پاکستان/ 349- 350، توضیحاتی درباره زندگی و ابعاد فعالیت های تبلیغی مترجم آمده است.
29- حکمت های امام علی برگرفته از نهج البلاغه.
30- ترجمه حاضر در این پیوند قابل دریافت است:
http: // www. tebyan. net/ index. aspx? pid=95886
31- پایگاه اطلاع رسانی نهج البلاغه < hhtp: // nahjnews. com > بازدید 1 اسفند 1390.
32- الهامی، داود، دنیای نهج البلاغه.
33- Mohammad ali Anzaldua- MoralES
34- طباطبایی، سید عبدالعزیز، «فی رحاب نهج البلاغه»، تراثنا، (1412ق)، سال چهارم، شماره هفتم/ 66.
35- Angelo tereny zoni
36- کیهان فرهنگی، سال نهم (فروردین 1371ش) 57.
37- چشم انداز ارتباط فرهنگی، (اردیبهشت 1385ش) / 82.
38- آیوازایان، ماریا (مصاحبه شونده)، «ترجمه بخشی از کلمات قصار نهج البلاغه به زبان ارمنی»، فصلنامه نهج البلاغه، شماره نهم و دهم (بهار 1383)، / 238- 242.
39- Sharif Hadi
40- حسینی، غلام احیا، شیعه پژوهی و شیعه پژهان انگلیسی زبان/ 268؛ به نقل از جعفری، سید حسین محمد، تشیع در مسیر تاریخ/ 8.
41- http: // www. iis. Uk/ Site Assets/ pdf/ shah- kazemi- intellect- religion. pdf
42- واسیلینوف (شمس الدین)، «به زودی ترجمه نهج البلاغه به زبان بلغاری آغاز می شود»، گلستان قرآن، شماره 98، (آذر 1380ش) / 27.
43- احمدوند، عباس و سحر کاوندی، «پژوهش های خاورشناسان درباره نهج البلاغه»، فصلنامه علوم حدیث، 333.
44- نگارنده، برخی از این تجربه های مستند در داخل و خارج از کشور را از استاد گرانقدرم جناب آقای دکتر محمد علی مجد فقیهی، مدرس و شارح نهج البلاغه شنیده ام.

فهرست منابع:
آیوازیان، ماریا (مصاحبه شونده)، «ترجمه بخشی از کلمات قصار به زبان ارمنی»، فصلنامه نهج البلاغه، شماره 9 و 10، بهار 1383ش.
احمدوند، عباس، «پژوهش های خاورشناسان درباره نهج البلاغه»، نوشته عباس احمدوند و سحر کاوندی،
الهامی، داود، دنیای نهج البلاغه، قم، مکتب اسلام، 1379ش.
«ترجمه های نهج البلاغه»، نشر دانش، شماره48، مهر و آبان 1367ش.
«ترجمه های نهج البلاغه»، مکتب اسلام، سال 37، شماره2.
چشم انداز ارتباطات فرهنگی، اردیبهشت 1385، شماره 23.
جعفری، سید حسین محمد، تشیع در مسیر تاریخ، ترجمه سید محمد تقی آیت آللهی، تهران، دفتر نشر فرهنگی اسلامی، چاپ دوازدهم، 1384ش.
حسینی، غلام احیا، شیعه پژوهی و شیعه پژوهان انگلیسی زبان، قم، شیعه شناسی، 1387ش.
خانبگی، رامین، منبع شناسی شیعه (به زبان های اروپایی)، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1386ش.
طباطبایی، سید عبدالعزیز، «فی رحاب نهج البلاغه»، تراثنا، سال4، شماره7، شوال 1412ق.
فصلنامه علوم حدیث، سال سیزدهم، شماره سوم و چهارم.
نقوی، حسین عارف، تذکره علمای امامیه پاکستان، ترجمه محمد هاشم، مشهد، آستان قدس رضوی، بنیاد پژهشهای، 1370ش.
واسیلینوف (شمس الدین)، «به زودی ترجمه نهج البلاغه به زبان بلغاری آغاز می شود»، گلستان قرآن، شماره 98، آذر 1380.

منبع مقاله:
فصلنامه تخصصی امامت پژوهی4، زمستان 1390.

/م