شناخت دستگاه غدد درون ریز بدن

نکات کلیدی

هورمون ها:

دستگاه غدد درون ریز، دستگاهی کنترل کننده است که در طولانی مدت عمل می کند. هورمون ها معمولاً در خون ترشّح می شوند و به سوی سلول های هدف جریان پیدا می کنند که در آن جا با چسبیدن به گیرنده های خاصی عمل می کنند. دستگاه غدد درون ریز بر اساس پسخوراند منفی کار می کند.

غده ی هیپوفیز:

هیپوفیز خَلْفی، زایده ای روی هیپوتالاموس است. هورمون های اصلی آن؛ وازوپرسین (مؤثّر در حفظ تعادل بین آب و الکترولیت، یعنی مواد حل شده) و اُکسی توسین (تولید شیر و وضع حمل کردن) هستند. هیپوفیز قُدامی، هورمون های گوناگونی تولید می کند؛ از جمله هورمون های گونادوتروپین که سبب می شوند غدد هورمون هایی را تولید کنند؛ هورمون آدرنوکور تیکوتروپین که قشر غده فوق کلیوی را تحریک می کند، و پرولاکتین که در رفتار تولید مثلی نقش دارد.

هسته ی درونی غده ی فوق کلیوی:

هسته درونی غده ی فوق کلیوی، عمدتاً اپی نفرین تولید می کند. سلول های ترشحی آن، شبیه بافت های پس گرهی دستگاه عصبی سمپاتیک هستند و خودشان به وسیله ی بافت های پیش گرهی عصب دار می شوند. این بخش، پاسخ های اضطراری طولانی مدت تری را به عهده دارد.

قشر غده ی فوق کلیوی:

قشر غدّه ی فوق کلیوی، هورمون های استروئیدی تولید می کند. گلوکر کورتیکوئیدها (کورتیزول) در متابولیسم مواد قندی و واکنش های (استرس) ناشی از فشار روحی دخالت دارند. مینر الوکوتیکوئیدها (آلدوسترون) عمدتاً با تأثیرگذاری روی کلیه ها، تعادل الکترولیتی را تحت تأثیر قرار می دهند. آندروژن ها (تستوسترون) در ویژگی ها و رفتارهای جنسی نقش دارند.

لوزالمعده:

هورمون های لوزالمعده، عبارتند از هورمون های پیتیدی انسولین و گلوکاگن که عوامل کلیدی در کنترل فرآیندهای متابولیسمی هستند.

تخمدان ها:

تخمدان ها، کنترل غدد درون ریز را طی عمل تولیدمثل در زن ها به عهده دارند. هورمون استروژن و پروژسترون با رشد فولیکول ها در دوره ی قاعدگی تولید می شوند و به وسیله ی یک حلقه ی پسخوراند مشتمل بر هیپوتالاموس، غده هیپوفیز، تخمدان ها و رحم کنترل می شوند.

بیضه ها:

بیضه ها، هورمون های آندروژن و عمدتاً تستوسترون را تولید می کنند که اندام های تناسلی اولیه مردانه را متمایز می کند و سبب بروز ویژگی های جنسی ثانویه در مردان می شوند. بیضه ها همچنین هورمون ضد مولری را تولید می کنند که از رشد اندام های تناسلی داخلی زنانه در جنین های مذکر جلوگیری می کند.

غده ی صنوبری:

غدّه صنوبری، ملاتونین ترشح می کند که ریتم های بدنی را با تغییرات فصلی همآهنگ می کند.

هورمون ها

دستگاه غُدد درون ریز (1)، دستگاهی کنترل کننده ای است که در درازمدت اثر می گذارد. (2) هورمون ها در جاهای متعدد بدن، از جمله غدد درون ریز اختصاصاً تولید می شوند. هورمون ها معمولاً در خون ترشّح می شوند و به طرف سلول های هدف جریان پیدا می کنند؛ در آن جا با چسبیدن به گیرنده های خاصی عمل می کنند و همانند ناقل های عصبی، فعالیت سلول ها را تغییر می دهند. هورمون ها می توانند اثر سازمان دهنده (آماده کردن بدن برای رفتارهای خاص) و نقش فعال کننده (راه انداز رفتار) داشته باشند. دستگاه غدد درون ریز بر اساس پسخوراند منفی (3) عمل می کند. مقدار تغییر در سلول های هدف، به غده درون ریز پسخوراند می گردد. اگر تغییر کمتر از حد نیاز باشد، هورمون بیشتری تولید می شود و اگر تغییر بیش از حد نیاز باشد. هورمون کمتری تولید می گردد. مهم ترین هورمون هایی که تأثیر آن ها در فرآیندهای روان شناختی مشخص شده با نوع عملکرد آن ها در جدول - 1 نشان داده شده است.

جدول1. منابع و عملکرد برخی از هورمون ها
غده ی درون ریز	هورمون	کارکرد
هیپوفیز پیشین	هورمون محرک فولیکول	تخم گذاری، اسپرم سازی
هورمون لوتی نایزینگ	رشد اسپرم و تخمک
تیروتروپین	ترشح تیروکسین
آدرنوکورتیکوتروپین	ترشح تیروکسین
هورمون رشد	ترشح کروتیکواستروئید
پرولاکتین	ترشح سوماتومدین، پروتئین سازی تولید و ترشح شیر
هیپوفیز پسین	وازوپرسین	حفظ آب، افزایش فشار خود
اکسی توسین	انقباض رحم، تولید شیر
تخمدانه	استروژن ها	ویژگی های ثانویه ی جنسی زنانه، سایق جنسی زنانه، تخمک گذاری حفظ بارداری
بیضه ها	آندروژن ها	ویژگی های ثانویه ی جنسی مردانه، سابق جنسی مردانه، تولید اسپرم
تیرویید	تیروکسین	افزایش میزان سوخت و ساز
پاراتیرویید	کلسیتونین	حفظ کلسیم
قشر غده ی فوق کلیوی	کوتیکواسترویید	استفاده از منابع انرژی، بازدارنده ی ساخت پادتن و التهاب
آلدوسترون	حفظ سدیم
آندروژن ها	ویژگی های جنسی مردانه
استروژن	ویژگی های جنسی زنانه
هسته ی غده ی فوق کلیوی	اپی نفرین	فعال سازی پاسخ های سمپاتیک
پانکراس	انسولین	کاهش قند خون، افزایش ذخیره ی گلوکز پس از تبدیل شدن به چربی
گلوکاگون	افزایش قند خون، تبدیل چربی ذخیره شده به گلوکز

غده ی هیپوفیز

غده ی هیپوفیز هورمون های زیادی را ترشح می کند که روی غُدد درون ریز دیگر اثر می گذارد و ترشح هورمونی آن ها را کنترل می کند. غده ی هیپوفیز، درست زیر هیپوتالاموس واقع شده و به وسیله ی آن تنظیم می شود. غده هپیوفیز در واقع دارای سه غده است که دو مورد از آن ها در این جا مورد بحث قرار می گیرد:
1. غدّه هیپوفیز خَلْفی (4) که به صورت زایده ای روی هیپوتالاموس قرار دارد. هورمون های اصلی آن، به وسیله نورون هایی در هیپوتالاموس تولید می شوند و در امتداد اکسون هایشان به هیپوفیز منتقل شده، در آن جا به داخل مویرگ ها ترشّح می شوند. این هورمون ها عبارتند از وازوپرسین (5) (هورمون ضدّ ترشّح ادرار؛ (6) ADH هم نامیده می شود) که در حفظ تعادل آب و الکترولیت، (7) مؤثر است. و اُکسی توسین (8) که در تولید شیر و زایمان نقش دارد.
2. غدّه هیپوفیز قُدامی (9) که با هیپوتالاموس، ارتباط چرخه ای یا گردشی دارد و هورمون های مختلفی تولید می کند که بیشتر آن ها غدد دیگر را تحت کنترل دارند. از جمله ی آن ها، هورمون های گونادوتروپین (10) هستند که سبب می شوند غدد، هورمون هایی را تولید کنند (در پایین به بحث تخمدان ها و بیضه ها نگاه کنید)؛ هورمون آدرنوکور تیکوتروپین (11) (ACTH) سبب ترشح گلوکوکور تیکوزها (12) به وسیله قشر غدّه فوق کلیوی می شود (به پایین قسمت قشر غده ی فوق کلیوی نگاه کنید)؛ پرولاکتین، (13) در رفتار تولیدمثلی نقش دارد و هورمون های دیگر از جمله هورمون رشد که غده ی هیپوفیز قدامی آن را ترشح می کند. ترشح هورمون های هیپوفیز قُدامی، تحت کنترل هورمون های آزادکننده و مهارکننده ای است که به وسیله ی هیپوتالاموس تولید می شوند.

هسته درونی غده ی فوق کلیوی

غدد فوق کلیوی، درست بالای کلیه ها قرار دارد. بخش مرکزی غده فوق کلیوی، عمدتاً اپی نفرین (14) تولید می کند. سلول های ترشحی آن، شبیه بافت های پس گرهی دستگاه عصبی سمپاتیک (SNS) هستند و خودشان مستقیماً به وسیله ی بافت های پیش گرهی عصب دار می شوند. همان طور که دستگاه عصبی سمپاتیک پاسخ های سریع بدن به موقعیت های اضطراری را به عهده دارد، مغز غده ی فوق کلیوی نیز پاسخ ها اضطراری طولانی مدّت تری را انجام می دهد. از آن جایی که اپی نفرین و نوراپی نفرین به وسیله انواع گیرنده های متفاوت عمل می کنند، تأثیرات فیزیولوژیکی یکسانی ندارند.

قشر غده ی فوق کلیوی

اطراف هسته درونی غده فوق کلیوی، قشر غده فوق کلیوی قرار دارد که دارای سه لایه است و تعداد زیادی هورمون های استروئیدی (15) گوناگون تولید می کند. گلوکوکور تیکوئیدها و در درجه اول کورتیزول، عمدتاً بر متابولیسم مواد قندی اثر می کنند؛ ولی در عین حال در واکنش های فشار روحی نیز نقش دارند. مهم ترین اثر فیزیولوژیکی آن ها این است که از فعالیت های اپی نفرین،‌ یعنی ترشح مواد قندی و منابع انرژی دیگر و افزایش مقدار جذب مواد قندی به وسیله عضلات حمایت می کنند و کارکردهای بعضی از دستگاه های ایمنی را کاهش می دهند؛ از این رو ویژگی های ضد التهابی و سرکوب گرانه ی ایمنی دارند. منیرالوکورتیکوئیدها، (16) یکی از مهم ترین آن ها آلدوسترون (17) است که عمدتاً از طریق تأثیر بر کلیه ها، تعادل الکترولیتی را تنظیم می کند. آندروژن ها (18) پس از تبدیل شدن به تستوسترون (19) در اندام های هدف، دارای آثاری هستند که با ویژگی ها و رفتارهای جنسی ارتباط دارند. در مردان، بیشترین مقدار تستوسترون در بیضه ها تولید می شود؛ ولی در زنان، بیشترین آندروژن های در گردش را قشر غده فوق کلیوی ترشح می کند. ترشّح کورتیکواستروئیدها (20) را هورمون آدرنوکورتیکوتروپین (ACTH) کنترل می کند که غُدّه هیپوفیز قُدامی آن را می سازد.

لوزالمعده

لوزالمعده کارکردهای گوناگون دارد (21) که همه ی آن ها با هضم، جذب و استفاده از مواد غذایی و فرآورده های آن ارتباط دارند. کارکردهای درون ریزی آن، ترشح چهار هورمون است که ما روی دو مورد متمرکز خواهیم شد؛ یعنی هورمون های پیتیدی انسولین (22) و گلوکاگن، (23) این دو هورمون، نقش اساسی در فرآیندهای سوخت و ساز دارند و همچنین ذخیره سازی و آزاد کردن هیدرات کربن و چربی ها را نیز کنترل می کنند.

تخمدان ها

تخمدان ها کنترل غدد درون ریز را در جریان عمل تولیدمثل در زن ها به عهده دارند. هورمون ها با رشد فولیکول ها در دوره ی قاعدگی تولید می شوند. این فولیکول ها تخمک را نیز تولید می کنند. این چرخه را یک حلقه پسخوراند مشتمل بر هیپوتالاموس، غدّه هیپوفیز، تخمدان ها و رحم کنترل می کند. هیپوتالاموس، ترشح هورمون لوتی نایزینگ (24) و هورمون محرّک فولیکول (25) (FSH) به وسیله هیپوفیز خَلْفی را تحریک می کند. آثار این هورمون ها به مرحله ی دوره قاعدگی بستگی دارد. درست پس از شروع دوره قاعدگی که روز اول دوره است،‌ هورمون محرک فولیکول (FSH) سبب رشد تعدادی از فولیکول های تخمدانی (مرحله ی فولیکولی) می شود. این فولیکول ها، استروژن (26) را تولید می کنند؛ سپس رشد تمام فولیکول ها - به جز یک مورد - متوقف می شود. افزایش سطح استروژن که تقریباً روز دوازدهم به بالاترین حد خود می رسد، با تحریک هیپوفیز به نوبه ی خود باعث می شوند فولیکول ها ترشح استروژن را کاهش داده و پروژسترون (27) ترشح کنند؛ همچنین در روز چهاردهم، فولیکول را برای آزاد کردن تخمک تحریک می کند. سطح بالای هورمون لوتی نایزینگ هنگام تخمک گذاری، سبب تحریک فولیکول و تبدیل آن به جسم زرد (28) می شود. جسم زرد، مقدار زیادی پروژسترون و مقدار کمتری استروژن ترشح می کند. این ترکیب، از ترشح هورمون لوتی نایزینگ و هورمون محرک فولیکول (FSH) جلوگیری می کند و مانع رشد فولیکول های بیشتر می شود (این، اساس کنترل حاملگی از طریق قرص ضد حاملگی است). جسم زرد به مدت هفت یا هشت روز رشد می کند؛ سپس اگر تخمک بارور نشده باشد، شروع به فاسد شدن می کند؛ به طوری که پس از تقریباً روز بیست و سوم، سطح پروژسترون خون کاهش می یابد؛ سطح هورمون لوتی نایزینگ خون و هورمون محرک فولیکول (فون)، دوباره افزایش می یابد و یک دوره جدید رشد فولیکول آغاز می شود.
یکی دیگر از آثار ترشح استروژن در خلال مرحله ی فولیکولی، این است که سبب رشد آندومتر (29) یا پوشش داخلی رحم می شود. این امر، در طول مرحله ی جسم زرد ادامه می یابد. اگر تخمک بارور نشده باشد، کاهش جریان استروژن و پروژسترون سبب تحلیل رفتن آندومتر می شود و به قاعدگی می انجامد. اگر تخمک بارور شده باشد، خود را در آندومتر جا می دهد و جفت شکل می گیرد. این امر به ترشّح هورمون های محرّک غدد جنسی (گونادوترپین) می انجامد که باعث می شود جسم زرد گسترش یافته و به ترشح پروژسترون و استروژن ادامه می دهد. این وضعیت، از تحلیل رفتن آندومتر جلوگیری می کند و رشد جنین را ممکن می سازد.

بیضه ها

بیضه ها در درجه ی اول هورمون های آندروژن و عمدتاً تستوسترون تولید می کنند. تستوسترون، یک استروئید تقویتی (30) است که به رشد بافت کمک می کند و تقریباً روی همه ی بافت ها بدن اثر می گذارد. تستوسترون مسؤول تمایز اولیه اندام های تناسلی مردانه و رشد ویژگی های جنسی ثانویه ی مردانه هنگام بلوغ جنسی است. ترشّح تستوسترون به وسیله بیضه ها در مردان بالغ را هیپوتالاموس کنترل می کند؛ با وجود این، هورمون کنترل کننده به طور یکنواخت ترشّح می شود، نه دوره ای. بیضه ها همچنین هورمون ضدّ مولری(31) (AMH)(32) را تولید می کنند که از رشد اندام های تناسلیِ داخلیِ زنانه در جنین های مذکر جلوگیری می کند.

غده ی صنوبری

غدّه صنوبری که بین ساقه ی مغز و قشر مخ قرار دارد، عمدتاً به هنگام تاریکی ملاتونین (33) ترشّح می کند. تأثیر این هورمون این است که ریتم های بدنی را با تغییرات فصلی هماهنگ می کند. در پرندگان و برخی از خزندگان، نور به غدّه صنوبری می رسد و مستقیماً روی آن اثر می گذارد. در انسان ها، تأثیر نور از طریق ارتباطات عصبی صورت می گیرد.

پی نوشت ها :

1. endocrine system.
2. یعنی سرعت تأثیرگذاری آن نسبت به دستگاه عصبی مرکزی، کُند است و زمان بیشتری نیاز دارد تا عمل کند.
3. negative feedback.
4. posterior pituitary gland.
5. vasopressin.
6. antidiuretic hormone.
7. الکترولیت، ماده ای است که در محلول هادی جریان برق است، و با عبور آن تجزیه می شود در این جا منظور مواد حل شده ی در خون می باشد.
8. oxytocin.
9. anterior pituitary gland.
10. gonadotropic hormon.
11. adenocoricotropic hormon (ACTH).
12. glucocorticotropic hormon.
13. prolactin.
14. epinephrine.
15. steroid.
16. mineralocorticoids.
17. aldosterone.
18. androgens.
19. testesterone.
20. corticosteroids.
21. لوزالمعده غدّه ای است که هم درون ریز است و هم برون ریز یعنی هورمون هایی را مستقیماً داخل خون ترشح می کند و هورمون هایی را نیز خارج از خون یعنی در دستگاه گوارش ترشح می کند.
22. ansulin.
23. glucagon.
24. luteinizing.
25. follicle - stimulating.
26. estrogen.
27. progestrone.
28. corpus luteum.
29. endometrium.
30. anabolic steroid.
31. anti - Müllerian.
32. ساختمان هایی در جنین که به آلت تناسلی درون زنانه تبدیل می شود.
33. melatonin.

منبع مقاله :
کریستنسن، یان و هاگ واگنر و سباستین هالیدی؛ (1385)، روان شناسی عمومی، گروه مترجمان، قم، مرکز انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (رحمه الله)، چاپ اول