درمانی مؤثر برای نوعی خاص از سرطان خون

لوسمی یا سرطان خون، مانند سایر انواع سرطان، به دلیل اختلال در ساز و کارهای محدود کننده‌ی یاخته‌ای به وجود می‌آید، و نتیجه‌ی آن تکثیر انفجاری گویچه‌های سفید خون است. از آن جا که این یاخته‌ها در تمام بدن پخش هستند، تحمل درمان‌های معمول، یعنی شیمی درمانی و پرتو درمانی، برای بیمار دشوار است.
پژوهشگران در شانگهای، پاریس، و نیویورک روش ملایم‌تری را برای مهار دست کم یک نوع سرطان خون یافتند و به جای کشتن یاخته‌های سرکشِ مبتلایان به لوسمی پرومیلیوسیتی حاد (APL)، با یکی از مشتق‌های ویتامین A یاخته‌هایشان را مجدداً به نحوی برنامه ریزی می‌کنند که از تقسیم باز ایستند. نتایج به دست آمده، تلاش‌های وسیعی را برای تعیین کارایی این روش در مورد سایر سرطان‌ها بر انگیخته است.
این درمان، که تمایز درمانی خوانده می‌شود، بر این اصل مبتنی است که اغلب مشاهده می‌شود که یاخته‌های سرطانی در مرحله‌ی نابالغی از سیر تکاملی خود متوقف شده‌اند. بیش از سه دهه است که پژوهشگران پی برده‌اند که بعضی از مواد شیمیایی قادرند که یاخته‌های نابالغ را تحریک کنند تا به یاخته‌های رسیده و بالغ تبدیل شوند و در این مرحله است که تقسیم یاخته‌ای متوقف می‌شود. اما نتایج کوشش‌هایشان در جهت تبدیل این نظریه به درمانِ عملی، نا امید کننده بوده است.
گروهی از چنین مواد شیمیایی محرک تمایز یاخته‌ای، رتینوئیدها هستند. رتینوئیدها موادی شیمیایی از خانواده‌ی ویتامین A هستند که تأثیرات ژرفی بر تمایز یاخته‌ها می‌گذارند. در اوایل دهه‌ی 1980 میلادی که رتینوئیدها برای بیماران سرطانی تجویز شدند، گزارش‌هایی مبنی بر تأثیر مفید آن‌ها منتشر شد که جلب توجه نکردند. هشت سال بعد ژن – یی وانگ و هم کارانش در دانشگاه پزشکی شانگهای بیماران مبتلا به لوسمی پرومیلیوسیتی حاد را با اسید رتینوئیک تمام ترانس که از جمله‌ی رتینوئیدها است درمان کردند، ودر بیست و چهار تن از بیماران، بهبودی تقریباً کامل گزارش دادند.
از آن جایی که مبتلایان به لوسمی یاد شده مستعد خون ریزی‌های شدیدی هستند که گاهی در عرض چند دقیقه منجر به مرگ می‌شوند، معمولاً باید آن‌ها را در بیمارستان بستری کرد و حتی اگر هم با شیمی درمانی از بحران اولیه جان سالم به در برند، دو سوم از آنان در عرض پنج سال خواهند مرد. اما بیماران چینی، اسید رتینوئیک را به صورت قرص در منزل مصرف کردند و شدیدترین عارضه‌ی جانبی که گزارش شد زخم لب ها بود. دکتر ریموند وارل از محققان سابق مرکز سرطان اسلون کترینگ در این مورد گفت: «راستش گزارش آن قدر حیرت آور بود که هیچ کس آن را باور نکرد.»
یکی از پزشکانی که چندان بد بین نبود، لورنت دگو، متخصص سرطان خون در بیمارستان سن لویی پاریس بود. او با شنیدن نتایج آزمایش، به شانگهای رفت و آن قدر تحت تأثیر قرار گرفت که با زحمت زیاد مقداری اسید رتینوئید تمام ترانس تهیه کرد. در آن زمان اگر چه اسید رتینوئیک تمام ترانس ترکیب فعال کرم رتین A بود که در امریکا برای درمان کک مک رسماً به فروش می‌رسید، فقط در چین به صورت خوراکی تهیه می‌شد. با وجود درجه‌ی خلوص کم داروی چینی، وقتی که دگو به پاریس بازگشت، بهبودی کامل در بیست و چهار نفر از چهل و پنج بیمار خود به دست آورد. به سبب موفقیت او شعبه‌ی فرانسوی شرکت هوفمن لاروش موافقت کرد که تولید شکل خوراکی اسید رتینوئیک تمام ترانس را در 1989 آغاز کند.
وقتی دگو یافته‌هایش را با وارل در میان گذاشت، وارل تصمیم گرفت ببیند که آیا او هم می‌تواند نتایج مشابهی به دست آورد یا نه. خوش بختانه همسر او، لورتا ایتری، در آن زمان معاون سرپرست شرکت هوفمان لاروش در امریکا بود. او شرکت را به تهیه‌ی شکل خوراکی اسید رتینوئیک تمام ترانس برانگیخت، اما اتخاذ این تصمیم برای شرکت خیلی ساده نبود، چرا که سالانه کم‌تر از هزار بیمار امریکایی به لوسمی مورد بحث دچار می‌شوند و این تعداد کم‌تر از آن بود که بتواند سرمایه گذاری قابل توجه در این زمینه را توجیه کند. از سوی دیگر اداره‌ی خوراک و داروی امریکا هم از آن جا که بی خطر بودن این دارو در جایی ثبت نشده بود با آن برخوردی محتاطانه داشت.
اما سرانجام شرکت هوفمان لاروش موافقت کرد و وارل با هم کاری ویلسون میلر و اِتان دیمیتروفسکی و دیگران آزمایش‌های بالینی را در امریکا آغاز کرد. وارل اعلام کرد: «هر چه چینی‌ها و فرانسوی‌ها گفته‌اند درست است.» او و گروهش بهبودی نُه تن از ده بیمار مبتلا به لوسمی مزبور را اعلام کردند و متعاقباً نتایجی را در مورد تعداد بیش‌تری از بیماران اعلام کردند.
در هر صورت، اسید رتینوئیک به تنهایی درمان کاملی برای این لوسمی نیست. اگر این دارو به تنهایی مصرف شود، بیماری در بسیاری از مبتلایان پس از چند ماه مجدداً عود خواهد کرد. اما دگو گفت که بیمارانی که با اسید رتینوئیک درمان شده و سپس شیمی درمانی معمول برای آن‌ها انجام شده است بیش از یک سال از بیماری در امان بوده‌اند.
با وجود این کاستی‌ها، پژوهشگران معتقد هستند که این درمان تا کنون بهترین دلیل بر کارایی تمایز درمانی است. وارل بیان داشت: «می‌توانیم هم چنان که یاخته‌ها مراحل بلوغ را طی می‌کنند و به گویچه‌های سفید غیر عادی اما نسبتاً بالغی تبدیل می‌شوند آن‌ها را بررسی کنیم.» دگو اضافه کرد: «این اولین بار است که توانسته‌ایم باعث تمایز کامل یاخته‌ها شویم، و به نحوی برنامه‌های یاخته را اصلاح کنیم که به مرگ طبیعی از بین برود.»
به گفته‌ی دیمیتروفسکی، ممکن است از تمایز درمانی موفقیت آمیز به عنوان الگویی در مورد سایر بد خیمی‌های انسان هم استفاده شود، و شاید پژوهشگران را به شناخت اشکالات تنظیم کننده‌ای که باعث آن‌ها می‌شود راه نمایی کند. هم دگو و هم دیمیتروفسکی و هم کارانش به طور جداگانه نشان دادند که اکثر مبتلایان به لوسمی پرومیلیوسیتی حاد در ژن پروتئینی که در یاخته به اسید رتینوئیک متصل می‌شود اختلالی دارند. به علاوه، بیمار مشکوک به ابتلا به این لوسمی که این اختلال ژنتیکی را نداشت به درمان با اسید رتینوئیک پاسخ نداد، و این نشانگر آن است که احتمالاً این اختلال علت زیر بنایی بیماری است.
اسید رتینوئیک در لوله‌ی آزمایش باعث می‌شود که سایر یاخته‌های سرطانی نیز، هم چون یاخته‌هایی از تراتو کارسینوم‌ها (سرطان‌های یاخته‌های زاینده در بیضه و تخم دان)، و نیز یاخته‌های بعضی از سرطان‌های پستان، تمایز یابند. پژوهشگران انستیتوی ملی سرطان امریکا به انجام آزمایش‌هایی برای بررسی میزان سمی بودن فراورده‌ی تولید هوفمان لاروش پرداختند، که به گفته‌ی هنری استیونسون، پژوهشگر انستیتو، نتایج دل گرم کننده‌ای در بر داشت. استیونسون اظهار داشت که طرح‌هایی در دست بررسی است تا فعالیت اسید رتینوئیک بر علیه چندین نوع سرطان بررسی شود.
هوفمان لاروش و سایر شرکت‌های دارویی که با مشاهده‌ی کاربردهای اسید رتینوئیک تمام ترانس به تکاپو افتادند، به جستجوی انواع دیگری از آن برآمدند که امکان دارد خواص با ارزش دیگری داشته باشند. دیمیتروفسکی اظهار داشت: «تمایز یاخته‌ای فکری است که مدت‌ها پیش انتظار آن می‌رفت، و به عقیده‌ی من واقعاً عملی است.»