نقش آرامگاه احمد بن اسحاق در توسعه شهری سرپل‌زهاب

چکیده

احمدبن‌اسحاق قمی، محدث بزرگوار، نماینده و مورد اعتماد ویژه امام عسکری در قرن سوم‌ه.ق. بود، که در حدود سال‌های 260 تا 263 ه.ق. در سرپل‌زهاب درگذشت. آرامگاه احمدبن‌اسحاق در شهرستان سرپل‌زهاب از توابع استان کرمانشاه و در 30 کیلومتر مرز عراق واقع شده است. این آرامگاه، در زمان، پهلوی اول بنا شده که به صورت چهار ضلعی بوده و بر روی آن گنبدی مدور قرار داشت. در سال‌های اخیر توسط اداره اوقاف این آرامگاه مورد مرمت قرار گرفت.
در توسعه هر شهر مبانی عمده‌ی در نظر گرفته می‌شود که بسته به مکان و جغرافیای مناطق مختلف باهم متغییر هستند. در توسعه شهر سرپل ذهاب نقش عمده در این توسعه به برکت وجود آرامگاه احمدبن اسحاق و قرار گیری شهر در راه موصلاتی عتبات عالیات دانسته‌اند. این مقاله در پی آن است که این فرض را به آزمایش بگمارد. در این نوشتار با استفاده از روش تحلیل ساختاری در سطح معماری شهری تلاش می‌شود، تا تأثیر آرامگاه احمدبن اسحاق را در توسعه شهری سرپل‌زهاب به بوته آزمایش بگذارد. در این روش جنبه‌های مختلف معماری شهریِ اماکن متبرکه شامل شکل کالبدی، موقعیت قرارگیری و روش ساخت و تزینأت آن است مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌گیرد که حاصل تحقیق آن خواهد بود، که تاثیر مستقیم آرامگاه بر توسعه شهری سرپل زهاب را هویدا می‌سازد.
آرامگاه، سرپل‌زهاب، احمد بن اسحاق

مقدمه

شهرستان سرپل زهاب بی‌شک یکی از مهمترین شهرستان‌های استان کرمانشاه در غرب ایران است که در گذشته این اهمیت در درجه اعلای خود بوده چرا که مهمترین مسیر ارتباطی حج و عتبات عالیات از تهران به عراق و عربستان بوده است. این شهر اگرچه از نظر بافت شهری مانند شهرهای بزرگ ایران مطرح نیست اما شکل‌گیری آن در چهاچوب نظریه دولابلاش (1918 م) قابل طرح است.
چنانکه گفته شد این شهر به دلیل قرار گرفتن در مسیر عتبات عالیات پذیرای زائرین بزرگواری از جمله احمدبن اسحاق قمی بوده است؛ که ایشان به دلیل کهولت سن و بیماری در حدود سال 260 ه رحلت کردند. این بزرگوار در گورستان شهر به خاک سپرده شد و در دوره پهلوی اول آرامگاهی برای مقبره ایشان تعبیه گردید که بعد از جنگ ایران وعراق در نتیجه خسارت‌های وارده به آن تعمیر و مرمت گردید.
آنچه در این مقاله بدان اشاره می‌شود تاثیر این مکان مقدس در طراحی بافت شهری سرپل زهاب و گسترش و توسعه آن در امتداد مسیر ارتباطی ایران و عراق و حول این مکان مقدس است. آنچه از این رهیافت حاصل می‌شود آن است که عمده‌ترین عوامل توسعه و پایداری شهر در نتیجه راه ارتباطی و زیارتی این شهر که همان مسیر حج، عتبات عالیات و آرامگاه احمدبن اسحاق می‌باشد.

پیشینه پیدایش و شکل گیری سرپل زهاب

شهرستان سرپل زهاب در غرب استان کرمانشاه با مساحتی در حدود 879 کیلومتر مربع بین 52/45 طول شرقی و 24/34 عرض جغرافیایی قرار داد (سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح:1386: 3). این شهر به صورت روشن ادامه حیات دو شهر معروف حلوان و زهاب می‌باشد. حلوان از شهرهای مهم دوره ساسانی است و توسط قباد ساسانی تجدید بنا گردید (کمبریج: 1377: 423) که در اواسط سده هشتم متروک شده و زهاب در نتیجه روند ویرانی حلوان در فاصله نزدیکی از این شهر ساخته شد (قنبری:1391: 34)؛ تا قبل از دوره مظفری این شهر در تاریخ سیاسی ایران مطرح بوده و از این دوره به بعد اسمی از شهر زهاب در منابع ذکر نشده است.
گفته شده که ابوعماره حمزه بن حبیب بن عماره بن اسماعیل کوفی قاری مشهور قرآن، در سال 156 ق در حلوان درگذشته و همان‌جا مدفون است. از دیگر مشاهیر حلوان در دوره اسلامی می‌توان به احمد بن علی بدران بن ابوبکر حلوانی، یحیی بن علی بن بزار، احمد بن محمد عاصم حلوانی، ابوسهل حلوانی، خانای قبادی، مفتی زه هاوی و جمیل زه هاوی اشاره کرد (سلطانی:1374، روخانی: 1371). در سال 1317 ق زهاب به عنوان یک دهکده در نیم فرسنگی سرپل (قنبری:1391: 57) در نسخ خطی معرفی شده است. در اوایل دوره قاجار و به سبب تقویت نهاد روحانیت و جاده حج و عتبات عالیات، این مسیر مورد توجه دولت‌های قاجار و بعد از آن قرار گرفت که شهر سرپل زهاب به دلیل قرارگیری در این مسیر از این مهم دور نمانده و به مرور زمان رو به توسعه نهاد. معروفترین جاده زائران ایرانی به زیارت عتبات جاده تهران-کرمانشاه بوده است این جاده در دوره قاجار جاده اصلی عتبات بود؛ چنانکه آقامحمدخان و احمدشاه قاجار از این مسیر برای تدفین به عتبات برده شدند (ساروی:1371: 310). در طول این مسیر مهمترین و آخرین منازل کاروان‌های زیارتی و حتی تجاری در خاک ایران، منطقه سرپل زهاب بود (مشیر الدوله: 1348: 124) که شامل سه منزل کاروانی یعنی سرخه دیزه، سرپل و قرابلاغ است (مهاجرانی: 27-26). در قبضه سرپل، کاروانسرای شاه عباسی و بیدستان، پست خانه و حمام زائران را خشنود می‌کرد (راولینسون:1362: 316؛ سدید السلطنه مینایی:1362: 317).
ترکیب جمعیتی امروزه سرپل زهاب را بیشتر سه گروه کُرد یعنی جاف، کلهر و گوران تشکیل می‌دهند. جاف‌ها به کُردی جافی (سورانی) و مردم کلهر و گوران با کُردی کلهری (کرمانشاهی) صحبت می‌کنند. مردمان ایل جاف اهل سنت و شافعی مذهب‌اند و کلهرها شیعه و گوران بیشتر اهل حق (یارستان) هستند. شیعیان مراسم مذهبی خود را در مصلی و بقعه جناب احمد بن اسحاق انجام می‌دهند و اهل سنت معمولاً در مسجد قادری الحسینی (آن را سید محمدطاهر حسینی هاشمی در سال 1350 ش ساخته است) اجتماع می‌کنند و اهل حق نیز در جمخانه مراسم خود را برگزار می‌کنند (یعقوبی:1408: 292). از مهمترین نظریات پیرامون شکل‌گیری شهرها می‌توان شکل‌گیری شهر سرپل زهاب را در چارچوب نظریه دولابلاش یعنی اختیار و امکان‌گرایی، در نظر گرفت (فرید:1384: 8-10) که طبق این نظریه شکل‌گیری و توسعه سرپل زهاب را نه جبر طبیعی و تاریخی بلکه ناشی از تصمیم و اراده مردمان منطقه است.

شهر سرپل زهاب

چشم اندازی گذرا بر سیمای شهری سنتی ایران بافت‌های با ارزشی را به نمایش می‌گذارد که میراث فرهنگی این جامعه‌ی کهن در آن‌ها نهفته است، اجزا و عناصر بافت شهری شامل، ساختمان‌ها، قطعه‌بندی اراضی، راه‌ها و فضاهای باز است (حمیدی: 1373). بافت یا ناحیه‌ی تاریخی شهر (Historical Region) که محدوده‌ای است از بخش مرکزی شهر شامل اصلی‌ترین محلات قدیمی که دارای ارزش هویتی - فرهنگی بوده و از بخش‌های دیگر شهر متمایز است (جبارنیا و همکاران:1371). این نوع بافت شهری را می‌توان در شهر سرپل زهاب به خوبی دید. شکل ماهواره‌ی 1 نیز به خوبی نمایانگر این قسمت از شهر است.
شکل 1. نقشه ماهواره‌ای سرپل زهاب (مرکز شهر)
بافت‌هایی که بدون مجوز و خارج از برنامه‌ریزی رسمی و قانونی توسعه‌ی شهری در درون یا خارج از محدودة قانونی شهرها به وجود آمده‌اند، بافت پیرامونی را تشکیل می‌دهند (شورای عالی شهرسازی و معماری ایران:1388) این نوع بافت‌ها معمولاً از طریق ساخت و ساز غیرقانونی و بی قاعده در حاشیه شهرها و در اطراف کارگاه‌های ساختمانی شکل می‌گیرند. در این نوع ساخت و ساز توسط ارگان‌هایی با عنوان مسکن حداقل یا مسکن ارزان قیمت، مجموعه‌هایی شکل می‌گیرد که از همان ابتدا فرسوده و ناکارآمد هستند و به صرف تعاونی بودن و ارزان قیمت بودن به فروش می‌رسند. این بافت‌ها به علت کمبود فضاهای خدماتی و فضاهای سبز عمومی دچار مشکلاتی هستند و چاره‌ای جز دخالت مستقیم در بافت و یافتن راه‌های برای باززنده سازی و احیاء مجدد فضا و پیوند آن‌ها با ساختار و استخوان بندی شهر وجود ندارد (درمان: 1384). این نوع بافتی شهری نیز در جنوب سرپل زهاب به وجود آمده است.
شکل 2. نقشه ماهواره‌ای سرپل زهاب (بافت پیرامونی)

پیشینه آرامگاه سازی

از آنجایی که بافت شهر سرپل زهاب نشان می‌دهد این شهر جزء شهرهای دوره اسلامی بوده و نمودهای معماری دوره اسلامی را در خود به نمایش می‌گذارد. از مهمترین نمودهای معماری دوره اسلامی ساخت آرامگاه می‌باشد، بی‌شک آرامگاه بعد از مسجد مهمترین بنای دوره اسلامی است که در بیشتر شهرهای ایران اسلامی دیده می‌شود (کیانی:1386: 53). در مطالعات معماری اسلامی ایران از آرامگاه‌ها با اصلاحات مانند روضه، گنبد، مرقد، آستانه، قدمگاه و... استفاده می‌شد (هیل براند:1377: 66). که از دو منظر می‌توان برای آرامگاه‌ها جایگاه ویژه قائل شد، نخست فروانی قابل توجه آثار و دیگر اهمیت داشتن این بناها است (نیستانی:1382: 2). ساخت مقابر راتباط مستقمی با متوفی داشته است چنانکه افراد عادی را در مقابر معمولی و ساده و افراد مطرح و صاحب منصب در مقابر شاخص مدفن شده‌اند (برزگر: 1380: 75). در مقابر افراد شاخص که دارنده شخصیتی مذهبی، سیاسی و یا به گونه‌ای مقدس می‌باشد در ساخت آرامگاه افراد مورد نظر گاه از حمایت‌های مالی دولتی برخوردار بوده‌اند (موسوی حاجی: 1387: 238).
پروفسور هیلن براند در پیشینه آرامگاه سازی می‌گوید: آرامگاه بخشی از یک بنای عمومی می‌گردد با این کار آرامگاه به شکلی موثر رنگ تقدس می‌گرفت و این پاکی دقیقاً متعلق به مسجد، مدرسه و دیگر بناهای مذهبی بود که در مجاورت آرامگاه قرار داشت. چنین بناهای عمومی نخست به تعداد زیاد در دوره سلجوقی به ثبت رسیده است (هیلن براند:1377: 319). ساخت بناهای آرامگاهی مخصوصاً برای امامزادگان و علما از سده چهارم هجری ببعد و همزمان با خفای عباسی در شرق و شمال ایران رواج یافت (گرابار:1375: 16). از آنجا که ریشه‌یابی نخستین آرامگاه کاری بس دشوار است اما بناهای چهارطاقی ساسانی را می‌توان الگوی آرامگاه سازی در ایران باشد چنانکه این الگو را می‌توان در ساخت آرامگاه امیر اسماعیل سامانی در بخار به سال 331 ه مشاهده نمود. از طرفی در سده هفتم و با ورود مغول به ایران اخت آرامگاه نیز تغییر یافت. این تغییرات در بام‌های مخروطی شکل آرامگاه‌ها همانند چادر شاهان ترک و بکار گری نقوش تزینات آجری با نقوش چادرهای ترکان قابل قیاس است و نمونه نمونه اعلای آن برجهای خرقان می‌باشد.

آرامگاه احمدبن اسحاق

محدث عالی‌مقام میرزا حسین نوری طبرسی (م 1320 ق) در نجم الثاقب در صفحه 273 از این حرم یاد کرده و لزوم تعمیر و آبادی آن را متذکر شده است:» حُلوان همین زهاب معروف است که در راه کرمانشاه است به بغداد، و قبر آن معظم (احمد بن اسحاق) در نزدیک رودخانة آن قریه است به فاصلة تقریباً هزار قدم از طرف جنوب؛ و بر آن قبر بنای محقری است خراب و از بی‌همتی و بی‌معرفتی اهل ثروت آن اهالی، بلکه اهل کرمانشاه و متردّدین چنین بی‌نام و نشان مانده و از هزار نفر زوّار یکی به زیارت آن بزرگوار نمی‌رود، با آنکه کسی که امام (علیه السلام) خادم خود را به طیّ الارض با کفن برای تجهیز او بفرستد و مسجد معروف قم را به امر آن جناب بنا کند و سال‌ها وکیل در آن نواحی باشد، بیشتر و بهتر از این باید با او رفتار کرد و قبرش را مزار معتبری باید قرار داد که از برکت صاحب قبر و به توسط او به فیض‌های الهیه برسند (طبرسی: 273).
جناب آقای احمد توکلی کرمانی در گزارشی مفصل از ساختمان قدیمی مقبره در گذشته‌های دور آورده است: ... مقبره وی قبل از بنای فعلی دارای سه اتاق کوچک بود که در عمق 50/1 متری زمین قرار داشته و زائرین با گذشتن از سه پله وارد مقبره می‌شدند. آن گودی موقعیت قبلی سطح زمین را در دوازده قرن قبل نمایان می‌ساخت، ولی متأسفانه آن موقعیت از دست رفته و سطح فعلی مقبره یک متر و نیم الی دو متر از سطح اوّلی مرتفع‌تر شده است (توکلی کرمانی:1346: 139 ـ 140). در حدود سال 1335 ش حجة الاسلام آقای ابوالمعالی از ائمة جماعات سرپل زهاب برای احداث بنای آبرومندی اقدام کردند و ضمن نقشه‌ای مفصل کار را شروع کردند. چون هزینه سنگین بود و کار بزرگ و کمک‌های مالی نرسید، کار نیمه کاره رها شد و چند سال معطل ماند. پس از مدتی با کمک افراد خیّر و نیک‌اندیش عملیات ساختمانی دوباره آغاز شد و بنای مناسبی ساخته شد. مشخصات ساختمان احداثی در این دوره چنین است: این ساختمان از دو قسمت پهلوی یکدیگر تشکیل شده است: قسمت اول عبارت است از یک ایوان در طرف شمال که درب ورودی در آن قرار گرفته، وارد رواقی می‌شود که در چهار طرف مقبره ساخته شده است. در وسط رواق، مقبره قرار گرفته که اطاق هشت گوشه‌ای است با قطر 80/4 متر و سقف گردپوشی شبیه گنبد روی آن به ارتفاع 9 متر دارد. در وسط این مقبره ضریحی فلزی به ارتفاع یک متر و طول یک و نیم متر روی قبر نصب شده است. در چهار طرف این مقبره درهایی به خارج باز شده است. قسمت دوم این ساختمان عبارت است از یک سالن که در طرف قبلة مقبره قرار گرفته و در طرف مشرق و مغرب آن در هر طرف سه عمارت تودرتو ساخته شده است (همان: 140 ـ 145)
بنای جدید مرقد از سال 1368 به همت جمعی از نیکوکاران و علاقه‌مندان و با همکاری ادارة کل اوقاف و امور خیریه استان کرمانشاه فعالیت‌های زیادی برای ترمیم، بازسازی و نوسازی ساختمان مرقد و حرم مطهر جناب احمد بن اسحاق قمی آغاز شد. در طول چند سال این ساختمان در مساحتی حدود 2200 متر مربع بنا و در عرصه‌ای در حدود 100 هزار متر احداث و ترمیم گردید. این بنا دارای زائرسرا جهت توقف و استراحت علاقه‌مندان نیز می‌باشد (مسعودی: 1386: 115).
این بنای مذهبی- تاریخی تقریبا در مرکز شهر و در کنار جاده اصلی کربلا معلی قرار دارد. محل این بنا از روزگاران قدیم بعنوان گورستان مورد استفاده بوده است. ساختمان یا آرامگاه احمدبن اسحاق از نوع مقابر با نقشه چند ضلعی (8 ضلعی) گنبدار می‌باشد. وردی اصلی بنا در قسمت غرب قرار دارد و... عمده مصالح بکار رفته در بنا آجر و کاشی است (نجاری سهل آبادی:1390: 388). نمای بیرونی بنا از قسمتهای از جمله بدنی چند ضلعی بنا، ایوان و گنبد تشکیل شده است، نمای بیرونی بنا با مصالح جدید بصورت کامل بازسازی شده است. نمای داخلی بنا را می‌توان در دو قسمت خلاصه کرد قسمت هشتی که بعد از داخل شدن به فضای بنا از درب اصلی قرار دارد در این قسمت تزینات خاصی وجود ندارد استفاده از کلاشی‌های لعابدار و ایجاد تصاویر هندسی و اسلیمی و کتیبه‌ها جلوه خاصی به این قسمت بخشیده و بعد آن با وارد شدن به صحن اصلی بنا همین آرایه‌ها را می‌توان به صورت گسترده‌تر دید. شاهنین بنا که ضریح نیز در آن قرار دارد، فضای فوقانی نورگیر و تهویه اطراف شاه نشین با به کارگیری شیوه بسیار زیبای کاربندی و رسمی بندی و ایجاد فیلپوش طرح هشت ضلعی را به 16 و مقدمات ایجاد گنبد مدور داخلی فراهم آورده است که درست در زیر گنبد ضریح قرار دارد.

نتیجه گیری

آرامگاه منسوب به احمدبن اسحاق قمی از محدثین و صحابه ائمه و وکیل خاص امام حسن عسگری (ع) و ملاقات کننده امام زمان (عج) و سفیر خاص آن امام همام (ع) در قم بوده که در سرپل‌زهاب واقع است. همانطوری که گفته آمد نخستین اشاره به این منطقه از دوران قبل از ساسانی بوده است و با پذیرفتن شکل‌گیری شهرستان سرپل زهاب بعداز متروک و کم رنگ شدن شهرهای حلوان و زهاب این مکان مورد توجه زوار وسیاستمداران وقت و عام مردم بوده که به دلیل قرارگیری در مسیر عتبات عالیات روند توسعه و گسترش را پیموده است. در این نوشتار تلاش شد تا با استفاده از روش تحلیل ساختاری در سطح شهری، مفهوم طراحی شهری مکان‌های مذهبی و دینی در مکتب شهرسازی و تاثیر این مکان‌های مقدس بر توسعه و گسترش بافت شهری بیان کند. در این روش جنبه‌های مختلف معماری شهری از جمله مقیاس، موقعیت قرار گیری و روش ساخت بیان شد. ارتباط بین آرامگاه در شهر سرپل زهاب و نمای شهری، کیفیت محیطی را در حوزه نظری طراحی شهری غنا بخشیده و حیات، سرزندگی و معنی داری کالبدی شهری را در جامعه اسلامی شهر تقویت و تحکیم بخشیده است، این ارتباط بین شهر و اماکن مذهبی و دینی آن نشان داد که بافت شهری سرپل زهاب دارای سبک و سیاق شهرهای اسلامی است که دلیل عمده گسترش و توسعه خود را چنانکه هدف اصلی این مقاله بود را مدیون و مرهون مسیر ارتباطی حج و عتبات عالیات و مرکزیت آرامگاه احمدبن اسحاق نسبت به شهرسرپل زهاب دانست. درنتیجه فرضیه مطرح شده در مقاله با بررسی مدارک مکتوب و مدلل عمده علمی مورد تایید قرار می‌گیرد.
شکل 3. آرامگاه قبل از بازسازی سال 1368
شکل 4. نمای کلی آرامگاه احمدبن اسحاق
شکل 5. وردی، کتیبه‌ها و تزینات آرامگاه
شکل 6. گنبدخانه، ضریح و نمای داخلی آرامگاه

پی نوشت ها :

1-دانش آموخته کارشناسی ارشد.

کتابنامه :
1- ______ (1377) تاریخ کمبریج، گرداورنده احسان یار شاطر، ترجمه حسن انوشه، تهران: انتشارات امیر کبیر، جلدسوم قسمت دوم.
2- ______ (1386) سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح (فرهنگ آبادیهای کشور)، تهران: انتشارات جغرافیایی نیروهای مسلح.
3- برزگر، علی (1380) مقابر اسلامی شهر ری، تهران: دانشگاه تربیت مدرس.
4- تعریف مصوبات شورا (1383) شورای عالی شهرسازی و معماری ایران.
5- توکلی کرمانی، احمد (1346) احمد بن اسحاق قمی سفیر حضرت امام زمان (علیه السلام)، بی جا.
6- جبارنیا و همکاران (1371) طرح تفصیلی بافت قدیم شهر یزد، انتشارات وزارت مسکن و شهرسازی.
7- حمیدی، م (1373) نقش فرم، الگو و اندازه سکونتگاه ها در کاهش خطرات ناشی از وقوع زلزله، طرح بسیج توان فنی کشور برای مقابله با زلزله: جلداول، مفاهیم، دیدگاه ها و روش برخورد.
8- درمان، ه (1384) نگاهی به آنچه باید در شهرها دوباره ساخته شود: چرا بافت های شهری فرسوده می‌شوند؟: روزنامه‌ی همشهری، شمارة 3769
9- راولینسون، سرهنری (1362) سفرنامه عتبات، ترجمه اسکندر امان اللهی بهاروند، تهران: انتشارات آگاه.
10- روخانی، بابا مردوخ (1371) تاریخ مشاهیر کرد، تهران: انتشارات سروش.
11- ساروی، محمدفتح الله بن محمد (1371) تاریخ محمدی (احسن التواریخ)، تهران: انتشارات امیرکبیر.
12- سدید السلطنه مینایی، محمد علی خان (1362) سفرنامه، تصحیح احمد اقتداری، تهران: انتشارات بهنشر.
13- سلطانی، محمّد علی (1374) جغرافیای تاریخی و تاریخ مفصل کرمانشاهان، با مقدمه عبد الحسین نوایی، تهران: انتشارات سها.
14- طبرسی، میرزا حسین نوری (بی تا) نجم الثاقب، تهران.
15- طوسی، محمد بن حسن (1362) اختیار معرفة الرجال رجال الکشّی، سیّد مهدی الرجائی، قم: مؤسسه آل البیت (علیهم السلام).
16- فرید، یدالله (1384) جغرافیا و شهرشناسی، تبریز: انتشارات دانشگاه تبریز.
17- قنبری، صباح، خسروی زاده، صباح (1391) پژوهشی در تاریخ سرپل زهاب، تهران: انتشارات تمدن پارس.
18- کیانی، محمد یوسف (1386) معماری ایران دوره اسلامی، تهران: انتشارات سمت.
19- گرابار، الگ (1375) «اولین بناهای یادب.د اسلامی» ترجمه کلود کرباسی، فصلنامه اثر، شماره 27-26 صص 16-59.
20- مسعودی، مجید (1386) پس از دیدار، قم: انتشارات دلیل ما.
21- مشیر الدوله، میرزا سید جعفرخان مهندس باشی (1348) رساله تحقیقات سرحدیه، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
22- مهاجرانی همدانی، حسین، سفرنامه عتبات، تهران: کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، نسخه خطی شماره 4791.
23- موسوی حاجی، سید رسول. دیگران (1387) «یک سازه معماری در بسترسیاسی و اجتماعی خود» مجله مطالعات ایرانی، سال 7 شماره 13 صص 229-245
24- نجاری سهل آبادی، محمد (1390) امامزادگان ایران و بقاع متبرکه، تهران، موسسه فرهنگی انتشاراتی خاتم.
25- نیسانی، جواد (1382) پژوهشی در بناهای آرامگاهی مازندران مرکزی در قرن 9 هجری، تهران: دانشگاه تربیت مدرس.
26- هیل براند، رابرت (1377) معماری اسلامی، فرم عملکرد و معنی، ترجمه ایرج اعتصام، تهران: انتشارات پردازش و برنامه ریزی شهری وابسته به شهرداری تهران.
27- یعقوبی، احمد بن ابی واضح (1408 ه) البلدان، دار احیاء التراث العربی، الطبعه الاولی.
منبع مقاله :