خطرات دردِ پشت و کمر

کمردرد، سیاتیک، پادرد: به چه دلیل ستون فقرات ما نمی‌تواند شیوه زندگی نوین را خوب تحمل کند؟ پشت‌درد که شاید از هر دو نفر یکی بدان مبتلاست موجب بیشترین مرخصیهای استعلاجی است.
بیچاره کمر و ستون فقرات که چه باری بر دوش دارند!... حرکتی ناگهانی، بلند کردن یک چمدان به طرز ناصحیح و اصولاً شیوه‌ی زندگی شهرنشینی و نداشتن حرکت کافی و طرز نشستن فرو رفته در خود، همگی بر روی ستون فقرات بازتاب پیدا می‌کنند و سبب بروز دردهای شدیدی می شوند، بویژه در ناحیه‌ی کمر و در سطح کلیه‌ها. البته هیچ جای شگفتی نیست زیرا این ناحیه از بدن سنگینی تمامی ستون مهره‌ها را تحمل می‌کند بنابراین بیشتر از هر ناحیه‌ی دیگر در معرض ضایعه و آسیب قرار دارد. کمردردهای حاد یا مزمن و یا سیاتیکهای دیگر (درد عصب سیاتیک در اثر جابه‌جایی دیسک یا عوامل دیگر) زندگی را بر میلیونها نفر در سراسر جهان تلخ کرده‌اند. ممکن است این دردها بسیار زود التیام یابند، ولی در مواردی هم ماهها و یا حتی سالها تداوم پیدا می‌کنند.
نوع دردها بیشتر گنگ، یا به صورت حمله‌ی ناگهانی، عمیق، تیر کشیدن، حاد یا مثل درد ضربه‌ی خنجر هستند... بنا بر آمارهایی که در انگستان تهیه شده 5% از مبتلایان به کمردردها دچار دردهای بسیار شدید و تسکین ناپذیرند. از نظر آنان هر کار ساده‌ای از جمله حمام رفتن، کفش و لباس پوشیدن، بلند شدن از یک صندلی، خرید یا شستشوی ظروف و لباس واقعاً دردآور است و زندگی را دشوار می‌سازد. آنها پیوسته از متخصصی به متخصص دیگر مراجعه می‌کنند تا شاید درمان یا تسکین بیابند. در برخی از کشورها، به یمن وجود سرویسهای ضددرد، مبتلایان پس از مراجعه، تا حدودی تسکین پیدا می‌کنند. اکنون پزشکان متخصص نیز زرادخانه‌ای از وسایل تشخیص و درمان در اختیار دارند و می‌توانند با دقت علل را تشخیص دهند، از جمله: پرتونگاری، عکس رنگی، تصویربرداری با تشدید مغناطیسی (IRM) که در اکثر موارد ناهنجاریهایی را که موجب کمردردها و پشت دردها می‌شوند، نشان می‌دهند. اما بهترین مداوا، پیشگیری است. این مسئله به اندازه‌ای اهمیت دارد که در نشست بین المللی در زمینه‌ی پشت و کمردرد که 11 و 12 اکتبر 1991 در شهر گرونوبل فرانسه تشکیل شد، یک روز تمام به این موضوع اختصاص یافته بود.
توضیح تصویر: 5 مهره‌ی پایین ستون فقرات که ناحیه‌ی کمری را تشکیل می‌دهند، حجیم‌ترین مهره‌ها و در عین حال آسیب‌پذیرترینشان هستند( عکس سنتیگرافی که با تزریق ماده‌ی رادیواکتیو گرفته شده) این مهره‌ها سنگینی تمام ساختمان ستون مهره‌ها را بر دوش می‌کشند و بیشترین فشارهای سازوکاری (مکانیکی) بر آنها وارد می‌شود. بنابراین بیشتر پشت دردها و کمردردها از همین‌جا سرچشمه می‌گیرد.
دکتر ژان – گی درووه، هماهنگ کننده‌ی نشستهای گرونوبل، گفت: « در تحقیقاتی که صورت گرفت ثابت شده است که 28% از زنان و 40% از مردان که دارای فعالیت شغلی کم‌خطرتری برای پشت و کمر هستند (کارمندان ادارات، اوپراتورها...) نیز به کمردرد و دردهای سیاتیک دچارند. بازتاب اجتماعی- اقتصادی این مسئله بسیار قابل توجه است. زیرا مبتلا بودن به کمردرد یعنی مراجعه به پزشک، پرتونگاری، آزمایش خون، مصرف دارو، شرکت در جلسات کینزی تراپی (جنبش درمانی= درمان از طریق حرکت و ورزش و ماساژ) و احتمالاً در مواردی بستری شدن و گاهی اقدام به عمل جراحی».
در این زمینه به آماری که در کشور فرانسه تهیه شده است توجه می‌کنیم. هر ساله در فرانسه، اختلالات مربوط به پشت و کمر در اثر 110،000 سانحه مربوط به کار و حرفه رخ می‌دهد. چهار مورد از هر پنج مورد مربوط به مردان می‌شود که نیمی از آنها کمتر از چهل سال دارند. بیمه‌های درمانی هر ساله چند میلیون یورو برای مراجعه به پزشک و چند برابر بیش‌تر بابت روزهای استراحت می‌پردازند. در مورد پرداخت مرخصیهای استعلاجی 55% مربوط به زنها می‌شود، سن متوسط: 48 سال. بنا بر گزارش مؤسسه ملی پژوهشهای علمی و پزشکی فرانسه در این زمینه هر ساله بیش از چهار میلیون آزمایش پرتونگاری از انحنای ستون فقرات و استخوان کمری خاجی به عمل می‌آید که حدود 8% از کل پرتونگاریها و 9% از هزینه‌ی آنها را تشکیل می‌دهد. 30% از کل مراجعه به جنبش درمانیها مربوط به کمردردهاست و نیز 8% برای برخورداری از خدمات بیمارستانی. بر این فهرست باید هزینه‌های مربوط به آزمایشهای زیست شناختی، استفاده از آبهای گرم معدنی، حمل و نقلهای بهداشتی و درمانی و غیره را افزود و همه‌ی اینها معادل چند میلیارد یورو می‌شود که هر ساله بدین منظور از صندوق بیمه‌های اجتماعی و درمانی خارج می‌شود.
در انگلستان 15% از جمعیت بزرگسالان مبتلا به کمردرد هستند که نتیجه‌ی آن از دست رفتن 19 میلیون روز کاری در هر سال است. در آمریکا علت ناتوانی بسیاری از جمعیت زیر 45 سال را کمردرد تشکیل می‌دهد. این عارضه در کل دومین انگیزه‌ی مراجعه به پزشک، سومین دلیل عملهای جراحی و پنجمین علت بستری شدن است.
عملاً هیچ کس از کمردرد در امان نیست، از یک کارگر خاکبردار گرفته تا روشنفکری که به میز کارش قفل شده است، از منشی‌ای که بر روی میز کارش خم می شود تا مدیر عاملی که به نشستن در پشت میزش می نازد؛ خانه‌داری که دائم کار منزل و اطوکشی و لباسشویی انجام می‌دهد تا کارمند متوسطی که آخر هفته به تنیس و ورزشهای دیگر می‌پردازد... اما عواقب و عوارض برای همه به یک ترتیب و مشابه نیست. برای افرادی که بدنشان به عنوان ابزار کار مورد استفاده قرار می‌گیرد، این عوارض بسیار دردآور و مصیبت‌بارند. استراحت که درمان شماره‌ی یک پشت دردها و کمردردها غالباً بد تعبیر می شود و آن را به منزله‌ی غیبت از کار تلقی می‌کنند، و غالباً این گونه بیماران در معرض اتهام قرار می‌گیرند (که ادای بیمار را در می‌آورند). اما این برداشت غیرعادلانه است، نتیجه این می‌شود که مبتلایان جرأت شکایت نداشته باشند و به هر قیمتی که شده به فعالیت شغلی خود ادامه دهند که در مواردی عواقب آن مصیبت‌بار می‌شود.
حتی کودکان هم از این عوارض بر کنار نیستند. دکتر درووه گفت: « کودکان هم بیش از پیش مبتلا به پشت درد و کمردرد می شوند که در مواردی ناشی از آسیبهای نگران کننده هستند و غالباً مشکل درمان می‌شوند.»
این آسیب پذیری از چیست؟ نگاه کوتاهی به کالبدشناسی مسائل را روشنتر می‌کند. ستون فقرات با 24 مهره‌ای که با تقریب میلیمتر روی یکدیگر جاگرفته‌اند دارای ساز و کاری بسیار کامل هستند. این مهره‌ها برای نگهداری تمامی ساختمان پشت بدن در نظر گرفته شده‌اند. 5 مهره‌ی کمری (که با حروف L1، L2، L3، L4، و L5 مشخص می‌شوند) از همه حجیم‌تر هستند. در میان مهره‌ها، یک قرص ژلاتینی که در ترکیب شیمیایی آن آب سرد زیاد است در حلقه‌ای از الیاف کولاژن (بافت بی‌شکل) فشرده شده است. این حلقه یا قرص (دیسک) تحرک‌پذیری ستون فقرات را تأمین می‌کند و ضربه‌های وارده را مستهلک می‌نماید. فقط عمل ساده‌ی نشستن، بر روی آخرین مهره‌ی دیسک (بین مهره‌ی پنجم کمری و بالای استخوان خاجی) فشاری معادل دو برابر وزن بدن وارد می‌آورد. بلند کردن یک بار نسبتاً سبک در حالی که پاها را صاف نگاه داشته‌ایم، فشاری معادل 3 برابر وزن بدن وارد می‌آورد. برداشتن باری به وزن 50 کیلوگرم، فشاری در حدود 800 کیلوگرم به این قرص (دیسک) آخر وارد می کند.
البته این ساز و کار جالب به تنهایی انجام نمی‌گیرد و ارتباط تنگاتنگی با حرکات ماهیچه‌ها و رباطهایی دارد که این سازوکار را هدایت می‌کنند و در تمامی حرکات مانند پیچش، خمش، و کشش، برای آن محدودیت ایجاد می‌کنند. مهره‌ها سوار بر یکدیگر، تونلی به وجود می‌آورند به نام سوراخ بین مهره‌ای یا مجرای نخاعی که نخاع تا سطح نخستین مهره‌ی کمری در آن قرار گرفته است. پس از آن نخاع به صورت ریشه‌های عصبی حسی یا حرکتی به شکل دم اسبی ادامه پیدا می‌کند. کوچک‌ترین آسیب نخاع ممکن است در مواردی به فلج بینجامد.
اگرچه ستون مهره‌ها نیرومند و بسیار کامل است اما در عین حال آسیب پذیر است و خطرات زیادی آن را تهدید می کند، از جمله جابه‌جایی مفصلی، آسیب دیدن یک عصب یا قرص (دیسک)، کشیدگی یک رباط، انقباض یک ماهیچه ... و معمولاً همگی باهم روی می‌دهد.
غالباً علل درد، وجود یک قرص ساییده شده است، احتمال دارد این فرسودگی از سن 20 سالگی هم پیش آید که علت آن کم آبی تدریجی قرص است. زیرا آنچه عمدتاً این ماده را تشکیل می‌دهد آب است. مقدار آب به نسبت سن (85% در نزد نوجوانان و 70% در نزد فرد بالغ) و حالت خستگی ستون مهره‌ها، متفاوت است.
دکتر ژان – ایومِنی، متخصص روماتیسم، بیان داشت: « دیسک در طی روز کم آب می شود و هرچه سن بالاتر باشد، این فرآیند بیشتر صورت می‌گیرد. ممکن است در طی یک روز حتی 15% از آبش را از دست بدهد. به همین دلیل اگر حوصله داشته باشید که در یک روز دو بار، صبح و شب قد خود را اندازه بگیرید، ملاحظه خواهید کردکه شب یک سانتیمتر کوتاه‌تر شده‌اید.»
توضیح تصویر: فتق دیسکی یا بیرون زدگی قرصی، دیسکهای سوم، چهارم و پنجم کمری را بیشتر تهدید می‌کند. در صورت بروز این آسیب ظرفیت مقاومت رباط طولی خلفی کاهش می‌یابد زیرا فشاری که دیسک آسیب دیده بر رباط وارد می‌آورد بسیار زیاد می‌شود. رباطی که در اثر این فشار دیسکی دچار کشیدگی شده، می تواند موجب پیدایش لومباگو یا کمردرد شدید بشود. این عارضه در اثر حرکت ناگهانی پدید می‌آید و درد شدیدی که به دنبال آن احساس می‌شود، در اثر واکنش سریع ماهیچه‌ای است که با این کار مانع از ادامه‌ی حرکت می‌شود. یکی از متداولترین عوارض فتق دیسکی، سیاتیک است که در اثر پارگی رباط طول خلفی قسمتی از دیسک به مجرای نخاعی راه پیدا می‌کند. در این صورت ریشه‌های عصبهای کمری عصب سیاتیک فشرده می‌شوند و درد در مسیر عصب در اعضای تحتانی پدید می‌آید.
دیسکی که نا به هنگام پیر شده است، دیگر نمی‌تواند به درستی فعالیت را تحمل کند و بالاخره فشارها و ضرورتهای مکانیکی بر دیگر ساختارهای مهره‌ای وارد می‌شوند. برداشتن مکرر بارهای سنگین، نشستهای طولانی و همچنین دخانیات و الکل و گاهی مواد سمی که برخی از کارگران صنایع شیمیایی در معرض آنها قرار می‌گیرند همه از عواملی هستند که در ساییدگی زودرس دیسک اثر دارند. این ساییدگی الزاماً همراه با درد نیست اما طی پاره‌ای از حرکات بسیار خطرناک می‌شود.
کشیدگی رباط طولی خلفی (پشتی) که در پشت نگهدارنده‌ی ستون مهره‌هاست، با دردهایی کم و بیش شدید همراه است. کشیدگی تدریجی به صورت دردهایی گنگ و عمیق است که قسمت کمر را می‌گیرد و آن راه به اصطلاح « مسدود» می‌سازد. اگر با یک حرکت نادرست کشیدگی ناگهانی ایجاد شود خمیده و دولا می‌مانیم. این حالت، تجربه‌ای دردناک از درد شدید کمر و پشت است که «لومباگو» نامیده می‌شود. دکتر درووه می‌گوید: « انسدادی که به دنبال این درد شدید پدید می‌آید، در اثر واکنش بسیار شدید ماهیچه‌هایی است که منقبض می شوند و ساکن می‌مانند و مانع ادامه‌ی حرکت می‌شوند. بدین ترتیب ناحیه‌ی مربوطه مسدود می‌شود تا فشار آوردن دیسک به رباط طولی خلفی بیشتر از آن شدت نیابد».

درمان

حال ببینیم این کمردرد شدید چگونه درمان می‌یابد پیش از همه استراحت توصیه می‌شود. باید به حالت صاف (طاقباز) به پشت خوابید تا فشار را به حداقل رسانید و چنانچه احتمالاً قطعات کوچکی از دیسک جدا شده باشند، فرصت بیابند به مرکز آن بازگشت کنند. برای تسکین درد می‌توان از داروهای آرامش‌بخش و برای از بین بردن التهاب از داروهای ضد التهاب استفاده نمود. (التهاب پاسخ طبیعی بدن در برابر درد است) و البته مصرف داروهای ضدانقباض ماهیچه‌ها برای تسکین عضلات مفید است.
ماساژ هم می‌تواند مؤثر واقع شود، اما به شرطی که به دست متخصص انجام بگیرد و زیاد تکرار نشود و پس از آزمایشهای پزشکی انجام شود. پس از گذشتن دوره‌ی بحرانی، گاهی جلسه‌های کشش مخصوص مهره‌ها نیز پیشنهاد می‌شود (کشش، کشیدن قسمتی از بدن بیمار برای غلبه بر اسپاسم یا جلوگیری از تغییر شکل یا امکان دادن به جوش خوردن استخوان). کشش مهره‌ها مبتنی بر کشیدن تدریجی ماهیچه‌های پشت و بعد خود دیسکهاست. کششی حدود یک تا 2 میلیمتر در صورت فشار آوردن دیسک بر روی رباط طولی خلفی، بسیار مؤثر و مفید است.
مهره‌های کمر نیز دردهای شدیدی را پدید می‌آورند که در اعضای تحتانی بدن پخش می‌شوند. در این صورت فرد مبتلا کاملاً بی‌حرکت می‌ماند. در اینجا نیز دیسک مسئول است، زیرا دیسکی که شکاف برداشته محتوی خود را وارد مجرای نخاعی می‌کند. در آنجا یک نوع فتق یا بیرون زدگی ایجاد می‌شود (فتق = راه یافتن غیرعادی یک عضو به خارج از جای عادی خویش) که بر ریشه‌های عصب سیاتیک فشار وارد می‌آورد ( بین L4 و L5 یا L5 و S1 یعنی بالای استخوان خاجی). در مواردی این فشار متوجه عصب رانی (بین L3 و L4 ) می‌شود. در این مورد نیز درمان قاطع و معجزه آسا وجود ندارد و باید با شکیبایی از استراحت و داروهای آرامش بخش یاری گرفت. البته موارد بسیار جدی را می‌توان با عمل جراحی تسکین داد و چنانچه خطر عوارض عصب شناختی یا فلجی وجود داشته باشد عمل جراحی بدون فوت وقت باید انجام گیرد.
در سالهای اخیر، تکنیکهای جراحی با پیشرفتهای جدید غنی‌تر شده‌اند . یکی از تازه‌ترین آنها نوکلئوتومی است که مبتنی بر وارد کردن یک لوله‌ی فولادی در داخل دیسک است که بر روی آن نوعی مته‌ی کوچک سوار شده و کار آن برطرف کردن فتق دیسک است. روش دیگر حل کردن شیمیایی فتق (Chimionucleolyse) نام دارد که فتق دیسک به کمک آنزیمی به نام پاپایین که آن را از پاپایا می‌گیرد (پاپایا= درختی که در مناطق گرمسیری می‌روید ومیوه‌اش شبیه به خربزه و خوراکی است) هضم می‌شود.
چگونه می‌توان تصمیم گرفت که این یا آن روش را انتخاب کرد؟ نوکلئوتومی بیشتر برای کاستن فشار زیاد داخل دیسکی است اما ببینیم که چگونه می‌توان این فشار را سنجید؟ در کشور فرانسه برای این سنجش دو فرآیند در دست آزمایش‌‌ قرار داشت. فرآیند پروفسور لاوینیول، مبتنی بر تزریق سرم نمکی (فیزیولوژیک) در دیسک بیمار و اندازه‌گیری فشار ایجاد شده در اثر این جریان با دستگاه ثبت فشار خارج از بدن بود. دکتر درووه روش کاملتری را ابداع کرد که البته اصول روش به همان نحو پیشین است، ولی فشار به کمک یک ابزار کامپیوتری که به داخل دیسک فرو برده شده اندازه‌گیری می‌شود. این دو روش در دست ارزیابی قرار داشتند.
جراحی این حسن را دارد که بلافاصله درد را التیام می‌دهد، اما این خطر هم وجود دارد که در بلند مدت عوارضی پدید بیایند.
باگذشت زمان این احتمال وجود دارد که دیسک مجدداً فرو ریخته و دردها ظاهر شوند. در حال حاضر مطالعاتی در زمینه جایگزینی دیسک با قطعات مصنوعی (پروتز) انجام می‌گیرد. این عمل جراحی بسیار دقیق و نیازمند به تخصص فوق‌العاده‌ای است زیرا عمل از طرف شکم و بین سیاهرگ اجوف و آئورت انجام می‌گیرد. چون این دو رگ از رگهای حیاتی بدن ما هستند، به هیچ وجه نباید صدمه ببینند و سوراخ شوند، نه به هنگام جراحی و نه در اثر وازنش احتمالی پروتز. بنابراین، این عمل جراحی، مستلزم مراقبت منظم از بیمار است. یا به عبارت دیگر پس از این عملِ جراحی، بیمار باید منظماً تحت نظر پزشک باشد. تجربیاتی که در این زمینه موجود است تقریباً تازه‌اند، در حالی که ارزیابی یک پروتز نیاز به بیش از 20 سال وقت دارد.

پیشگیری، بهتر از درمان

چه کنیم که کارمان به جراحی نکشد؟ مسلماً چاره پیشگیری است. اکنون سازندگان مبلها، صندلیها، اتومبیلها و وسایل جابه‌جایی به ارگونومی1 (کار پژوهشی) روی آورده‌اند. البته ابتکاراتی که به خرج داده می‌شوند هنوز چندان کارساز نیستند و هنوز دلیلی معتبر برای فروش اثاث ابداع شده به حساب نمی‌آیند. تا رسیدن به زمانی که وسایل مناسب با فیزیولوژی بدن خود را استفاده کنیم بهتر است به ابتکار انفردی بپردازیم مثلاً پیاده‌روی مرتب روزانه به مدت نیم ساعت و پرهیز از به کارگیری نیرو در حالات خمیده و پرهیز از فشارهای عصبی. اما به هر حال سبک زندگی را مشکل می‌توان تغییر داد.
1. توضیح: ارگونومی عبارت است از مطالعات علمی شرایط (روان –فیزیولوژیک و اقتصادی اجتماعی) کار و ارتباطهای بین ماشین و انسان.
توضیح تصویر: نوکلئوتومی یکی از شیوه‌های از بین بردن فتق دیسکی است. این عمل با بی‌حسی موضعی انجام می‌گیرد و فقط نیاز به دو روز بستری شدن دارد. دیسک به وسیله‌ی پَنس‌های بسیار ریزی که از داخل یک لوله‌ی فولادی وارد موضع می‌شوند، پاک می‌گردد. از این روش زمانی استفاده می‌شود که بخواهند فشار بالای داخل ریسکی را تخفیف بدهند. در این عکس، دکتر تلاش می‌کند فشار وارده را ثبت و آن را ارزیابی کند. این فشار که در اثر تزریق سرمی در دیسک (عکس بالا) ایجاد می‌شود اندازه گیری می‌گردد.

کودکان و مسئله پشت درد وکمردرد

از کلاس ششم، 30% از دانش آموزان مشکلاتی در زمینه پشت و کمر پیدا می کنند. در دبیرستان این رقم به 80% می‌رسد. حتی برخی از دانش آموزان به دردهای زودرس لومباگو و سیاتیک و غیره دچار می‌شوند که در مواردی اندک به عمل جراحی نیز نیاز پیدا می‌کنند. با آنکه خوشبختانه اکثریت از خطر این موارد می‌جهند، اما به قول دکتر لونگه، متخصص روماتیسم، این نوجوانان مبتلایان به کمردرد آینده هستند. بیشترین علل پشت درد و کمردرد در دانش آموزان را حالت نشستن آنها پدید می‌آورند. صندلیهای بسیار پایین، میزهای نامناسب، خم شدن بر روی میز، یا تمایل به نشستن به یک پهلو به مدتی طولانی، مشکلاتی را به بار می‌آورند که بویژه به هنگام رشد کودکان باعث تخریب زودرس دیسکها می‌شوند.
تا پنج سالگی، بچه‌ها به طور غریزی از پشت و کمر خود درست استفاده می‌کنند. عادات غلط زمانی پیدا می‌شوند که کودکان از بزرگسالان بد نشستن را تقلید می‌کنند که قسمتی در اثر استفاده از مبلها و صندلیهای نامناسب است. بنابراین استراتژیهای پیش‌گیرنده از کمردرد در محیط مدرسه، متکی بر آموزش و کار پژوهشی است. باید با نشان دادن فیلم به دانش‌آموزان، آموزشهای لازم را به آنان داد. کودکان با آگاه شدن از کالبدشناسی پشت و کمر، از حرکات اشتباه و نامطلوب برای مهره‌ها و دیسک‌ها، پرهیز می‌کنند.
حالت درست نشستن برای کاستن از بار فشاری که به پشت و کمر وارد می‌شود عبارت از نگاهداری بدن در حالتی است که پشت با باسن زاویه‌ی 90 درجه تشکیل بدهد. اما کنترل این وضع در نزد کودکان که پیوسته در جنب و جوش و حرکت هستند، کاری دشوار و اصولاً غیرواقع بینانه است. بنا بر گفته‌ی متخصصان بهتر این خواهد بود که 20 سانتیمتر بر ارتفاع میز و صندلی مدرسه بیفزاییم و صندلیهای طوری ساخته شوند که مختصری تمایل. به جلو داشته باشند و میزها شیب مختصری با سطح افقی داشته باشند. این نوع میز و صندلیها در کشورهای اسکاندیناوی بسیار رایج هستند و در دیگر ممالک اروپایی به تجربه گذاشته می‌شوند.