مصارف بیت المال از دید محقق حلی

دولت و حاکم اسلامی برای گسترش محدوده ی اختیارات خویش باید هزینه های هنگفتی متحمل شود. حاکم باید با به کار گیری افراد مختلف و صرف هزنیه هایی از بیت المال در امور اقتصادی ، اجتماعی - فرهنگی، نظامی، قضایی و غیره حکومت را از رکود و سستی به در آورده و مشکلات آن را بر طرف سازد.
در قرن هفتم دولت مسئولیت زیادی نداشته؛ لذا محقق به اقتضای زمان خود برخی از مصارف بیت المال را بر شمرده است که ما، در این مقال به اختصار مصارف بیت المال را در زمینه های مختلف از دیدگاه محقق بررسی می کنیم:

الف) در امور فرهنگی - اجتماعی:

به اعتقاد محقق، حکومت موظف است در امور فرهنگی نهایت همت و فعالیت خویش را به کار گیرد؛ برای مثال افرادی را برای تعلیم قرآن و آداب اسلامی (1) استخدام کند؛ به امام جماعت از بیت المال حقوق دهد(2) و افرادی را به عنوان مؤذن به کار گمارد(3) . حاکم باید در امور اجتماعی نیز به مشکلات افراد رسیدگی نموده و در موارد مختلف به روش های گوناگون به حل مشکلات اجتماعی افراد بپردازد؛ برای نمونه، فقر جوانان یکی از مشکلات اجتماعی است که مانع ازدواج آنان و سبب فساد خواهد شد. به اعتقاد محقق، حکومت باید از بیت المال به افرادی که به واسطه فقر نمی توانند ازدواج محقق، حکومت باید از بیت المال به افرادی که به واسطه فقر نمی توانند ازدواج کنند و به حرام می افتند هزینه ی ازدواج بدهد(4)، یا اگر زنی مسلمان شد و شوهر کافرش تقاضای استرداد مهریه را کرد و وی از پرداخت آن عاجز بود باید از بیت المال به او کمک شود، (5) یا نفقه زوجه ی مفقودالاثر را اگر ولی زوج نمی دهد باید از بیت المال داده شود؛ بنا بر این، حاکم موظف است برای حل برخی از مشکلات اجتماعی از بیت المال استفاده کند، چرا که بیت المال برای مصالح عامه است و رفع مشکلات اجتماعی جامعه اسلامی از مهم ترین مصالح عامه است و رفع مشکلات اجتماعی جامعه اسلامی از مهم ترین مصالح عامه می باشد.

ب) در امور قضایی:

یکی از وظایف حاکم، نصب قاضی و تأمین وی از لحاظ اقتصادی است، (6) به علاوه کاتب و مترجم قاضی نیز از بیت المال حقوق می گیرند، (7) هم چنین اجرت اقامه کننده ی حدود(8) و کارکنان دادگاه و قوه ی قضاییه از بیت المال داده می شود. از طرفی دیه ی خطای حاکم، (9) یا مواردی که جانی در جنایت خطایی و شبه عمد از پرداخت دیه عاجز است(10) یا استیفای دیه از قاتل ممکن نیست دیه از بیت المال پرداخت می شود.

ج) در امور نظامی:

حاکم برای داشتن نیروی نظامی قوی و آماده باید از بیت المال هزینه کند؛ برای مثال، حقوق کارکنان نیروهای مسلح، (11) هزینه ی جنگ، جایزه برای کسب اطلاعات از دشمن (12) و مسابقاتی که برای آمادگی جنگی انجام می گیرد ( سبق و رمایه) ، (13) کمک به مسلمین و کفار مدافع حکومت (14) و بسیاری از موارد دیگر از بیت المال تأمین می شود.

د) در امور اقتصادی:

از آن جا که دخالت های حاکم در امور اقتصادی بسیاری است، به طور کلی می توان گفت حاکم باید مواردی را که به هزینه احتیاج دارد از بیت المال تأمین کند؛ برای مثال، اجرت مقوم بیت المال، صاحب دیوان، والی، جمع کننده مالیات، کیال وزّان(15)، و مقسّم بیت المال (16) و هر کارشناسی که در این امور لازم است از بیت المال داده می شود.
خلاصه این که به اعتقاد محقق، هر امری که از مصالح عامه محسوب شود هزینه بیت المال درآن مورد جایز است، زیرا بیت المال برای صرف در مصالح عامه گردآوری شده است. و امروزه هزاران مورد برای مصالح عامه می توان بر شمرد که هزینه کردن بیت المال در همه ی آن موارد جایز است.

پی‌نوشت‌ها:

1. شرایع الاسلام، ص 862.
2. همان، ص 265.
3. همان، ص 862.
4. همان، ص 967؛ این مطلب مضمون روایتی است.
5. همان، ص 254.
6. همان، ص 862.
7. همان.
8. همان، ص 1002.
9. همان، ص 951.
10. همان، ص 1055.
11. همان، ص 249.
12. همان، ص 241.
13. مختصر النافع، ص 185.
14. همان، ص 135.
15. شرایع الاسلام، ص 862.
16. همان، ص 888.

منبع مقاله: شریعتی، روح الله؛ (1347)، اندیشه سیاسی محقق حلی، قم: بوستان کتاب ( مرکز چاپ و نشر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم)، چاپ دوم.