تهدید منافع انگلستان و سفر لرد کرزن به خلیج فارس

مقدمه

پس از انعقاد معاهده 1820، طی دهه های سوم تا هشتم قرن نوزدهم میلادی جز یکی دو مورد منازعه با ایران، منافع انگلستان در خلیج فارس با خطری جدی مواجه نگردید. انگلیس در این دوره بارها برتری خود را در خلیج فارس به نمایش گذاشت. در دهه های پایان قرن نوزدهم با ظهور امپراتوری آلمان در صحنه روابط بین الملل، توازن قوا در میان قدرتهای اروپایی تهدید شد. این تهدیدات با نفوذ اقتصادی و سیاسی دول غربی در خلیج فارس و بویژه نفوذ روسیه از طریق ایران شرایط سختی را برای انگلستان فراهم ساخت.(1) در حالی که دولت ایران سعی در تجدید حکمیت خود در خلیج فارس با کمک مستقیم روسها داشت و فرانسه نیز به عنوان رقیب دیرین انگلستان تحریکات جدید را در مناطق تحت نفوذ انگلستان آغاز کرده بود. هند جزو امپراتوری بریتانیا به حساب می آمد و همواره از سوی روسیه، فرانسه و آلمان تازه وارد تهدید می شد.(2) در حالی که همین زمان تا سال 1903، پنج نمایندگی مسقط، کویت، بحرین، بوشهر و بندر عباس منافع انگلستان، را تأمین می کردند. در سال 1900 از دو میلیون و 837 هزار لیره استرلینگ واردات خلیج فارس دو میلیون و 471 هزار لیره متعلق به انگلستان و تنها 366 هزار لیره مربوط به سایر کشورها بود. سهم آلمان 23 هزار و سهم روسها 572 لیره بود. میزان صادرات از خلیج فارس نیز دو میلیون و هشتاد و هفت هزار لیره و مقصد آن اغلب لندن و بمبئی بود. با وجود این انگلستان در مقاطعی از این دوره در مقابل ضربات احتمالی دشمن، سردرگم و مشوش شد و سیاستمداران این کشور برای یافتن راه حل مناسب، به مشاجره با یکدیگر پرداختند.(3)
روسها از طریق کسب امتیازات بیشتر از ایران و نفوذ در سیستم گمرکی جنوب سعی داشتند موقعیت خود را مستحکم ساخته و از این طریق، لزوم تأسیس پایگاه دریایی و حفاظت از منافع تجاری خود را بهانه حضور در منطقه بدانند.(4) فرانسویان مستقیماً به عمان نزدیک شدند و امتیازاتی از این سلطان نشین گرفتند. آنان قصد نفوذ در سواحل متصالح را داشتند که انگلستان با جدیت از پیشرفت کار آنان جلوگیری کرد. اهمیت فرانسه در اینجاست که تلاش این کشور در نفوذ در سواحل متصالح و هم پیمانی با قواسم موجب انعقاد معاهده 1892 انگلستان و شیوخ شد که در نتیجه آن، شیوح متصالح از این پس اجازه انعقاد معاهده یا مذاکره سیاسی با دیگر کشورها را نداشتند. در این نوشتار مسئله حضور رقبای بریتانیا در خلیج فارس در فاصله سالهای 1895 تا 1903 و همچنین سفر لرد کرزن و اهمیت آن که تحت الشعاع خطر تهدید منافع انگلستان بود بررسی شده است.

ورود رقبای جدید انگلستان در خلیج فارس

با سقوط ناپلئون موقعیت تجاری و سیاسی فرانسه در خلیج فارس با رکود شدید مواجه شد. در 1855 یعنی در زمان ناصر الدین شاه، ناپلئون سوم با هدف کسب پایگاهی در خلیج فارس، نیکلا پروسه را به ایران فرستاد. این سفر با وجود پیشرفتهای اولیه با ممانعت مقامات انگلیسی مواجه شد.(5) در نتیجه حضور فرانسه در این منطقه نمودی نداشت. با حمله آلمان به فرانسه در 1870-1871/ 1288 -1289 ق وقفه ای در تلاشهای فرانسه به وجود آمد. اما از آغاز دهه هشتاد قرن نوزدهم تلاشهای این کشور شدت گرفت و از 1878 م/ 1296 ق به بعد با دریافت امتیازاتی در خوزستان و عراق (در زمینه کشاورزی و باستان شناسی) فعالیت سیاسی خود را آغاز کرد. وقتی به سال 1891 م/ 1289 ق سفیر فرانسه در لندن نسبت به دخالت انگلستان در کار جانشینی مسقط و عمان اعتراض کرد، ظهور فرانسه در خلیج فارس جنبه رسمی به خود گرفت.(6) در 1894 م/ 1292 ق کنسولگری فرانسه در مسقط تأسیس شد.(7)
دولت فرانسه به منظور نفوذ در سواحل متصالح کوشید تا امتیازات مهمی را که انگلستان از آنها سلب کرده بود به آنها بازگرداند. در نتیجه به کشتیهای بومی اجازه داد تا پرچم این کشور را بر کشتیهای خود نصب و بدون مزاحمت انگلیسیها در خلیج فارس رفت و آمد کنند. یکی از اهداف این کشور تجهیز شیوخ به سلاحهای جدید بود که با معاهده 1902 انگلستان با شیوخ، مبنی بر منع تجارت اسلحه از عملی شدن چنین اقدامی ممانعت به عمل آمد. این اسلحه در ایران به فروش می رسید و بخش عظیمی از آن نیز به افغانستان و مناطق شمال و مرکز هند ارسال می شد تا هند را علیه بریتانیا تجهیز کند. روش دیگری که علیه بریتانیا دنبال می شد، انتشار مجلاتی به زبانهای گوناگون عربی، فارسی، اردو، فرانسوی و غیره بود که از شرق افریقا تا کویت توزیع می شد، مهم ترین این نشریات، مجله فتح الباصر یا فتح البصائر بود که بعدها به مرسد الالباب تغییر نام داد.(8) در این نشریات بریتانیا را «شیطان» و «فنته انگیز» می خواندند.(9) این روزنامه ها به تحریک احساسات مذهبی ساحل نشینان می پرداخت و دلکاسه- وزیر امور خارجه انگلستان- عملکرد این روزنامه ها را مثبت خواند. روزنامه دیگر الاهرام بود که لوریمر آن را روزنامه فرانسوی مصر می نامد که نقش زیادی در تحریک ساحل نشینان خلیج فارس داشت.
طی سالهای 1904-1900 م/ 1322-1318 ق، ناوهای نظامی فرانسه با حمایت روسها چهار بار به انجام عملیات گشت زنی در خلیج فارس پرداختند.
طی همین دوره فرانسه کوشید تا با ایجاد ارتباط با شیوخ قواسم، آنان را به سوی خود بکشاند و در سواحل متصالح جای پایی باز کند.(10) از این رو افرادی را مخفیانه به نزد شیوخ فرستاد. البته شیوخ از ترس واکنش های انگلستان تمایل چندانی به برقراری روابط دوستان با آنان نداشتند. در سال 1891 م/ 1308 ق دو فرانسوی به نامهای شاپوی(11) و ترامیه(12) سعی کردند تا شیوخ قواسم را به سوی فرانسه بکشانند. آن هم زمان با تحریک شیخ ام القوین اتباع شیخ را نیز به مراهی با سیاستهای فرانسه دعوت کردند.(13) لوریمر(14) آن دو را «توطئه گران و ماجراجویان تاجرنما» می نامید.(15) آنان به شیخ هدایایی دادند و شیخ ام القوین در مقابل قول داد که در اسرع وقت مکاتبات خود را با فرانسه آغاز کند. ظاهراً با دیگر شیوخ نیز ملاقاتهایی صورت گرفت. همین موارد باعث شد که تالبوت، نماینده سیاسی انگلستان از حکومت هند بخواهد که معاهده ای رسمی با همان مفاد تضمین نامه رس(16)- نماینده سیاسی انگلستان در خلیج فارس- به مورد اجرا درآورد. (17) تالبوت در سال 1892 م/1309 ق این معاهده را با شیوخ منعقد کرد و شیوخ در این «قولنامه» متعهد شدند که هرگز با دول دیگر وارد مذاکره نشوند، زمین در اختیار آنان قرار ندهند و هیچ معاهده ای را بدون اطلاع انگلستان به امضا نرسانند و به علاوه وارثانشان هم به آن پای بند بمانند.(18) در سال 1896 م/ 1314 ق، معلوم شد که فرانسه با شیخ ابوظبی ارتباط دارد.(19) و مخفیانه مکاتباتی میان دو طرف صورت گرفته است. شیخ ابوظبی طی نامه ای به کنسول فرانسه در مسقط، اعلام کرد که خواهان تأسیس مرکز تجاری فرانسه در مسقط و ایجاد روابط سیاسی با این کشور است. شیخ زاید، که پس از افول قدرت رقبایش در منطقه عمان متصالح به قدرت برتر این منطقه تبدیل شده بود، در سال 1900 با مقامات ایرانی نیز مکاتباتی داشت.(20)
ابوظبی در این زمان در بوریمی(21) و نقاط دیگر به توسعه نفوذ خود می پرداخت. کاکس(22) نیز به این نکته واقف بود که این کار او در قبال خاندان غافری، در ارتباط با وهابیها، تهدیدی برای منافع انگلستان است. به تأکید او، بدویان بنی کتب(23) باید تقویت شوند.(24) انگلستان پس از آگاهی از این موضوع، متقابلاً سیاست خود را در قبال شیخ زاید تغییر داد. بخشی از برنامه سفر لرد کرزن تفهیم این سیاست به شیخ ابوظبی بود.(25)
آلمان نیز از دو طریق سعی در توسعه مستعمرات خود داشت؛ افریقا و عثمانی که از این میان عثمانی بهترین راه نفوذ به خلیج فارس بود.(26) خط آهن بزرگ آلمان از هامبورگ تا کویت امتداد می یافت و در نتیجه خطر بزرگی را متوجه انگلستان کرد.(27)
در سال 1895 م/ 1313 ق اولین کشتی بخار آلمان وارد خلیج فارس شد و یک سال بعد فردی به نام رابرت ونگهاوس در بندر لنگه به تحریک اهالی بر ضد انگلستان پرداخت.(28) او در حین تجارت محدود مروارید، اوضاع منطقه را نیز تحت نظر داشت. با حمایت بانکداران و صاحبان کشتی های تجاری آلمان، دفاتر تجاری خود را در بنادر خلیج فارس احداث کرد. در همین حال می کوشید در سواحل متصالح نفوذ کند که نمونه آن کسب امتیاز اکسد آهن در ابوموسی بود، اما در این راه موفقیتی نیافت.(29) با وجود این تهدیدات آلمانها تا 1916 ادامه یافت.
روسها با اعطای وامهای کلان، در پی کسب امتیازاتی در نواحی جنوبی ایران بودند تا از این طریق به آرزوی دیرین خود دست یابند.(30) در سال 1900 وامی به مبلغ چهار میلیون لیره به مظفر الدین شاه اعطا شد.(31) لرد کرزن آن را موجب افزایش حضور روسها در مناطق تحت نفوذ انگلیس دانست. در سال 1884 م/ 1301 ق، کاپیتان فن بلومر به بوشهر رفت تا زمینه های تأسیس کنسولگری روسیه را بررسی نماید. هم زمان، یک افسر قزاق در بوشهر به تحریک اهالی بر ضد انگلستان پرداخت. در سال 1895 م/ 1313 ق، متخصصین روسی برای بررسی امکان احداث خط آهن و انبار زغال سنگ به بندر عباس آمدند(32) و یک کشتی روسی قصد تخلیه مقادیری زغال سنگ در محل داشت. طی سالهای 1900- 1902 م، کشتیهای روسی چندین بار همراه با ناوهای فرانسوی به نمایش نظامی در خلیج فارس پرداختند.(33) طی سالهای 1899- 1900 م/ 1317-1318 ق، چهار هیأت برای بررسی راههای جنوب به این نواحی اعزام شدند تا مسیر راه آهن شمال- جنوب را بررسی کنند. در نهایت، مسیر کرمان به چابهار انتخاب شد.(34) قرار بر این بود که هرمز یا قشم به عنوان محل تأسیس پایانه راه آهن انتخاب شود و در صورت امکان، پادگان نیروی دریایی نیز در این جزیره احداث گردد. در همین زمان پزشکان روسی در سطحی وسیع به سواحل شمالی خلیج فارس بویژه بوشهر و بندر عباس اعزام شدند. آنان در حین کار به جاسوسی و مطالعه موقعیت بنادر و جزایر خلیج فارس نیز می پرداختند.(35)
ایران قرارداد دریافت وام 22/5 میلیون دلاری را با روسیه منعقد ساخت و روسها نیز در مقابل امتیازاتی را در جنوب ایران کسب کردند. یکی از این امتیازات احداث خط لوله نفت از خزر به خلیج فارس بود. ایران همچنین متعهد شد که راجع به احداث راه آهن با هیچ کشوری وارد مذاکره نشود و این قرارداد مختص روسها باشد. روسها از گرفتاری انگلستان در جنگ ترانسول (1899-1902) نهایت بهره را بردند و مطبوعات روسیه نیز علناً به دولت پیشنهاد تعرض به منافع انگلستان در ایران و به دست آوردن پایگاه نظامی در خلیج فارس را می دادند.(36)
در آغاز قرن بیبستم فردی به نام میلر که در تبلیغ بر ضد انگلستان شهرت داشت با حس کینه نسبت به انگلستان، در سیستان فعالیت گسترده ای بر ضد این کشور به راه انداخت. شایع شده بود که یکی از مقامات روسی به عنوان هدیه، اسلحه میان عشایر سیستان تقسیم کرده است. در همین زمان، روزنامه مسکوئی رووئه ورمیا، یکی از روزنامه های تندرو مسکو و حامی سیاستهای تزار روس نوشت: « بگذارید بریتانیا بداند که ما هندوستان را نمی خواهیم بلکه تنها خلیج فارس را می خواهیم، همین قدر که این را دانستند مطلب تمام است.»(37) مقامات انگلیسی اظهارات روزنامه مذکور را نشانه بروز حادثه ای مهم در مرزهای هند می دانستند. روسها املاک سیستان را به نام فلان شعبه ایران می خریدند و به این طریق مقادیر زیادی زمین خریداری شد. لرد کرزن اوضاع را به دقت زیر نظر داشت. حشمت الملک- حاکم موروثی محل و از دوستان بریتانیا پیشنهاد کرد که او نیز زمینها را خریداری نماید. هاردینگ به شرط مخفی ماندن کار این پیشنهاد را پذیرفت. روسها تا آنجا پیش رفتند که می خواستند حشمت الملک را از میان بردارند.(38) سیستان از دیدگاه انگلستان ارزش فراوانی داشت و تصرف آن مقدمه فتح هند بود. کرزن راه حل حفظ سیستان را احداث راه آهن کویته به نوشکی و از آنجا به مرز ایران و تأسیس پستهای نگهبانی، پست و تلگراف برای تسهیل ارتباطات هند و خلیج فارس می دانست. او همچون هاردینگ، بر این نظر بود که اگر روسها حمله کنند بندر عباس، سیستان، بوشهر و یا هر منطقه دیگری که فتح آن به دست روسها منافع انگلستان را به مخاطره می اندازد، باید فتح شود.
طرح دیگری که روسها درصدد اجرای آن بودند، اسکان ارمنیهای تابع روسیه در نواحی شمال غربی خلیج فارس، به خصوص در کویت بود که این طرح با مخالفت انگلستان به بهانه مغایرت آن با معاهده 1899 م عملی نشد. در سال 1899 م/ 1317 ق دوره احداث خط آهن شمال تمدید شد. روسها تا سال 1900 در سیستان، کرمانشاه و اصفهان کنسولخانه هایی احداث کردند. در سال 1900 کمیته سن پترزبورگ، تصمیم به تأسیس کمپانی تجاری اودسا در بوشهر گرفت. این کمپانی اولین کشتی تجاری خود را در سال 1901 روانه خلیج فارس کرد. در سال 1900 کشتی جنگی گیلیاک و در سال 1901 کشتی واریاک در خلیج فارس به گشت زنی پرداختند. از اکتبر 1901 م/ 1319 کشتی کورنیلف(39) دائماً از اودسا به بوشهر، بصره، بندر لنگه، بندر عباس و دیگر بنادری که قابلیت بهره گیری این کشتی را داشت، در رفت و آمد بود.(40) کشتی سینکلر نیز بعدها به آن پیوست.(41) مدتی بعد دولت روسیه با این کمپانی قراردادی بست و آن را تحت حمایت مالی خود قرار داد. در سال 1903 کشتی جنگی سریع السیر روسی بویارین(42) به خلیج فارس آمد و سرویس دریایی کمپانی اودسا افتتاح شد که تا 1914 برقرار بود.

تلاش ایران در تجدید حاکمیت خود بر خلیج فارس

تلاش ایران برای اعاده حاکمیت خود بر خلیج فارس که از نیمه دوم عصر ناصر الدین شاه شدت گرفت نیز یکی از عوامل نگرانی انگلستان بود. از 1882 م/ 1300 هـ ق بنادر و جزایر خلیج فارس زیر نظر امین السلطان قرار گرفت و در 1887 م/ 1305 هـ ایالت جدیدی به نام «بنادر و جزایر خلیج فارس» ایجاد شد. از افراد خاندان سلطنتی فردی با والی گری آن (به مرکزیت بوشهر) انتخاب شد. در 1305 گارد ساحلی ایستگاه تلگراف جاسک که در نظارت بر راه های ورودی هند اهمیت فراوانی داشت، منحل شد.(43) مقاومت رسمی ایران در برابر ادعاهای نمایندگان سیاسی بوشهر و لنگه باعث می شد که تجار انگلیسی در همه جا به توهین و استهزا گرفته شوند. البته کنسول روس در بوشهر نیز در این میان نقش زیادی داشت. در خوزستان و سیستان نیز وضع به همین منوال بود، در همین زمان، پایگاه باسعید و منحل و پرچم ایران در جزیره سیری نصب شد.(44) در سالهای پایانی قرن 19 ایران سعی کرد شیوخ سواحل جنوبی را علیه انگلستان بسیج کند و در صورت امکان آنها را بار دیگر تحت حمایت خود قرار دهد.(45) سپس به درخواست دولت مرکزی، حاج احمد دریا بیگی- حاکم کل بنادر و جزایر خلیج فارس، همراه با ملک التجار بوشهر از بحرین، ابوظبی و دبی بازدید کرد و چند روزی با شیخ زاید به مذاکره پرداخت. او از شیوخ خواست تا اتباع خود را از نفوذ مسیحیان خارج کنند. شیخ دُبی- رشید بن طهنون- حاضر به ادامه صحبت در این باره نشد(46)
بند لنگه تا سال 1874 م/ 1292 ق در دست شاخه ای از قواسم تابع حکومت مرکزی ایران بود. قواسم لنگه به نیابت از دولت مرکزی ایران، جزایر سه گانه را تحت نظارت خود داشتند. در سال 1887 م/ 1305 ق، مسائل خانوادگی آنان باعث دخالت دولت ایران در لنگه شد. در نتیجه بررسیهای نمایندگان دولت مرکزی شیخ قضیب القاسمی- حاکم جدید لنگه- مقصر ناآرامیهای آن منطقه شناخته شد. مأموران حکومتی او را دستگیر و به حکومت شاخه قاسمی بر لنگه پایان دادند. در نتیجه لنگه و جزایر تابعه تحت نظارت مستقیم ایران قرار گرفت.(47) دریابیگی طی نامه ای به تمامی حکام محلی که شیخ قضیب آنها را گماشته بود، خواست بدون هیچ دل نگرانی به کار خود ادامه دهند. او اعلام کرد که از این پس دویست سرباز در لنگه مستقر خواهد شد. در ژانویه 1900 دولت ایران محمد بن خلیفه را متهم به تدارک سپاه در رأس الخیمه برای حمله به لنگه کرد. نماینده سیاسی انگلستان در بوشهر بالاجبار ملپومین (48) را به رأس الخیمه فرستاد تا او را از مداخله در امور لنگه باز دارد.(49) لنگه در نیمه دوم قرن 19 چنان برای انگلستان اهمیت یافت که به منظور حمایت از صد تاجر هندی ساکن در آن، یک نمایندگی دائم تأسیس کرد.(50) در 22 مارس 1900 سیمه(51) بلژیکی به ریاست کل گمرک خلیج فارس منصوب شد. پس از او دامبرین به این کار گماشته شد. یکی از اقدامات جدی هیأتهای بلژیکی، مطالعه راجع به مالکیت جزایر ایرانی خلیج فارس بود. از سوی دیگر مظفر الدین شاه طی سفرهایش به روسیه، فرانسه و دیگر کشورهای اروپایی با استقبال گرم آنان روبه رو شد که این خود موجب نگرانی بیشتر انگلستان را فراهم آورد. در 18 محرم 1318 برابر با 1901 شاه ایران از طریق جلفا به روسیه رفت و میهمانداران روسی از وی به گرمی استقبال کردند. او سپس از طریق آلمان به فرانسه رفت و یک ماه در آن کشور ماند و به روسیه بازگشت. در این سفر، پزشکان آلمانی و فرانسوی به معالجه او پرداختند.(53) در هنگام ورود به روسیه با استقبال گرم امپراتور و بزرگان این کشور مواجه و در کاخ آرمیتاژ ساکن شد و تزار، نشان «سنت آندره» را به او اعطا کرد. او پس از بازدید از مرکز نظامی روسیه در 25 ربیع الاول با بدرقه تزار عازم فرانسه شد.(53) این بار با استقبال رسمی رئیس جمهور فرانسه « امیل لوبه» و دلکاسه، طراح استعمار نو فرانسه، وارد پاریس شد و از مقبره ناپلئون، برج ایفل و کارخانه فشنگ سازی و اسلحه سازی دیدن کرد.(54) در دژ نظامی ژنرال «فلورانتین» اقامت گزید و در جلسه ای با حضور وزیر جنگ فرانسه و ژنرال آندره شرکت کرد.(55)
در همین سفر از طریق وامی که گرفته بود، کشتی پرسپولیس را سعدالدوله خریداری کرد و در سواحل بوشهر لنگر انداخت. اگر چه قرار بود مظفرالدین شاه به انگلستان نیز سفر کند ولی مرگ دومین پسر ملکه ویکتوریا باعث لغو او به آلمان، ایتالیا و انگلستان شد. به هر حال، تنها روسیه و فرانسه توانستند از میزان خود استفاده نمایند.

واکنش انگلستان در قبال تهدیدات

تهدید هند و دیگر مراکز استعماری انگلستان در خلیج فارس و اقیانوس هند در سالهای پایانی قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم بر تحرکات سیاسی این کشور برای حفظ منافع خود در منطقه افزود از جمله نخستین اقدامات انگلستان تا پیش از آغاز قرن بیستم تحت الحمایگی کویت، تلاش برای ورود دیگر شیوخ به سیستم عمان متصالح، توجه به شیوخ قواسم و تقویت آنان در مقابل ابوظبی، تقویت حضور ناوگان دریایی خود در خلیج فارس، مطالعه دقیق ویژگیهای سواحل و جزایر و مواردی دیگر بود. در آغاز سال 1902 لرد لانسدون که مدتی مدیریت مستعمرات انگلستان در هند را بر عهده داشت، به وزارت امور خارجه انگلستان منصوب شد.(56) در همین سال طرح پیوستن دیگر شیوخ، من جمله شیخ قطر به سیستم عمان متصالح دنبال شد.(57) همچنین، در همین سال کنفرانسی با شرکت نیروی دریایی، وزارت جنگ، وزارت امور خارجه، وزارت هند، وزارت مستعمرات و کمیته دفاع امپراتوری در لندن برگزار شد که در جلسات آن راجع به موقعیت انگلستان در خلیج فارس و کارهایی که برای حفظ این موقعیت باید صورت گیرد، بحث شد. مستر جوزف والتون، نماینده ی پارلمان انگلستان، اعلام کرد: « با وضع نامناسبی که روسها به وجود آورده اند، جداً باید مبارزه کنیم ... حکومت هندوستان هم باید در حفظ این منافع تحرک بیشتری از خود نشان بدهد. چرا که از وظایف حکومت هند است که به این موضوع توجه داشته باشد تا منافع بریتانیا محفوظ بماند.»(58) والتون راجع به آلمان و روس گفت: « مدتهاست که می خواهند در خلیج فارس یک بندر داشته باشند، امروز دولت روس خواهان این بندر است و بدون شک [آن را] تصاحب خواهد کرد». « زمان و مقتضیات عوض شده و باید در سیاست خود تجدید نظر کنیم... اینکه تا حال در این راه قدم برداشته نشده دلیل عدم قدرت ماست که نمی توانیم آن را از روال کنونی خود بازگردارنده و تغییر دهیم.»(59) کرزن نیز در این بار می افزاید: « هرگاه جنگی میان ما و روسها پیش آید و ایران به طرفداری ما قیام کند، ما این طرفداری را به مبلغ گزافی خریداری خواهیم کرد. مسئله همین است... من به یک چنین سیاستی جز اینکه اظهار تأسف بکنم چیز دیگری نمی توانم علاوه کنم.»(60) « من واگذاری یک بندر به روسیه را توسط هر دولتی که باشد توهین عمدی به بریتانیا، نقض بی جهت وضع موجود و تحریک به جنگ بین الملل تلقی می کنم.»(61) « برخی پیشنهاد کرده اند که بهتر است روسها تا خلیج فارس پیشروی کنند تا از نزدیک دچار نهیب و ضربت شوند. این استدلال مبتنی بر تصور و خیال و سخت ابلهانه است و من هیچ وقت نشنیده ام که فلان سرباز، دشمن خود را تا آستانه قلعه راه داده باشد، با این خیال که هر وقت دلخواه اوست آسان با دشمن گلاویز شود.»(62) « روس باید با عثمانی گلاویز شود و بغداد را تصرف کند، و یا از راه ایران خود را به خلیج فارس برساند، که دومی مایه امیدواری است و خطر کمتری دارد.»(63)
در نامه ای که لرد کزرن به جرج هامیلتون و گروهی از صاحب منصبان وزارت هند نوشته آمده است: « در این اواخر علائمی مشاهده شده حاکی از اینکه برخی اشخاص مایل به دست برداشتن از این طرز تفکرند [نفوذ بریتانیا در ایران و خلیج فارس و حفظ برتری این کشور] و اینکه تفوق سیاسی را که با آن همه کوشش و صرف مال به دست آمده می توان در معرض مبارزه مصون از مجازات دیگران قرار داد و می توان آن را با دیگران تقسیم کرد.» در واقع هامیلتون به عنوان وزیر هند در لندن با نظر کرزن برای فشار بر ایران در عدم اعطای امتیاز جدید به روسیه مخالف بود. او به گروه « چشم به راه شکست» تعلق داشت و هیچ نظری درباره روسها نداشت. لرد لانسدون عقاید کرزن را کارساز می دانست و با او موافق بود.(64)
کنفرانس 19 نوامبر و مذاکرات هاردینگ و لانسدون به این نتیجه ختم شد که در صورت حمله روسها به نیرویی یکصد هزار نفره نیاز است که تدارک آن ناممکن است. پس باید پیش از آنکه فرصت از دست برود، بنادر و جزایر استراتژیک خلیج فارس فتح شود. لرد کرزن- نایب السلطنه هند- در همین زمان هیأتی متشکل از افسران نیروی دریایی، کارمندان وزارت هند و وزارت امور خارجه برای بررسی اوضاع به خلیج فارس فرستاد. این هیأت از اوایل سال 1903 م/ 1321 ق برای بررسی عموم کرانه های ایران و قسمتی از بلوچستان به این منطقه آمدند. در نتیجه این بررسیها، معلوم شد که روسها به شدت در حال فعالیت اند.(65) در جلسه علنی مجلس قانون گذاری، وزارت امور خارجه انگلستان در 17 ژانویه 1902 اعلام کرد:
« موقعیت ما در خلیج [فارس] چه از نظر تجاری و چه از نظر سیاسی یک ماهیت ویژه دارد و دولت بریتانیا اصل تفوق و برتری خود را در خلیج فارس اساس و زیر بنای سیاست خود قرار داده است. این مسئله نه به صورت تئوری و نظری، بلکه یک واقعیت است، چرا که منافع تجاری و اقتصادی ما در خلیج فارس از هر کشور دیگری بیشتر می باشد.»(66)
در 1903 م/ 1321 ق کرزن با نهایت دقت، ولیز(67)، دریادار هندوستان را به خلیج فارس فرستاد تا به مطالعه درباره سواحل و جزایر آن بپردازد. مجموعه گزارش های ویلز در سال 1904 تدوین و به لندن فرستاده شد و در نتیجه آن در کرانه های بحرین، الاحسا و قطر نیز اقداماتی صورت گرفت.(68)
لانسدون، وزیر امور خارجه انگلستان، در پنجم مه 1903، در مجلس این کشور اعلام کرد: « ما باید تأسیس هر پایگاه نیروی دریایی یا ایجاد و تجهیز استحکامات بندری، توسط هر قدرتی را تهدیدی جدی علیه منافع بریتانیا بدانیم و تا آنجا که در توانمان است با آن به مقابله برخیزیم.»(69)
سفیر روسیه در لندن در دیدار با لانسدون این اظهارات را خطاب به روسها ارزیابی کرد و گفت ما هرگز در چنین اندیشه ای نبوده ایم. او از مذاکره بیشتر راجع به مسائل مربوطه طفره رفت و گفت که زمان آن هنوز فرا نرسیده است.
کرزن این اعلامیه را که گاهی از آن به نخستین اعلامیه ی بالفور (نخست وزیر وقت بریتانیا) یاد می شود و سرآغاز تعیین حدود نفوذ روس و انگلستان در ایران است.(70) اعلامیه مونروی ما در خاورمیانه خواند که باید نمایشی به خود بگیرد تا دوست و دشمن را به طور یکسان قانع کند، منظور لرد کزرن از نمایش، همان سفر به خلیج فارس است تا قدرت نیروی دریایی بریتانیا را به نمایش بگذارد. پس از انتشار اعلامیه لانسدون، کرزن در نامه ای کنایه آمیز خطاب به هامیلتون (وزیر امور هند در کابینه لندن) نوشت:
« این همان چیزی است که من به زبانی که یازده سال قبل در کتابم آمد، درباره آن مجادله می کردم... این همان چیزی است که من طی ده ها نامه ای که من در چهار سال اخیر به شما نوشتم راجع به آن به بحث و جدل با شما پرداختم...»(71)

سفر لرد کرزن به خلیج فارس (1903 م/ 1321 هـ ق)

با به خطر افتادن منافع انگلستان در خلیج فارس، لرد کرزن، نایب السلطنه هند را واداشت که خود به خلیج فارس بیاید و از نزدیک موقعیت جزایر و بنادر آن را ارزیابی کند و در ملاقات با شیوخ قواسم به دلگرمی آنان بپردازد. در سال 1321 ق/ 1903 م، پس از عزل اتابک، چند واقعه مهم روی داد که بنا به خواست لرد کرزن صورت گرفت: 1. نصب پرچم قواسم بر جزایر سه گانه(72) و آغاز بحث جزایر سه گانه 2. اعزام هاردینگ و جرج چرچیل به عتبات و دیدار با اشخاص بانفوذ 3. اعزام کلنل مک ماهان به سیستان(73) 4. سفر لرد کرزن به خلیج فارس(74) 5. تأسیس پایگاه های دریایی و نصب پرچم انگلستان در مدخل ورودی خلیج فارس (دماغه رأی مسندم).
اگر چه همه این موارد حائز اهمیت بود؛ اما دو واقعه نصب پرچم شیوخ تحت الحمایه انگلستان بر جزایر استراتژیک تنگه هرمز و سفر لرد کرزن به دلیل تعیین سیاست انگلستان در خلیج فارس از اهمیت بیشتری برخوردار است.
اهداف سفر کرزن طبق گزارش شماره 148، مورخه 17 سپتامبر 1903 م/ 1321 ق به قرار ذیل است:
1. بازدید از پایگاه ها و تأسیساتی که برتیانیا در سواحل و جزایر خلیج فارس مستقر کرده (تجاری و نظامی).
2. دیدار با شیوخی که با بریتانیا قرارداد تحت الحمایگی نسبی امضا کرده اند.
3. نمایش قدرت تجاری- سیاسی بریتانیا، برای به رسمیت شناساند این قدرت به آنان.(75)
از دید نویسندگان ایرانی هدف او از انجام سفر این بود که: «زهر چشمی از روسها بگیرد تا در پی ایجاد پایگاهی نظامی و اقتصادی در خلیج فارس نباشد. هم علاقه انگلیس کبیر را اعراب مزدور سواحل جنوبی بیان دارد و از ایشان استمالت و تفقدی کند تا امرای عرب بدانند در قبال هر دولتی که باشد- خواه ایران، خواه روسیه، از آن حراست خواهد شد... البته شیوخ عرب هم باید پاس حقوق ولی نعمت بدارند و به جان ملکه بریتانیا دعا کنند... و در برابر تاج امپراتوری خاضع و خاشع باشند.»(76) نامه ای در 12 اکتبر 1903 به هاردینگ- سفیر کبیر انگلستان در ایران- فرستاده شد تا آن را به دست مقامات ایرانی برساند، در این نامه آمده است: « خطاست اگر سفر نایب السلطنه در حکم تهدید به حال کسی شمرده شود، این سفر نتیجه طبیعی علاقه دوستانه ای است که ما به امور ایران داریم و نیز مولود رابطه موجود میان ما و سلطان مسقط و رؤسای محلی قسمت غربی به خلیج فارس است.»(77) هاردینگ در نامه خود به وزارت امور خارجه ایران منافعی را که کرزن به دنبال کسب آنها بود تأمین کننده منافع ایران می دانست و در جایی دیگر می افزاید: « حضرت مستطاب معظم هیچ گونه رسالت پولیتیکی در بنادر ایران ندارد و محض احترام اعلی حضرت همایونی در دوره مسافرت خود به مشایخ اعرابی که با دولت هندوستان طرف معاهده هستند، به این بنادر تشرف خواهند آورد.»(78)
لرد کرزن نیز در 17 دسامبر در نامه ای به لندن نوشت:
«این مأموریت نه تنها مسائل حیاتی موجود را حل و فصل خواهد ساخت بلکه نایب السلطنه را قادر می سازد که به موضوعات متعدد مورد علاقه بریتانیا نیز بپردازد و همچنین شخص نایب السلطنه همراه با دریادار ویلز و اسکادران نیروی دریایی هند شرقی قادر خواهد بود تا بنادر ساحلی، پایگاه ها، مراکز تلگراف، تأسیستان، انبارهای زغال سنگ، لنگرگاه ها و غیره را بازرسی و ارزیابی کند.»(79)
لرد کرزن با کشتی آرگنوت(80) همراه با دریادار ویلز(81) و ناو فکس(82)، هاردینگ(83) و چهار اژدرافکن و چندین ناو کوچک به سمت مسقط حرکت کرد.(84) کرزن نشان «صلیب اعظم ستاره ی هند»(85) را به سلطان مسقط اعطا کرد و در کشتی آرگنوت خطاب به سلطان اعلام کرد که اگر گروههایی از عمان داخلی بخواهند باعث ایجاد ناامنی در نواحی تحت نظارت سلطان شوند، در واقع اتباع بریتانیا را متضرر خواهند ساخت. پس بریتانیا در دفع این شورشها همواره از سلطان حمایت خواهد کرد.(86)
کرزن پس از ترک مسقط یک روز تمام به بررسی سواحل شرقی و غربی رأس مسندم و بعد صخره های دریایی مدخل ورودی خلیج فارس پرداخت. یک ناوگان متشکل از هفت ناوچه کوچک مأمور بررسی دماغه مسندم شدند. در 18 نوامبر از خورهای شبه جزیره مسندم که به عنوان نقطه ای استراتژیک در ورودی خلیج فارس و موقعیت قواسم اهمیت داشت بازرسی کرد. کرزن بعد از بررسیهای لازم در این مناطق به سمت شارجه رفت. او در 21 نوامبر به شارجه رسید. در هنگام ورود به شارجه اعلام شد که نایب السطنه قصد دارد با تمامی شیوخ متصالح ملاقات کند و شیوخ باید به عرشه کشتی او بیایند.» آنان نیز در 23 نوامبر خود را به شارجه رساندند. لرد کرزن در این دیدار بیش از هر چیز به اهمیت حضور بریتانیا در خلیج فارس برای حفظ امنیت شیوخ پرداخت و گذشته تاریک شیوخ را نمونه ای از عواقب احتمالی خروج آنان از جرگه حمایت بریتاینا دانست. او همچنین با مهارت تمام نتیجه دوره یکصد ساله حاکمیت بریتانیا بر خلیج فارس را ایجاد امنیت برای شیوخ دانست و خطاب به آنان گفت: «ای آقایان؛ از خلال روابطی که بدین سان به وجود آمده، وظیفه ی پاسداری و صیانت از این صلح و وداد در منطقه با رضایت خود شما به عهده انگلیس کبیر واگذار شد و علقه های سیاسی میان هند و فرد فرد شماها جوانه زد و رشد یافت. در نتیجه این پیوندها بود که بریتانیا، بزرگ این دریا و نگهبان رسمی شما شناخته شده است. آنان چنان که اکنون هیچ یک از شما با هیچ دولتی به جز بریتانیا رابطه ای ندارید... و اکنون که آسایش و آرامش بر این صفحات سایه گسترده و به هیچ روی خیال نداریم که حاصل یک قرن کوشش و تلاشی که نتیجه ای چنین پر شکوه و پیروز داشته است، به رایگان از دست بدهیم. هیچ کس نباید این انتطار عبث را از ما داشته باشد که بی غرض ترین صفحه ی تاریخ را که با این زحمات و فداکاریها نوشته شده است با دست خود بشوییم و نابود گردانیم... ای آقایان! اینها روابطی هستند که میان امپراتوری بریتانیا و فرد فرد شما برقرار است. سرور تاجدار ما، حکمران بزرگ این امپراتوری، در نقطه ای چنان دور از سرزمین شما زندگی می کند که کسی از شما تاکنون صورت او را به چشم ندیده است و در آینده هم هرگز نخواهد دید، اما اوامر و دستورهای او در سراسر این سرزمینهای پهناور که مستملکات او هستند، توسط عمال و کارگزاران حکومتی او اجرا می شوند. من امروز به عنوان نماینده او در قلمرو هندوستان تأمین رفاه شما را به عهده دارم و از این بابت پیش امپراتور مسئول می باشم...»(87)
در واقع، کرزن می خواست قواسم در سیاست جدید انگلستان نقش مهمی را ایفا کنند. حمایت او از حق حاکمیت شیخ شارجه بر حمیریه و فجیره و ممانعت از استقلال طلبی آنها از طرفی نشان از سیاست تسلط قواسم بر رأس مسندم و تنگه هرمز را داشت و از سوی دیگر باعث شد که شیخ صقر بن سلطان شیخ قاسمی نسبت به پیوند دوستی با انگلستان اطمینان پیدا کند. دوستی که از آغاز قرن نوزدهم به تیرگی گراییده بود. از طرف دیگر حکومت هند چندی پیش جزایر سه گانه را متعلق به قواسم دانسته و این خود باعث اهمیت بیشتر قواسم و لزوم تقویت آنان از سوی انگلستان می شد.
بحث مالکیت رأس الجبال، مشرف به تنگه هرمز، به دلیل موقعیت ویژه آن در دهانه خلیج فارس، از مسائلی بود که لرد کرزن به آن پرداخت. انگلستان از سال 1819 این ناحیه را متعلق به متحد خود- سعید بن سلطان و سلطان مسقط- می دانست اما در 1903 م/ 1321 ق عمان قدرت چندانی نداشت و گرفتار مسائل داخلی خود بود. مسئله رأس الجبار همچنان مشکلی مهم میان سلطان مسقط و قواسم بود. او به منظور اعلام سیاست جدید انگلستان در قبال سواحل متصالح، یعنی تقویت قواسم در مقابل ابوظبی، اعلام کرد:
شما می دانید که مناطق شمالیا(88) یعنی محدوده سواحلی که به باطنه معروف است و در پشت شبه جزیره عمان [رأس مسندم] قرار دارد تحت نظارت شیخ قواسم است ولی نظارت آنها بر این منطقه مدتی است که مورد شناسایی واقع نمی شود. این مسئله باید بدون اینکه منجر به تنش شود، خاتمه یابد.(89)
او با درک اهمیت حفظ ارتباط با قواسم و لزوم قدرت یابی آنان در مقابل زیاده خواهیهای ابوظبی، شدیداً با استقلال طلبی شیوخ عجمان، ام القوین و جزیره الحمرا مخالفت کرد. در هنگام بازدید وی از سواحل حیمریه، صیب بن عبدالرحمن، شیخ حمیریه، از او خواست استقلال مناطق تخت نظارت قبیله اش را از طرف حکومت هند انگلستان، به طور رسمی شناسایی کند. ولی کرزن ناتوانی شارجه در حمایت از آنان را در مقابل دشمن بی اساس دانست و شکایات آنان را نپذیرفت.
پس از اجتماع شارجه، لرد کرزن در 22 نوامبر وارد بندر عباس شد. سالار معظم به نیابت از حکومت مرکزی از او استقبال کرد. قرار بود علاء الدوله- حاکم فارس- با او ملاقات کند. لرد کرزن در جمع تجار انگلیسی و هندی بندر عباس گفت:
«این بریتانیا بود که راه تجارت هند و ایران را هموار نمود و این سیستم وسیع تجاری را برقرار کرد. اگر چه شهرت بندر عباس مربوط به گذشته های دور است اما زمانی که انگلستان پا به عرصه نهاد بندر عباس موقعیت کنونی اش را کسب کرد.»(90)
و حتی رونق تجارت در خراسان و افغانستان و آسیای مرکزی با خلیج فارس یا خلیج فارس با نواحی مرکزی ایران را مدیون وجود کالاهای انگلیسی دانست.(91) کرزن در هنگام حضور در شارجه، بندر عباس، قشم و لنگه در فرصتهای مختلف از جزایر تنگه هرمز نیز دیدن کرد و با دریادار خود راجع به برقراری سیستم دفاعی این مناطق به گفتگو پرداخت. پس از بندرعباس، همراه با هاردینگ قشم را دور زد و در تنگه هنگام توقف کرد. پس از اندکی مشورت با همراهان، تصمیم به برقراری دوباره مرکز تلگراف در جزیره هنگام و فتح این جزیره گرفت. سپس از باسعیدو در قشم دیدن کرد. آن گاه به لنگه رفت و به ملاقات با تجار انگلیسی و هندی پرداخت و سخنانی نیز خطاب به روسها بیان کرد. پس از لنگه به دیدار شیخ بحرین رفت و در این دیدار سعی کرد تا انگلستان را تنها دوست شیخ و حامی همیشگی او بداند. در کویت نیز همین سیاست دنبال شد و او به حمایت صریح خود از کویت در مقابل تهدیدات عثمانی پرداخت. پس از دیدار دو روزه از کویت قصد داشت تا با شیخ خزعلی نیز به عنوان شیخ مستقل خوزستان ملاقات کند که او حاضر به چنین کاری نشد. کرزن همراه با فرمانده ناوگان خود با کشتی اسفینکس از خور ابوموسی که موقعیت مناسبی برای پایانه خط آهن آلمان به خلیج فارس داشت بازدید کرد.(92) سپس به بررسی وضعیت و موقعیت خور العرب و سواحل عثمانی در ام القصر پرداخت. آن گاه از آنجا تا سواحل ایران در بوشهر را نیز بررسی کرد و طی نامه هایی به تهران خواستار ملاقات رسمی با مقامات ایرانی در بوشهر شد که این درخواستها به جایی نرسید و او با ناراحتی بوشهر را ترک کرد و راهی هند شد.(93)
لرد کزرن پس از اتمام گردش در خلیج فارس اعلام کرد: «در اینجا من گردش سراسر سواحل را به پایان رسانده و خاطر نشان می کنم که دولت ایران در حال حاضر بیش از هر موقع دیگر از زمان شاه عباس در کرانه های شمالی حکومت قدرتمندانه و نظارت بلامعارضی دارد... امارت نشینهای عربی هم استقلال تام یا فقط نسبی دارند. ولی در میان این همه عوامل، بریتانیا شاهین ترازو را در دست دارد.»(94) او پیش از این در کتاب ایران و مسئله ایران که پیش از انتصاب او به نیابت سلطنت هند نوشته بود، شرط برتری انگلستان را چنین توصیف کرده بود:«نیروی بحری بریتانیا در دریای مدیترانه و اقتدار غیر قابل انکارش در خلیج فارس شرط احراز این برتری است. تقویت بریتانیا از نظر تجاری در سراسر کرانه شمالی خلیج فارس از گواتر تا محمره و در شهرهای داخلی تا حدود اصفهان عامل ثانوی این تخمین به شمار می رود. اما قوی تر از هر دو موجب مزبور، وجود احساساتی است که در نواحی جنوب نسبت به کشور ما مشهود است.»(95) با وجود این برای اینکه انگلستان را خیرخواه مردم مناطق جنوبی ایران نشان دهد می گوید: «بریتانیا حتی به یک وجب از خاک ایران چشم طمع ندارد. فرمانهای هشتم و نهم احکام عشره ی (تورات) هیچ وقت از جانب ما در خطر نقض نخواهد بود.»(96)

نتیجه

رقابتهای سیاسی کشورهای اروپایی در دهه های پایانی قرن نوزدهم با هدف تسلط بر کانونهای تجاری، به خصوص هندوستان، موجب شد تا اهمیت خلیج فارس به عنوان دروازه هند افزایش یابد. انگلستان که موقعیت خود را در خطر می دید، به طرق مختلف می کوشید تا این خطرات را رفع نماید. سفر لرد کرزن به خلیج فارس سخنرانی اش در اجتماع شیوخ در شارجه نقطه اقدامات انگلستان در مقابله با این تهدیدات دول بزرگ بود. اگر چه در این مقطع اقدامات دیگری نیز از سوی این کشور صورت گرفت؛ اما آنچه که در ظاهر امر نمود بیشتری یافت، سفر لرد کرزن بود. لرد کرزن از همان زمانی که به ایران و آسیای میانه سفر کرد، تنها روسیه تزاری را تهدیدی برای منافع انگلستان دانست و به همین دلیل از سال 1895 که به نیابت سلطنت مستعمرات انگلستان در هند و خلیج فارس منصوب شد به بررسی اقدامات روسیه در ایران، خلیج فارس و آسیای مرکزی پرداخت. از آغاز سال 1901 بارها بر لزوم انجام سفر هدفمند و نمایش قدرت انگلستان تأکید داشت، اما مقامات لندن و وزارت هند با دیدگاه او چندان موافق نبودند. با انتصاب لانسدون، سیاست دولت مرکزی انگلستان به کمک کرزن آمد و از این پس اقدامات مهمی در زمینه مقابله با دول رقیب به انجام رسید. این اقدامات در مناطق مختلف خلیج فارس به اجرا درآمد. کمک به شیخ کویت در مقابل دشمنان، تجهیز آل سعود در کویت و همراهی با آنان در فتح ریاض و دیگر مناطق نجد که از 1903 عملی شد، تقویت روابط با دیگر شیوخ عمان متصالح و به خصوص توجه ویژه به قواسم که پس از 1820 در مقابل شیوخ بنی یاس ابوظبی(که متهم به مذاکره با ایران و فرانسه بود) و دبی قدرت چندانی نداشتند. ارسال نیروهایی همراه به مک ماهون برای تقویت نفوذ خود در سیستان، مذاکره با برخی سرشناسان در بغداد و نجف و مهم تر از همه تحریک قواسم به ادعای مالکیت جزایر ایرانی تنگه هرمز و تأسیس پایگاه هایی در این تنگه، بخشی از اقدامات این کشور بود. از دیدگاه نایب السلطنه این سفر مهم ترین بخش از اقدامات لازمی بود که نتایج مهمی را به همراه داشت. همین موضع گیریهای تند زمینه انعقاد معاهده 1907 با روسیه را فراهم کرد که البته از دیدگاه لرد کرزن روسها برنده این قرارداد بودند. با وجود این حوادث بعدی به لرد کرزن نشان داد که سیاستهای او در هند و خلیج فارس نقش مهمی در ادامه حضور این کشور در منطقه داشته است.

پی نوشت ها :

1. کاظم زاده، فیروز، روابط روس و انگلستان در ایران، پژوهشی درباره امپریالیسم، ترجمه منوچهر امیری، تهران، فرانکلین، 365، 1354 - 380.
2. سیستانی، محمود افشار، سیاست اروپا در ایران، ترجمه سید ضیاء الدین دهشیری، تهران، نشر موقوفات افشار یزدی، 1358، صص 288-289؛ حقیقت، عبدالرفیع، روابط خارجی ایران از کهن ترین زمان تاریخی تا عصر حاضر، پژوهش و نگارش از عبدالرفیع حقیقت، تهران، نشر کومش، چ 1381، ص 446.
3. محمود، محمود، تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلستان در قرن نوزدهم، ج1، تهران، اقبال، 1328-33، ص 51.
در این باره نک:
Amirahamdi, Hoshang, Small Island, Big Policis the Thonb's and Abumusa in the Persiangulf, st Martins Press, New York, 1996.
5. هاولی، دونالد، دریای پارس و سرزمین های متصالح، ترجمه حسن زنگنه، بوشهر: بوشهر شناسی، 1377، صص 198-205.
6. همان، ص 205.
7. گوگیر، عرب شناس و سفیر پیشین فرانسه در تونس به عنوان تاجر در مسقط ساکن شد. او طی دوره اقامت خود در این شهر سرسختانه در مقابل توطئه های کارگزاران انگلیسی ایستاد و در این راه از سوی سیاستمداران با نفوذ حزب استعمار طلب پاریس و روزنامه های فرانسه حمایت می شد.
Mohammad Morcy Abdollah,op. cit, p. 28.
8. جناب، محمدعلی، خلیج فارس، نفوذ بیگانگان و رویدادهای سیاسی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی، بی تا، ص 167.
9. همان، ص 148.
10. همان، ص 163.
11. Shapuy.
12. Tramuye.
13. دریای پاریس و سرزمینهای متصالح، ص 206.
14. فرستاده ویژه لرد کرزن که برای بررسی جغرافیایی و تاریخی سواحل و قبایل ساکن در سواحل خلیج فارس به این منطقه آمد و تا سال 1906 گزارشهای مفصلی راجع به این منطقه به وزارت امور خارجه انگلستان ارائه داد. این گزارشها به صورت مجموعه ای دو جلدی تا عصر حاضر به عنوان یک منبع مهم تاریخی، جغرافیایی و مردم شناسی مورد استفاده محققین حوزه خلیج فارس است.
15. J. G , Gazetteer of the Persian gulf, Oman and Central Arabia Vol. 1, p. art IA Historical, Calcutta, 1908-1915, Republished by grey International West Mead, England, 1970, p. 732.
16.Ross این تضمین نامه سه ماده ای شیوخ را از برقراری روابط سیاسی با دول دیگر، اعطای زمین یا انعقاد قرارداد با آنان منع نمود.
17. Lorimer. op. cit, pp. 730-739.
18. Ibid, pp. 320-738.
19. خلیج فارس، نفوذ بیگانگان و رویدادهای سیاسی، ص 63.
20. Morcy Abdallah, Op. cit, pp. 96-99, Saldanha, Op. cit, percise of Affairs gulf and Iran, pp. 57-58.
21. منطقه ای مرزی میان عربستان سعودی، عمان و ابوظبی که سالها مهم ترین مسئله مرزی میان این شیخ نشینها را ایجاد کرده بود. هم اکنون بخش مهمی از آن در اختیار شیخ ابوظبی است.
22. کاکس، نماینده سیاسی انگلستان در خلیج فارس که تا آغاز جنگ جهانی اول این مسئولیت را بر عهده داشت و سیاست راهبردی او باعث شد آن گونه که کرزن انتظار داشت، خلیج فارس را به دریاچه انگلیسی تبدیل کند. درباره اقدامات او در مقابل مداخلات روس و بریتانیا در مناطق داخلی ایران و خلیج فارس نگاه کنید به منابع زیر: میر احمدی، مریم، پژوهشی در تاریخ معاصر، ایران (برخورد شرق و غرب در ایران 1900- 1950)، اتشارات آستان قدس رضوی، چاپ دوم، 1368، صص 65-77.
اوکانر، فردریک، خاطرات فردریک اوکانر، کنسول بریتانیا در فارس، ترجمه حسن زنگنه، چاپ اول، نشر شیرازه، 1376، ص 119.
مایر، نیدراسکارفن، زیر آفتاب سوزان ایران، ترجمه کیکاوس جهانداری، تهران، نشر تاریخ ایران 1363، ص 278.
لمبتون، آن. ک. س. ایران در عصر قاجاریه، ترجمه سیمین دانشور، تهران، جاودان خرد، چاپ اول، 1381، ص 359.
رایس، دنیس، ایرانیان در میان انگلیسیها، تهران، نشر نو، 1364.
شمیم، علی اصغر، ایران در عصر سلطنت قاجار، تهران، انتشارات مدبر، 1378، ص 9.
Kumar, Parinder, India and the Persian gulf 1858-1907, London Asia Publishing House, 1966.
23. یکی از قبایل ساکن در عمان متصالح و از ارکان اصلی بازوی نظامی قواسم، که مهم ترین بخش نیروی زمینی قواسم در مقابله با تهدیدات بنی یاس و عمان بودند.
24. Mohammad Morcy Abdollah,op. cit, p. 28-89.
25. Ibid, pp. 99-100.
26. فرامرزی، احمد، راه آهن اروپا و خلیج فارس، تهران،؛ داور پناه، 1346، ص 54.
27. صدر اعظم سابق آلمان- شاهزاده بولو- در سال 1902 گفته بود که « آلمان در مشرق زمین هیچ گونه سیاست فعالی اجرا نمی کند» و در جای دیگر اعلام کرد که طرح راه آهن هامبورگ بغداد - خلیج فارس، بر روی نفوذ و روحیه اقدامات آلمان در میان مدیترانه و خلیج فارس و کرانه های روزهای تاریخی دجله و فرات زمینه هایی می گشاید.» آندره شر آدم Andere sher Adamse در کتاب طرح پان ژرمنیست می گوید: « اگر نقشه هامبورگ- خلیج فارس اجرا می شد، به دولت برلن و آلمان یک قدرت اقتصادی فوق العاده می داد که تاکنون در جهان دیده نشده است.» (خلیج فارس، نفوذ بیگانگان و رویدادهای سیاسی، ص 55). این طرح در سال 1898 م/ 1316 ق، جنبه عملی به خود گرفت. Lorimer, Op,cit, pp. 310-311 در سال 1900 کنسول آلمان در استانبول- اشتم ریخ Herr stemrich هیأتی به کویت فرستاد و زمینی را که پایانه خط راه آهن به آن ختم می شد از امیر خریداری کرد. مهم ترین عکس العمل انگلستان این بود که در سال 1899 م/ 1317 ق کویت را تحت الحمایه خود ساخت. ممانعت از اجرای طرح خط آهن از سوی شیخ یکی از شروط معاهده تحت الحمایگی بود. در نتیجه قرارداد 1899 م امیر کویت با انگلستان مانع پیشبرد این کار شد.
28. وادالا، رامی، خلیج فارس در عصر استعمار، ترجمه محمد شفیع جوادی، تهران، کتاب سحاب، 1364، ص 56.
29. Saldanha, Op. cit. Precise of Koweit affairs, pp. 104-116.
30. پطر کبیر در وصیت نامه خود گفته است: « در کارشکنی مربوط به امور ایران تسریع نمایید، به خلیج فارس راه یابید، تجارت قدیمی حوزه ی شرق نزدیک و مدیترانه را احیا کنید و به سوی هند که انبار گنجهای جهان است پیش برانید.» البته بسیاری از مورخان این وصیت نامه را دروغین می دانند.
31.Saldanha, Op. cit, Precise correspoundens, pp. 93-92.
32. خلیج فارس در عصر استعمار، صص 54-53.
33. Mohammad Morcy Abdollah,op. cit, pp. 28-29.
34. Ibid, p. 29.
35. خلیج فارس، نفوذ بیگانگان و رویدادهای سیاسی، ص 129.
36. راجع به این موضوع نک: کرزن، لرد، ایران و قضیه ایران، ترجمه غلامرضا وحید مازندرانی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1350.
37. Saldanha, Op. cit , pp. 53.
38. روابط روس و بریتانیا در ایران، صص 398-392.
39. Korniloff.
40. خلیج فارس، نفوذ بیگانگان ...، ص 129.
41. روابط روس و انگلستان در ایران، ص 422.
42. Boyarine.
43. خلیج فارس، نفوذ بیگانگان ...، صص 41-40.
44. در این باره نگاه کنید به:
Toye, The Lower Gulf Islands: Abu Musa and the Tonbs, London, Archive Edition, 1993, Vol. 1 and 2.
45. Saldanha, Op. cit, Vol. 8, Percise of negd affairs, pp. 56-59. Kelly. op. cit, pp. 656-661.
46. لاوارنس از سوی نماینده سیاسی انگلستان به ابوظبی اعزام شد تا از نزدیک به بررسی اوضاع بپردازد. مذاکرات دو طرف مخفیانه صورت گرفت و بعدها که انگلستان از حقیقت موضوع باخبر شد، ابوظبی اعلام کرد که این سفر به منظور رسیدگی به مسائل اتباع شیخ در ایران صورت گرفته است.
47. درباره اهمیت لنگه در نیمه دوم قرن نوزدهم نک: کامله بنت الشیخ عبدالله بن علی القاسمی، تاریخ لنجه، مجد الثانی، ط 20، دبی، مکتبه الدبی للتوزیع، 1993، همچنین: Lorimer, Op. cit, Vol. BII, pp. 1097-8.
48. Melpomene.
49. Saldanha, Op. cit, Vol.8, Percise correspoundens, p. 19.
50. bid, pp. 2063-5.
با وجود این تعداد زیادی از تجار، شهر را به قصد دُبی ترک کردند. به خصوص پس از استقرار گمرک در بندر در سال 1902 دُبی جانشین لنگه شد و تجار مروارید در آنجا اقامت گزیدند. دُبی از این پس راه پیشرفت را پیمود.
51. Simais.
52. سفرنامه انگلستان، سفرنامه اول مظفرالدین شاه، تهران، چاپ دوم، 1363، ص 123.
53. همان، ص 128.
54. همان، ص 146.
55. همان، صص 153-152.
56. تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلستان در قرن نوزدهم، جلد 4 و 5، ص 38.
57. در این باره نک: تطور قصر السیاسی من نشاءت الاماره الی استقلال الدوله، جمعی از نویسندگان، الدوحه، 2005، صص 200-119.
58. تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلستان در قرن نوزدهم، جلد 4 و 7، صص 89- 90.
59. ایران و قضیه ایران، ص 553.
60. راجع به اوج گیری رقابت های دو طرف طی این دوره، نک: روابط روس و انگلستان در ایران، صص 419- 403.
61. ایران و قضیه ایران، ص 712.
62. همان، مقدمه کتاب.
63. همان، ص 726.
64. Saldanha, Op. cit, Vol.8, Percise corespoundens, p. 92-93.
65. خلیج فارس، نفوذ روس و انگلستان در ایران، ص 173.
66. تاریخ روابط خارجی ایران، ص 273.
67. Wiles.
68. Lorimer, Op. cit, pp. 374-5.
در سال 1901 و 1902 طرح فتح مجدد باسعیدو در لندن مطرح شد. پس از بررسیهای متعدد قرار شد یکی از روستای اطراف پادگان قدیمی که پیش تر آنها را خارج از محدوده پادگان به حساب می آوردند تسخیر شود و این محل به یک بندر آزاد تجاری یا پادگان نیروی دریایی تبدیل شود. همچنین مقرر گردید که از ورود اتباع غیر انگلیسی با باسعیدو جلوگیری شود. ولی همین جلوگیری باعث هجوم تجار به این محل شد و در نتیجه طرح باسعیدو لغو شد. (خلیج فارس، نفوذ بیگانگان ...، ص 175).
69. Amir Ahmadi, op. cit, pp. 89-90.
70. روابط فارسی ایران از کهن ترین زمان ...، ص 446.
71. ایران و قضیه ایران، ص 553.
72. لرد کرزن که طرح فتح جزایر ایرانی را تهیه نمود، در کتاب ایران و قضیه ایران، پس از شرح موفقیت لنگه، جزایر لنگه را با عوان «جزایر اطراف لنگه» تابع این بندر می داند و ادامه می دهد که شیخ قاسمی به نیابت از حکومت مرکزی بر آنها نظارت دارد. از همان ابتدای سال 1900 دستور فتح جزایر به مقامات رسمی هند ارسال شد و شایعه اعزام هیأت روسی برای اجاره یک جزیره در جنوب ایران باعث شدت عمل انگلیسیها شد. وزیر امور خارجه انگلستان دستور برافراشتن پرچم این کشور در هر جزیره ای را که مناسب تأسیس پایگاه نیروی دریایی باشد صادر نمود. طبق دستور، باید از ایجاد ارتباط میان شیوخ و مقامات ایرانی و روسی جلوگیری شود. دولت ایران در سالهای 1902-1901 در قشم و کیش ایستگاه بازرسی گمرک تأسیس نمود. قرار بود در جزایر هنگام، شعیب، ابوموسی و تنب بزرگ نیز ایستگاه های دیگری تأسیس شود. اهالی خرمشهر و بوشهر به استقبال مأمورین گمرک رفتند. این حرکت ایرانیان زنگ خطری دیگری برای انگلستان بود. گمرک ایران در این زمان شش فروند کشتی مجهز داشت. کمبل به هند پیشنهاد داد که جزیره ابوموسی به نام شارجه فتح شود و در توجیه این کار چند نامه جعلی رد و بدل شده میان لنگه و شارجه و همچنین عدم اعلام رسمی ایران نسبت به حاکمیت بر جزایر را مدنظر قرار داد. یکی از این نامه ها مربوط به 1868 م/ 1285 ق می باشد که از نظر نماینده سیاسی انگلستان، وزارت هند بریتانیا در بوشهر ارزش جواب دادن هم نداشت. در نوامبر 1900 طی نامه ای به وزارت امور خارجه نوشت: « در اوایل امسال گزارشی مبنی بر اقدام روسها در پیاده سازی نیرو در بندر عباس واصل گردید. پیرو نامه 13 فوریه 1899 م/ 1317 ق اینجانب به حضرتعالی در 14 فوریه اختیار داده شد... در صورت ملاحظه شرایط خاص پرچم انگلستان هرمز، هنگام، قشم یا هر جزیره دیگری که بنا بر مصلحت مقامات بحیه مناسب پایگاه دریای باشد اقدام فرمایید.
India Office to Forign Office, dated 1 " November, 190, enclosure no. 2 F. O. 60/733.
وزارت امور خارجه در پاسخ، جزایر واقع در تنگه هرمز را جزء مناطق مورد تهدید و در نتیجه مناسب برای برافراشتن پرچم انگلستان دانست.
Georje Hamilton to the Governor- General of India in Council, secret no. 30, dated 23" November 1900 F. O. 416/733.
در اوایل سال 1902 مقرر شد جزایر استراتژیک تنگه هرمز و حوالی آن فتح شود. در نتیجه در سال 1903/ 1321 ق با این ادعا که جزایر تنب و ابوموسی رسماً از سوی ایران اشغال نشده اند، ناوگان دریایی انگلستان آنها را تحت نظارت خود قرار داد. در آوریل همان سال، شارجه « به عنوان نشانه ای از مالکیت» پرچم خود را بر جزایر تنب ابوموسی برافراشت.
Bavand, Davoud, H., The Historical, Political and Legal Bases of Irans Soverignty over the Islands of Tonb and Abu Musa, New York, Internet Cocepts Incorporated, 1994, pp. 64-66.
73. کلنل سرهنری مک ماهان همراه با 1500 نیرو تا سال 1906 دست به یک سری اقداماتی زد که در نطر لرد کرزن برای پاکسازی مدخل ورودی هند و حمایت از رهبران بلوچ الزامی بود. در همین حال طی سالهای 1895 تا پایان عصر لرد کرزن در هند (1905) مرز ایران و هند تعیین گردید. (تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلستا در قرن نوزدهم، جلد 4 و 7، صص 95-91).
74. تا پایان حضور بریتانیا در سال 1971، تنها دو نایب السلطنه انگلیسی هند از خلیج فارس دیدن کردند، یکی لرد کرزن و دیگری لرد هاردینگ که در سال 1915، 1333 ق، یعنی با آغاز جنگ جهانی اول در خاورمیانه به بصره رفت.
75. Salanha, Op. cit, Percise correspoundens, p. 52.
76. نوایی، عبدالحسین، ایران و جهان، از مشروطیت تا پایان قاجاریه، ج3، تهران، هما، چاپ اول، 1375 46-45.
77. خلیج فارس، نفوذ بیگانگان ...، ص 163.
78. لرد کرزن در خلیج فارس، بر پایه اسناد وزارت امور خارجه واجد نشر اسناد، تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بین الملل، 1370، ص 24. Salanha, Op. cit, p. 50.
79. Ibid.
80. آرگنوت Argonaut یا آرگوناتا نام کشتی افسانه ای است که طبق افسانه های یونانی به دست آرگون ساخته شد تا فردی به نام پیوس از طرف پادشاهی از سرزمین یونان در جستجوی پشم طلایی یا نماد فرمانروایی بر دریاها، به سفری دور و دراز برود. رزمناو آرگنوت بزرگ ترین کشتی ای بود که تا قبل از جنگ جهانی از خلیج فارس دیدن کرده بود.
81. H. n. ss, Hyachinth.
82. H. m. ss. fox.
83. R. Im. Harding.
84. Saldanha, Op. cit, Vol.III, Percise of Maskat affairs, pp. 51.
85. Insignia G. C. I. E.
86. Saldanha, Op. cit, p. 51.
87. متن کامل این سخنرانی در پیوست کتاب لویمر:
Gazetteer of the Persian Gulf, Oman and central Arabia Vol. 1, p. art IA.
و همچنین در پیوست کتاب دریای پاریس و سرزمینهای متصالح، از دونالد هاولی آمده است.
88. شمالیا عنوانی است که قبایل عمان به طور سنتی برای شناسایی بخشی از مناطق شرقی رأس مسندم واقع در سواحل دریای عمان عنوان می کردند و هم اکنون جزئی از امارات متحده عربی است.
89. Lorimer, Op. cit, part, B. II, p. 2639.
90. Saldanha, Op. cit, Percise of Msskat affairs, Vol. III, p.50.
91. Ibid, p. 51.
92. Ibid, Vol.V, Percise of koweit affairs, pp. 80-92.
93. Ibid , Precise of Muskat affairs, Vol.III, p. 53.
94. Ibid, p. 54.
95. ایران و قضیه ایران، ص 737.
96. 1) از شنیدن غیبت و بدگویی به هماسیگان احتراز کنید. 2) به اموال همسایه با نظر طمع نگاه نکنید، (ایران و قضیه ایران، ص 737).

منابع تحقیق:
1. تطور قطر السیاسی من نشاءت الاماره الی استقلال الدوله، جمعی از نویسندگان، الدوحه، 2005.
2. العابد، صالح محمد، دور القواسم فی خلیج الفارسی، 1747-1820، مطبعه الالعانی، بغداد، 1986.
3. قاسم، جمال زکریا، تاریخ الخلیج الفارسی الحدیث و المعاصر، ج2، قاهره، دار الحضاره القوی و والثقافه، 1998.
4. جناب، محمدعلی، خلیج فارس، نفوذ بیگانگان و رویدادهای سیاسی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی، بی تا.
5. کاظم زاده، فیروز، روابط روس و انگلستان در ایران، 1864-1914، ترجمه منوچهر امیری، تهران، جیبی، 1354.
6. گرگانی، م. منشور، سیاست انگلستان در خلیج فارس و جزایر بحرین (نفت و مروارید)، تهران، چاپخانه مظاهری، 1325.
7. رایت، دنیس، ایرانیان در میان انگلیسیها، تهران، نشر نو، 1364.
8. سفرنامه فرنگستان، سفرنامه اول مظفرالدین شاه، تهران، چاپ دوم، 1363.
9. سیستانی، محمود افشار، سیاست اروپا در ایران، ترجمه سید ضیاء الدین دهشیری، تهران، نشر موقوفات افشار یزدی، 1358.
10. فرامرزی، احمد، راه آهن اروپا و خلیج فارس، تهران،؛ داور پناه، 1346.
11. کرزن، لرد، ایران و قضیه ایران، ترجمه غلامرضا وحید مازندرانی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1350.
12. لرد کرزن در خلیج فارس، بر پایه اسناد وزارت امور خارجه واحد نشر اسناد، تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بین الملل، 1370.
13. محمود، محمود، دگرگونی نظام بین الملل، تسلط جهانی اروپا، ارزشهای اروپایی 1895- 1328.
14. مستقیمی، بهرام، دگرگونی نظام بین الملل، تسلط جهانی اروپا، ارزشهای اروپایی 1895-1914، تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بین الملل، 1373.
15. هوشنگ مهدوی، عبدالرضا، تاریخ روابط خارجی، تهران، سیمرغ، 1355.
16. نوایی، عبدالحسین، ایران و جهان، از مشروطیت تا پایان قاجاریه، ج3، تهران، هما، چاپ اول، 1375.
17. وادالا، رامی، خلیج فارس در عصر استعمار، ترجمه محمد شفیع جوادی، تهران، کتاب سحاب، 1364.
18. ویلسون، آرنولد، خلیج فارس، ترجمه محمد سعییدی، علمی و فرهنگی، 1366.
19. هاولی، دونالد، دریای پارس و سرزمین های متصالح، ترجمه حسن زنگنه، بوشهر: بوشهر شناسی، 1377.
20. Amirahamdi, Hoshang, Small Island, Big Policies (The Tohnb's and Abumusa in the Persian gulf st),. New York, Martins Press, 1996.
21. Bombay Government Selection, From The Records of The Bombay Government, Historical and Other' Information With The Province of Oman, Muscat And Other Places in Persian Gulf, Bombay Edition; Vol. XXIV. Bombay, 1856.
22. Bavand, Davoud, H., The Historical, Political and Legal Bases of Irans Soverignty over the Islands of Tonb and Abu Musa, New York, Internet Cocepts Incorporated, 1994..
23. Busch, K. Britain and The Persian Gulf, 1894-1914, Berkeley University of California Press, 1967.
24. Constable, Captain C. G., and Stiffe, Lieutenant A. W., The persian Gulf pilot, Inclouding The Gulf of Oman. London: Hidrographic Admirality, 1864.
25. India Office Recobds, [I.O], Annual Administration Reports of the Persian Gulf Residency and Muscat Political Agancy. Calcutta): Province of Fars.
26. J. G. L orimer, Gazetteer of the Persian gulf, Oman and Central Arabia Vol. 1, p. art IA Historical, Calcutta, 1908-1915, Republished by grey International West Mead, England, 1970.
27. John Mc Cluer, An Account of Navigation between India and Persian Gulf, London, 1986.
28. Kelly. J. B. Great Britain and the Persian gulf, 1795-1880, oxford university press, 1968.
29. Kinner, John Macdonald, A Geographical Memoir of Persian gulf Emirate, London, unknowm publisher, 1813.
30. Kumar, Parinder, India and the Persian gulf 1858-1907, London Asia Publishing House, 1966.
31. Mirfendereski, "The Tamb Islands Controversy, 1887-1971, A Cace Study in Claims to Territory in International Low, Tufts University of Massachusetts, 1985.
32. Mojtahed Zadeh, pirouz, The Changing World Order and the Geographical Regions of Caspian- Centeral Asia and the Persian gulf, London, Urosevic Foundation, 1992.
33. Mohammad Morcy Abdollah, The United Arab.
34. P. L. Toye, The Lower Gulf Islands: Abu Musa and the Tonbs, London, Archive Edition, 1993, Vol. 1 and 2.
35. Saldanha. J. a: Precise of the Persian gulf, Vol., IV, 1870-1904, Archive edition London, 1986.
منبع مقاله :
(1387)، ایران و استعمار انگلیس(مجموعه سخنرانیها، میزگرد و مقالات، تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی1388