نویسنده: دکتر غلامعباس توسّلی




 

در سالهای اخیر به دلیل نوع برداشتها، سیاست گذاریها و ساخت نظام اقتصادی، اشتغال در مناطق شهری به زیان اشتغال روستایی رو به افزایش بوده است. از بین رفتن جاذبه کشاورزی و درآمد اندک آن برای روستانشینان که با کمبود زمین زراعی، آب و وسایل کشاورزی مواجه اند، موجب گسترش روند مهاجرت از روستاها به شهرها و به وجود آمدن شهرکهای اقماری و حلبی آبادها در اطراف شهرهای بزرگ و رواج خدمات یدی به خصوص کارگر ساختمانی بوده است.
در فاصله سالهای 1355-1365 به رغم آنکه بیش از 55 درصد افزایش جمعیت روستایی به شهرها گسیل شده است فرصتهای شغلی ایجاد شده در نقاط شهری کشور برای هر هزار نفر جمعیت شهری، با ملحوظ داشتن مهاجران، بیش از دو برابر فرصتهای شغلی ایجاد شده برای هزار نفر از جمعیت باقیمانده در روستاها بوده است (1). آن قسمت از رشد جمعیت شهری که ناشی از مهاجرت است بر الگوی اشتغال شهری تأثیر منفی گذاشته و موجب بروز بیکاری آشکار و پنهان در شهرها شده است.
در کشورهای در حال توسعه مثل ایران که مهاجرت روستایی یکی از عوامل رشد شهرهاست، لازم است مهاجرت را فرایندی کلی و همه جانبه بدانیم. آنچه باید مورد توجه قرار گیرد پیامدهای مهاجرت است. این پیامدها شامل از دست رفتن فرصتها و مهارتهای مورد نیاز، ایجاد فشار بر بازارهای کار و تأثیر بر رشد جمعیت و الگوهای آن و نیز تأثیر بر تقسیم کار بین زنان و مردان است. بخشهایی که مهاجران به آن روی می آورند بسیار مهم است. در صورتی که حرکت به سوی مشاغل تخصصی یا با مقداری مهارت و تجربه باشد جای نگرانی زیادی نیست، ولی هنگامی که حرکت به سوی کارهایی باشد که بهره وری کم تر دارند (و عمدتاً تشخیص آن از بیکاری ساده مشکل است) موجب بروز مسائلی می شود که نتیجه آن را می توان در پایین بودن تولید ناخالص ملی و درآمد سرانه به وضوح مشاهده کرد.
فرصتهای شغلی به وجود آمده در شهرها در طی دهه 1355-1365، یک میلیون و هشتصد و چهل هزار بوده است؛ در حالی که در این مدت روستاها فقط 301 هزار شغل جدید، یعنی به طور متوسط سالی 3/7 درصد و رشد اشتغال روستایی تنها معادل 0/6 درصد بوده است.
نکته مهم این است که بخش کشاورزی در فاصله سالهای 1345-1365 در نقاط روستایی کشور نزدیک به 304 هزار نفر از شاغلین خود را از دست داده است و در واقع بخش کشاورزی رشد اندکی داشته است و بخش عمده ی اشتغال را باید به افزایش در بخش امور عمومی و دفاع نسبت داد. در سال 1355 تا 1365 بیش از 438 هزار نفر شاغل به امور عمومی و دفاع اضافه شده است. (2)
با بررسی ساخت سنی اشتغال شهری و روستایی متوجه می شویم که میانگین سنی شاغالان شهری از شاغلان روستایی به مراتب جوان تر است. میانگین سنی شاغلان شهری رو به جوان شدن و میانگین سنی شاغلان روستایی رو به کهنسالی می رود. بیشترین نرخ رشد در مورد شاغلان روستایی در شاغلان 50 سال و بالاتر مشاهده شده است؛ در حال حاضر همین گروه سنی بیشترین تعداد و نسبت را در اشتغال روستایی تشکیل می دهند که قبل از هر چیز نشان دهنده روند سریع مهاجرت از روستاها به شهرها و عدم علاقه جوانان به اشتغال در روستاهاست. افزایش اشتغال در گروه سنی 20-50 سال در روستاها طی سالهای 1355-1365 به طور متوسط کم تر از یک درصد در هر سال بوده، که این نرخ بسیار پایین و نگران کننده است.
جدول 20-7 تغییرات شاغلان از سال 1355 – 1365 در شهر و روستا

        متغیرها

شهر

روستا

گروههای سنی

تغییر تعداد
شاغلان(هزارنفر)

نرخ رشد به
طور متوسط

تغییرتعدادشاغلان
(هزارنفر)

نرخ رشد به طور
متوسط

کلیه گروههای سنی

1840

3/7

301

0/6

10-20سال

58

1/0

-261

-2/5

20-50سال

1509

3/8

249

0/9

0سال و بالاتر

273

3/5

314

3/0


فرصتهای شغلی ایجاد شده در شهرها طی این ده سال (1355-1365) بیش از 6 برابر افزایش اشتغال روستایی در همان مدت است؛ به طوری که جایگزین شدن افراد جدید در مشاغل روستایی با مشکل روبه رو شده است و این خود موجب مهاجرت بیشتر روستاییان به شهرها شده است.

افزایش جمعیت غیرفعال و رشد بیکاری

با توجه به ویژگیهای کلی ساخت جمعیت کشور، تدابیر و سیاستهای جمعیتی- ولو به صورت شدید و با قدرت زیاد- حداقل تا 20 سال آینده نمی تواند اثرات محسوسی بر حجم نیروی انسانی داشته باشد.
همان طور که در قسمتهای پیشین عنوان شد، میزان رشد جمعیت در دهه ی 1355-1365 به طور متوسط 3/9 درصد در هر سال بوده است که یکی از بالاترین نرخهای رشد جمعیت در جهان است. هرچند گفته می شد که میزان رشد جمعیت در فاصله 1365-1370 به 2/4 درصد کاهش یافته، اما روشن است که یک چنین جمعیت جوان رو به تزایدی نیازمند سرمایه گذاریهای سنگین برای ایجاد، بهبود و گسترش زیرساختهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است. میزان رشد جمعیت شاغل کشور در دهه ی 1355-1365 برابر با 2/3 درصد بوده است. در کلیه ی سالهای مورد مطالعه بیشترین ناهماهنگی بین میزان رشد اشتغال و میزان رشد جمعیت، مربوط به دهه مذکور بوده و میزان رشد شاغلان آهنگی بسیار کندتر از نرخ رشد جمعیت داشته است.
به تبع بالا رفتن میزان رشد جمعیت و پایین آمدن میزان رشد جمعیت شاغل در دهه ی اخیر، شاهد فزونی تعداد بیکاران بوده ایم. اگر در دهه ی 1355-1365 می توانستیم 1/9 میلیون شغل جدید ایجاد کنیم، میزان رشد اشتغال نسبت به دهه ی ماقبل آن یعنی دهه (1345-1355) ثابت می ماند؛ ولی با عدم توانایی در ایجاد مشاغل جدید، میزان اشتغال از 26 درصد کل جمعیت به 22 درصد تنزل پیدا کرد که نتیجه آن افزایش بار تکفل برای افراد شاغل بوده است.
جدول 21-7 درصد میزان اشتغال جمعیت 10 ساله و بیشتر در کل جمعیت به تفکیک مناطق شهری و روستایی کشور برحسب استان.

استان

کل

مناطق شهری

مناطق روستایی

65

70

87

65

70

87

65

70

87

کل کشور

22/3

22/3

-

22/2

22/6

-

22/3

21/8

-

تهران

23/2

24/6

37/4

23/2

24/7

37/3

23/1

23/9

38/7

مرکزی

22/1

23/0

34/5

22/2

22/0

34/3

21/9

24/2

34/9

گیلان

29/7

26/3

40/1

25/0

25/1

38/1

32/6

27/2

42/4

مازندران

23/3

23/7

36/6

22/2

22/3

34/5

24/0

24/7

38/9

آذربایجان شرقی

22/4

22/3

42/9

22/8

23/8

38/4

22/0

20/9

54/0

آذربایجان غربی

23/0

23/6

43/8

22/4

23/5

38/9

23/4

23/7

52/1

باختران

19/2

19/7

-

19/8

19/7

-

18/3

19/8

-

خوزستان

17/7

17/6

37/0

18/2

18/4

36/0

16/3

16/4

39/8

فارس

20/8

20/0

33/3

21/5

20/3

32/7

19/2

19/5

34/4

کرمان

21/7

21/0

35/6

22/0

21/3

33/7

20/4

20/8

39/1

خراسان

23/7

22/5

-

22/5

22/5

-

24/6

22/4

-

اصفهان

23/9

23/7

40/8

23/6

23/6

39/8

24/5

23/9

45/5

سیستان و بلوچستان

18/0

18/9

28/6

18/0

18/9

29/4

16/8

18/9

27/6

کردستان

21/3

20/4

40/2

20/3

21/2

36/0

21/9

19/7

46/9

همدان

22/5

22/1

39/8

23/5

22/0

36/9

21/8

22/3

44/1

چهارمحال و بختیاری

19/0

20/8

38/3

19/9

22/8

38/6

18/2

19/6

38/1

لرستان

18/4

18/4

36/1

18/3

18/8

34/5

17/9

17/9

38/7

ایلام

17/8

17/3

37/4

17/1

17/7

33/5

16/5

17/0

44/2

کهگیلویه و بویراحمد

18/4

17/5

31/0

19/1

18/6

30/5

17/7

17/0

31/5

بوشهر

17/7

18/0

36/7

19/0

18/4

36/5

16/1

17/6

37/0

زنجان

22/2

22/9

43

22/5

22/5

37/5

22/0

23/2

51/2

سمنان

23/6

23/0

33/5

23/9

22/7

32/7

23/2

23/6

36/7

یزد

25/9

28/3

38/5

24/8

26/0

37/6

28/1

32/9

42/3

هرمزگان

18/1

19/4

31/0

20/2

21/1

33/1

16/5

18/3

28/9

خراسان جنوبی

-

-

39/4

-

-

38/1

-

-

41/1

خراسان رضوی

-

-

41/4

-

-

38/7

-

-

47/1

خراسان شمالی

-

-

37/9

-

-

35/6

-

-

40/5

قزوین

-

-

36/3

-

-

34/4

-

-

41/2

قم

-

-

36/0

-

-

35/9

-

-

38/5

کرمانشاه

-

-

34/1

-

-

32/8

-

-

36/9


منبع: مرکز آمار ایران؛ گزیده مطالب آماری 1370 و تازه های آمار تابستان 1388، شماره 65، صفحه 38.
چنانکه مشاهده می شود تعداد استانهای کشور در سال 1387 نسبت به سالهای قبل افزایش یافته است.
جدول 22- 7مقایسه نرخ رشد خام جمعیت و نرخ رشد نیروی کار و اشتغال

متغیرها
سال

متوسط نرخ رشد
جمعیت در هر سال

متوسط نرخ رشد نیروی­کاردرهر سال

رشد جمعیت شاغل در سال

رشدجمعیت
غیر فعال

1335-1345
1345-1355
1355-1365

3/1
2/7
3/9

1/5
2/6
2/4

-
2/5
1/9

-
2/8
4/3


روند فزاینده رشد جمعیت کشور و عدم توانایی بازار برای به کارگیری افراد جدیدی که به طور پیوسته و از مقاطع گوناگون تحصیلی وارد بازار کار می شوند باعث افزایش تعداد بیکاران و افراد جویای کار می شود.
در سال 1355، 9/8 درصد از جمعیت فعال (نزدیک به یک میلیون نفر از افراد فعال کشور) بیکار بودند. در سال 1365 این میزان به 14/3 درصد جمعیت فعال، یعنی 1/8 میلیون نفر رسید.
جدول 23-7 نسبت بیکاران به جمعیت فعال (به هزار نفر)

متغیرها
سال

فعال از نظر
اقتصادی

جمعیت بیکار

نسبت بیکاران به
جمعیت فعال(درصد)

1335
1345
1355
1365
1387

6607
7584
9796
12820
22892

159
726
977
1819
2392

3
4
10/2
14/2
10/4


منبع: نشریه نتایج آمارگیری نیروی کار 1387، ص69.
باید اضافه کنیم که بیکاری موجود به طور کامل معلول اوضاع اقتصادی و تحولات دهه اخیر نیست، بلکه بخشی از آن معلول وضعیت بنیادی اقتصاد ایران و ساختار کلی آن است که ناشی از عدم تعادل کارکردی و عدم تطبیق مهارتها و تخصصهای ضعیف بخشهای وسیعی از شاغلان کشور با نیازها و ضرورتهای اساسی بخشهای رو به رشد اقتصادی بوده است.
بحران بیکاری را می توان در این جریان کلی خلاصه کرد که به دلایل مختلف میزان سرمایه گذاری در کشور رو به کاهش گذاشت و در نتیجه فرصتهای محدودی در زمینه اشتغال ایجاد شد. از طرف دیگر رشد جمعیت بر افزایش نیروی جوان و فاقد تخصص دامن زد و این عامل زمینه را برای گسترش مشاغل کاذب غیررسمی و غیرمولد هموار ساخت. در نتیجه، این نیروها برای امرار معاش ناچار از روی آوردن به «شبه مشاغلی» می شوند که نه تنها در اقتصاد کشور نقش مولد و مثبتی ایفا نمی کند، بلکه در بسیاری از موارد کیفیت این مشاغل نیز مورد سؤال است. مشاغل فصلی و غیردائم، مشاغل پاره وقت و مشاغل غیرمتشکل نمونه های بارزی از این گونه مشاغل است که در واقع بیکاری پنهان هستند.
ذکراین نکته خالی از فایده نیست که در سال 1365 قریب 91 هزار نفر از فارغ التحصیلان مراکز آموزش عالی و دانشگاهها به دلایل مختلف از جمله ضعف سرمایه گذاری یا عوامل فرهنگی، اجتماعی از حیطه فعالیتهای اجتماعی دور مانده اند و فرصت شغلی برای آنان فراهم نشده است. این تعداد قریب 15/4 درصد فارغ التحصیلان کشور را تشکیل می دهند که ضروری است از تخصص آنها دست کم برای جبران هزینه هایی که دولت صرف آموزش کرده است و هم به لحاظ بهره وری از کارایی آنها استفاده شود.
جدول 24-7 وضع اشتغال و بیکاری جمعیت 6 ساله و بالاتر در سال 1365

فعالیت

مردو زن

مرد

زن

تعداد

درصد

تعداد

درصد

تعداد

درصد

شاغل

11200000

28/7

10200000

 

5/1

1000000

 

5/2

بیکار جویای کار

1180000

4/8

1540000

7/7

340

1/8

محصل

11300000

28/9

6500

32/5

4800

25

خانه دار و درآمد
بدون کار

12100000

31

535000

2/7

11600000

60/7

سایر

2200

5/6

1040

5/2

1160

6/1

اظهار نشده

405

1/0

1850

0/9

220000

1/2

جمع

39100000

100

20000000

100

19100000

100


منبع: مرکز آمار ایران؛ ‌نتایج سرشماری عمومی سال 1365.
اشتغال و بیکاری در سال 1370 بر اساس نتایج مقدماتی طرح آمارگیری جاری (جمعیت سال 1370) از 57/2 میلیون نفر جمعیت کشور، یک چهارم یا به صورت دقیق تر 25/4 درصد از نظر اقتصادی فعال بوده اند (22/3درصد شاغل و 2/9 درصد بیکار و جویای کار). این ارقام نشان می دهند که در جامعه ما 22 نفر کار می کنند تا زندگی خود و 78 نفر دیگر (جمعاً 100نفر) را تأمین کنند. اگر کلیه جویندگان کار نیز بتوانند کاری دست و پا کنند، این رقم به 25 خواهد رسید و به عبارت دیگر در بهترین شرایط، از هر 100 نفر 25 نفر به فعالیت اقتصادی اشتغال خواهند داشت و باید هزینه زندگی 100 نفر را تأمین کنند. البته این پدیده تنها معلول ساخت اقتصادی کشور نیست و از ترکیب سنی و جنسی جمعیت نیز تأثیر می پذیرد و جوان بودن جمعیت می تواند از جمله علل عمده ی آن باشد.
جدول 25-7 درصد میزان اشتغال و بیکاری جمعیت 10 ساله و بیشتر به کل جمعیت

شرح

میزان اشتغال

میزان بیکاری

1365

1370

1385

1365

1370

1385

کل کشور

22/3

22/3

40/4

3/7

2/9

11/3

مناطق شهری

22/2

22/6

38/8

4/0

2/7

13/4

مناطق روستایی و غیرساکن

22/3

21/8

43/9

3/3

3/1

7/1


منبع: مرکز آمار ایران، گزیده مطالب آماری 1370،‌ نتایج آمارگیری نیروی کار، 1386
جدول 26-7 توزیع جمعیت فعال ده سال و بیشتر بر حسب شاغل و بیکار در نقاط شهری و روستایی

 

سال

جمعیت فعال ده ساله و بیشتر (هزار نفر)

شاغل (درصد)

بیکار(درصد)

کل کشور *

1365
1370
1375
1385

12820
14737
16027
23466

85/81
88/87
90/92
87/25

14/19
11/13
9/08
12/75

شهری

1365
1370
1375
1385

7026
8489
9655
15929

84/73
89/64
91/14
88/18

15/27
10/36
8/86
11/82

روستایی

1365
1370
1375
1385

5727
6150
6306
7493

87/09
87/87
90/56
85/27

12/91
12/13
9/24
14/73


*درسالهای 1365، 1375و 1385جمعیت غیرساکن در سطح کل کشور منظور شده است.
منبع: گزیده نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1385، ص 28.
جدول 27-7توزیع جمعیت 10 ساله و بیشتر بر حسب وضعیت فعالیت اقتصادی در نقاط شهری و روستایی

 

 

سال

جمعیت فعال ده ساله و بیشتر(هزارنفر)

 

فعال
(درصد)

 

غیرفعال
(درصد)

 

اظهار نشده
(درصد)

کل کشور*

1365
1380
1385
1385

32874
38655
45401
59503

39/00
38/12
35/30
39/44

60/42
60/75
63/48
59/68

0/58
1/13
1/22
0/88

شهری

1365
1370
1375
1385

18281
22483
28504
41083

38/43
37/76
33/87
38/77

60/94
60/98
64/86
60/40

0/63
1/27
1/27
0/83

روستایی

1365
1370
1375
1385

14438
15934
16753
18337

39/67
38/60
37/64
40/86

59/82
60/47
61/22
58/19

0/51
0/93
1/13
0/95

 

*در سالهای 1365، 1375 و 1385 جمعیت غیرساکن در سطح کل کشور منظور شده است.
منبع: گزیده نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1385، ص 28.
جدول 28 -7 درصد میزان بیکاری جمعیت 10ساله و بیشتر در کل جمعیت به تفکیک مناطق شهری و روستایی کشور بر حسب استان. سالهای 1365، 1370و 1385.

 

استان

کل

مناطق شهری

مناطق روستایی

سال 65

سال70

سال85

سال65

سال70

سال65

سال70

کل کشور

3/7

2/9

11/3

4/0

2/7

3/3

3/1

تهران

3/7

1/7

13

3/8

1/7

3/2

1/5

مرکزی

2/9

2/1

12/5

3/5

2/0

2/4

2/3

گیلان

5/5

5/8

11/4

6/6

5/1

4/8

6/3

مازندران

3/4

2/7

8

4/1

2/7

3/0

2/8

آذربایجان شرقی

3/4

2/2

5/3

3/8

2/6

3/0

1/9

آذربایجان غربی

3/4

3/0

10

4/1

3/4

2/8

2/6

باختران

5/2

5/4

-

5/2

5/2

5/0

5/5

خوزستان

5/0

4/7

12/9

5/4

4/6

4/4

4/9

فارس

4/1

3/1

13/7

4/9

3/0

3/1

3/2

کرمان

3/7

4/6

13/4

4/1

3/8

3/3

5/4

خراسان

2/9

2/6

-

3/0

2/4

2/9

2/7

اصفهان

2/9

2/0

11

3/2

2/0

2/3

2/1

سیستان و بلوچستان

4/7

3/5

10/9

4/3

2/5

4/8

4/2

کردستان

4/3

4/0

10/7

5/3

3/4

3/6

4/5

همدان

3/2

2/0

13/5

3/9

2/2

2/8

1/9

چهارمحال وبختیاری

3/4

2/4

12/5

3/7

1/9

3/2

2/7

لرستان

4/3

4/5

16/2

5/2

4/7

3/5

4/3

ایلام

4/2

3/5

13/6

4/5

3/2

3/8

3/8

کهگیلویه و بویراحمد

3/5

4/0

15/6

4/2

3/5

3/2

4/2

بوشهر

4/0

3/4

10/5

4/3

3/2

3/8

3/6

زنجان

2/5

1/4

11/7

3/0

1/7

2/2

1/1

سمنان

2/8

2/0

10/6

3/0

1/9

2/6

2/2

یزد

2/4

1/3

7/4

2/6

1/4

1/9

0/9

هرمزگان

4/0

3/6

7/7

3/7

2/8

4/2

4/1

اردبیل

-

-

11/1

-

-

-

-

خراسان جنوبی

-

-

11/1

-

-

-

-

خراسان رضوی

-

-

8/6

-

-

-

-

خراسان شمالی

-

-

7

-

-

-

-

قزوین

-

-

10/3

-

-

-

-

قم

-

-

11/1

-

-

-

-

گلستان

-

-

9

-

-

-

-

منبع: دفتر آمارهای جمعیت، نیروی کار و سرشماری (چکیده نتایج طرح آمارگیری نیروی کار، سال 1384-1387).
مقایسه این ارقام با ارقام مشابه در سال 1365 نشان دهنده ثبات نسبی شاغلان و کاهش مختصر در تعداد بیکاران به ویژه در مناطق شهری است که میزان بیکاری در آن طی سالهای 1365 تا 1370 از 4/0درصد به 2/7 درصد رسیده است. این تغییر همراه با کاهش مختصری که در میزان بیکاری در مناطق روستایی کشور رخ داده، روی هم موجب شده است که میزان بیکاری جمعیت 10 ساله و بیشتر با کاهش مختصری همراه باشد. باید توجه داشت که میزان اشتغال و بیکاری واقعی همواره با ارقام و نسبتهای رسمی تطبیق نمی کند و علاوه بر نوسانات سالانه و موضعی، تغییر در تعاریف و تفاوت در شیوه آمارگیری نیز بر آن تأثیر می گذارد. بنابراین نمی توان ارقام رسمی را قطعی تلقی کرد.

پی نوشت ها :

1. زنجانی، حبیب الله؛ «جمعیت و توسعه»، مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران؛ 1371، ص 203-204.
2. همان؛ ص 204

منبع مقاله :
توسلی، غلامعباس؛ (1375)، جامعه شناسی کار و شغل[ویراست 2]، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها(سمت)، مرکز تحقیق و توسعه ی علوم انسانی، چاپ دهم.