بررسی کتاب «تحدید نهایات الاماکن» اثر ابوریحان بیرونی

مقدمه

این کتاب که نام کامل آن تحدید نهایات الاماکن لتصحیح مسافات المساکن است یکی از مهم ترین آثار دنیای قدیم درباره ی جغرافیای ریاضی به شمار می رود. در این کتاب از تعیین عرض و طول جغرافیایی شهرها و میل دایره البروج و اندازه گیری زمان خسوف و اختلاف طول های جغرافیایی و روش تعیین سمت قبله بحث شده است.
ابوریحان خود در پایان مقدمه ی طولانی این کتاب هدف از نگارش آن را چنین آورده است:
«و باید دانست که آنچه اکنون مقصود من است، هر چند از راه آن به عمد بیرون رفتم (یعنی مطالب مختلف این مقدمه) این است که: به طور کلی راه هایی را آشکار کنم که از آنها جاهای روی زمین از جهت طول میان خاور و باختر و از جهت عرض میان شمال و جنوب به درستی دانسته می شود و فاصله ی میان آنها به دست می آید... و آشکار شود که هر نقطه یا شهر در کدام جهت از نقطه یا شهر دیگر واقع است؛ و اما آنچه مخصوصاً مورد نظر است اینکه همه ی اینها را برای شهر غزنه... اندازه بگیرم.»

موضوع کتاب

ابوریحان در مقدمه ی طولانی خود به ترتیب به مطالبی همچون از ضرورت و سودمندی کسب دانش، فواید تاریخ و کتاب های جغرافیا و راه نامه ها، سودمندی علم هیأت در شناختن جهت قبله، آغاز آفرینش، تغییرات عوارض سطح زمین در مدت های دراز از جمله پیدایش کوه ها و دره ها و تبدیل خشکی و دریا به یکدیگر، تغییر آب و هوا با گذشت زمان و خشکی های نیم کره ی جنوبی زمین سخن گفته است. وی در آغاز این کتاب مطالب بسیار جالب توجهی را بیان می کند که نشانگر عقاید او و وضعیت اجتماعی آن دوره است:
«چون در کار مردم این روزگار می نگرم، و می بینم که همگان در همه جا سیمای نادانی به خود گرفته اند، و با اصحاب فضل دشمنی می ورزند،... نزدیک است که آنچه اصحاب صناعت احکام نجوم گفته اند... باور دارم!»
ابوریحان در این بخش همچنین مطالب قابل توجهی را از کتاب آثار علوی ارسطو نقل کرده است. از سیاق عبارات بیرونی چنین برمی آید که وی ترجمه ی عربی ابن بطریق را در دست داشته است. از جمله ی مطالب نقل شده از این کتاب می توان به تغییرات اقلیمی مصر و حفر کانالی توسط سانسطراطس و داریوش [در ناحیه ی فعلی کانال سوئز]، و عقیده ی برخی از پیشینیان ارسطو (دموکریتوس) درباره ی کاهش حجم دریا اشاره کرد. اما جالب آن است که ارسطو این رأی اخیر را رد می کند در حالی که ابوریحان سعی در توجیه آن دارد. زیرا اعتراض ارسطو بر این رأی در ترجمه ی عربی این اثر نیامده است. سپس ارسطو را به خاطر آنکه [در همین کتاب آثار علوی] وجود خشکی و حیات در نیم کره ی جنوبی را محتمل دانسته و نه واجب، می ستاید و می گوید: و ارسطو چه نیکو کرده است که با مشروط سخن گفتن خود را از همه ی این ایرادها به دور نگاه داشته است. به نظر می رسد که این ستایش خالی از طعن نباشد زیرا بیرونی در افراد المقال (نک همین مدخل) خود به خاطر همین عقیده از ارسطو به سختی انتقاد کرده است. بحث ابوریحان درباره ی معتدل یا گرم سیر بودن نواحی مختلف نیم کره ی جنوبی بسیار جالب است.
سپس در بخش اصلی کتاب از این مطالب سخن می گوید: بیرون آوردن عرض بلد با بهره گیری از ستارگان ابدی الظهور و اشاره به رصدهای بنوموسی،... تعیین عرض جرجانیه توسط بیرونی، تعیین عرض یک شهر از روی عرض شهری دیگر و رصد خجندی در ری. بیرون آوردن میل اعظم به صورت مستقل: تعریف میل اعظم، اشاره به رصدهای دانشمندان یونانی همچون اراتستون، هیپارخوس، بطلمیوس. بیرونی می افزاید که رصدی در فاصله ی رصد مأمون و رصد یحیی بن ابی منصور (اصحاب ممتحن) نمی شناسد. در حالی که ابن یونس ستاره شناس بزرگ مصری به صراحت به رصد حرکت متوسط خورشید توسط احمد نهاوندی در این فاصله و یک بار دیگر به رصد میل اعظم در دهه ی 160 ق (بدون اشاره به شخصی خاص) اشاره کرده است. بیرونی خود در القانون المسعودی که چند سالی پیش از تحدید نگاشته شده است از یک رصد دیگر که ستاره شناسان مرو روایت کرده اند و نتایج آن با رصد اصحاب ممتحن یکسان بوده، سخن گفته است. بیرونی سپس به ارصاد دانشمندان دیگر دوره ی اسلامی همچون بنوموسی، ابوالفضل هروی و ابوجعفر خازن، عبدالرحمن صوفی، ابوالوفاء بوزجانی، ابوحامد صاغانی (یا صغانی)، ابوسهل کوهی، خجندی (با شرحی بسیار ستایش آمیز و نسبتاً مفصل درباره ی سدس عظیم ساخته ی او موسم به سدس فخری در کوه طبرک چسبیده به شهر ری و شرحی درباره ی مکالمه ی ابوریحان و خجندی در این باره)، و رصد خود ابوریحان و نیز به علل پدید آمدن اختلاف در اندازه ها اشاره می کند و از کسانی که پیروی از محاسبات هندیان را به غلط سبب این اختلاف ها می دانند خرده می گیرد. پیدا کردن عرض بلد و میل کلی از یکدیگر: اشاره به برخی ارصاد و محاسبات خود مؤلف، و مطالبی از این قبیل. اقالیم سبعه: اشاره ربع مسکون، اقلیم های هفت گانه، روش محمد بن صباح در یافتن گشادگی مشرق کلی و سه رصد از بیرونی در این باره. شناختن اختلاف طول میان شهرها: بیرونی نخست به نصف النهار مبدأ طول شرقی یا غربی، تعریف طول و اختلاف طول و اندازه گیری آن، استفاده از خسوف در اندازه گیری اختلاف طول،... تعریف میل و نحوه ی اندازه گیری آن، می پردازد. سپس از رساله ای که ابن سینا در تصحیح طول جرجان برای زرین گیس دختر شمس المعالی نوشته، به سختی انتقاد می کند. ابوریحان یک بار دیگر در ضمن انتقاد از این نظریه ضمن آنکه از او با عنوان ابوعلی سینوی (منسوب به سینا) یاد می کند، رصد وی را غیرقابل اعتماد و ابوالفضل هروی را در این قبیل کارها مقدم بر او می داند. وی در پایان این بخش روش عملی اندازه گیری ارتفاع کوه و اندازه گیری قوس یک درجه توسط خود می پردازد. پیدا کردن مسافت ها و «طول و عرض ها» از یکدیگر: برای دو شهر واقع بر یکی نصف النهار یا دو شهر با طول و عرض های متفاوت، روش هندیان و خرده گیری از آن... یافتن اختلاف طول میان شهرهای مختلف از جمله: ری با بغداد، جرجانیه و خوارزم (= کاث)، بغداد و شیراز، بلخ و غزنه،.. یافتن جهت قبله: سه روش با مثال هایی درباره ی غزنه، راهی ساده برای بنایان، یافتن خط نصف النهار محلی، بیان سستی ریشه های احکام نجوم، خرده گیری از منجمان خراسان، مقایسه ی زیج های مبتنی بر سند هند و مجسطی با یکدیگر، اختلاف طول بغداد و رقه و اسکندریه. در پایان کتاب به مجموعه ای از رصدهای زمان اعتدال خریفی توسط دانشمندان پیش یا پس از اسلام می پردازد.

دست نویس، چاپ ها و ترجمه ها و شرح انگلیسی

یک نسخه ی خطی بسیار نفیس از این کتاب (که گویا یگانه دست نویس موجود آن است) با شماره ی 3386 در کتابخانه ی سلطان فاتح استانبول نگهداری می شود. این نسخه در رجب 416 ق و در غزنه، نگاشته شده است. از آنجا که بیرونی در این سال ها در غزنه می زیسته، برخی برآنند که نسخه به خط خود بیرونی است اما مجتبی مینوی این احتمال را در کرده است. متن عربی تحدید دو بار در 1962 م، نخست در آنکارا (به کوشش محمد بن تاویت الطنجی و سپس در قاهره به کوشش پ بولگاکوف و ملاحظه ی امام ابراهیم احمد و در ضمن یکی از شماره های مجله ی معهد مخطوطات العربیه، به چاپ رسیده است. جمیل علی این کتاب را به انگلیسی ترجمه کرده و ادوارد استوارت کندی نیز شرحی به انگلیسی بر آن نوشته است که دانشگاه آمریکایی بیروت آنها را به ترتیب در 1967 (به مناسبت جشن 100 سالگی این دانشگاه) و 1973 م به چاپ رسانده است. (1) همچنین احمد آرام آن را به فارسی برگردانده و در 1352 ش در تهران به چاپ رسانده است.

پی‌نوشت‌ها:

1. Jamil Ali, The Determination of the Coordinates of positions for the Correction of Distances between Cities, Beirut, 1967.
E.S. Kennedy, A Commentary upon Biruni's Kitab Tahdid Al-Amakin, Beirut, 1973.

منبع مقاله: آقامیرزا، آذر؛ (1388)، نادره ی دوران (مروری بر زندگی و آثار ابوریحان بیرونی)، تهران: همشهری، اول بهار 1389.