کتاب در دوره جمهوری اسلامی

از سال 1356 فضای نسبتاً آزاد سیاسی در کشور پدید آمد و افراد، احزاب و جمعیت های سیاسی به تدریج پس از یک دوره پانزده ساله ی رکود و توقف فعالیت های سیاسی، بار دیگر توانستند عرض اندام کرده و با پراکندن نامه های سرگشاده به نخست وزیر و نیز برگزاری میتینگ های سیاسی شهرو محافل شعر خوانی و سخنرانی و همچنین ایراد منبرهای سیاسی انتقادی و پرشور در مساجد سراسر کشور، با حضور اجتماعات پر شور مردم به ویژه جوانان، به تدریج کتاب هایی که تا آن زمان زیر تیغ سانسور قرار داشت و مجال انتشار نیافته بود و یا پس از انتشار، به دستور رژیم به سرعت جمع آوری گردیده و از دسترس عموم خارج شده بود، به دلیل فشار سیاسی مقامات کاخ سفید بر رژیم شاه و عقب نشینی سیاسی تاکتیکی رژیم، به طور نیمه مخفی و بعضاً آزاد در تیراژهای بسیار زیاد منتشر شد و نمایشگاه های کتاب متعددی در تهران و شهرستان ها و عمدتاً در دانشگاه های کشور برگزار گردید که این کتاب ها با قیمت ارزان در دسترس عموم قرارمی گرفت.
این روند که از نیمه دوم سال 56 آغاز شد در سال 57 ادامه یافت و بدین ترتیب صدها عنوان کتاب که دارای مضامین سیاسی و غالباً ممنوع الانتشار بود در تیراژ بالا و با کیفیت نازل و در جلدهای سفید و یا تک رنگ و بدون نام و نشان منتشر شد که در میان آنها تعداد معتنابهی از کتاب ها و جزوات متعلق به سازمان ها و گروه های چریکی سال های گذشته دیده می شد. اصطلاح «کتاب های جلد سفید» که در آن زمان و بعدها متداول شد به همین کتاب ها اطلاق می گردید.
در کنار انتشار این کتاب ها، صدها عنوان اعلامیه و روزنامه دیواری منتشر شد که پس از پیروزی اسلامی، با شکل و اندازه های مشخص و با کیفیت بهتر و به صورت ارگان های تئوریک احزاب و جمعیت های سیاسی انتشار یافت که بسیاری از آنها در جبهه مخالفان نظام جمهوری اسلامی قرار داشت. اکثریت قریب به اتفاق کتاب ها و نشریات سیاسی این سال ها که در تهران و شهرستان ها به صورت سراسری و یا محلی منتشر شد، فاقد مجوز نشر بود و لذا هیچگونه آمار رسمی از کتاب ها و نشریات این دوره در دست نیست. از سال 1360 و پس از تثبیت سیاسی نظام، انتشار کتاب و مطبوعات، سامان بهتری یافت و همه ناشران کتاب و صاحبان مطبوعات، سامان بهتری یافت و همه ناشران کتاب و صاحبان مطبوعات، ملزم به کسب اجازه از وزارت ارشاد اسلامی گردیدند.
با وقوع انقلاب فرهنگی در اردیبهشت 1359 و تعطیلی دو ساله دانشگاه ها و مدارس عالی کشور گروه زیادی از استادان این مراکز، موظف به تألیف و ترجمه ی متون اساسی تحقیقی و آموزشی مورد نیاز دانشگاه ها شدند و متعاقب آن صدها عنوان کتاب مرجع و آموزشی دانشگاهی انتشار یافت.
بعد از گذشت چند سال، نسل جدیدی از نویسندگان و محققان دانشگاهی - که عموماً فارغ التحصیلان جدید دانشگاهی و یا دانشجویان ایرانی مقیم خارج از کشور بودند- به فعالیت در عرصه نشر کتاب و مجله پرداختند و به تدریج تحول کمّی و کیفی روز افزونی در این عرصه به وجود آوردند.
یکی از فعالیت هایی که به منظور ساماندهی کتب آموزشی دانشگاهی صورت گرفت، تألیف و ترجمه کتب علمی برای دانشگاه های سراسر کشور بود. بدین منظور «مرکز نشر دانشگاهی» تأسیس شد که در طول بیست سال فعالیت انتشاراتی خود، 1058 عنوان کتاب علمی منتشر کرده (61) که بسیاری از آنها جزو متون درسی دانشگاهی است. علاوه بر آن انتشارات سَمت نیز که به تدوین کتب علوم انسانی برای دانشگاه ها می پردازد از بدو فعالیت خود در 1364 تا بهمن سال 1387، بیش از 1300 عنوان کتاب درسی دانشگاهی با قیمت نسبتاً ارزان و مناسب منتشر کرده است(82) گذشته از این دو مرکز انتشارات، بسیاری از دانشگاه های دولتی و غیر دولتی به چاپ و انتشار کتاب های علمی دانشگاهی مشغولند.
برای آگاهی بهتر از رشد کتب منتشر شده در سال های پس از انقلاب، آمار انتشارات سال 56(44) با آمار سال 86 (58: ج4) به تفکیک موضوع در جدول شماره(1) آمده است.
بدین ترتیب بالاترین افزایش عناوین کتاب، مربوط به موضوع زبان با افزایش 70 برابر و کمترین میزان افزایش مربوط به موضوع تاریخ و جغرافی با افزایش 4/3 برابر بوده است.
ناگفته نباید گذاشت که آمار سال 86، آمار کامل و دقیقی نیست؛ زیرا از یک سو برخی ناشران دولتی مجوز نشر دریافت نکرده و از سوی برخی ناشران سودجو، پس از چاپ مجدد کتاب، تاریخ نشر جدید را بر برخی ناشران سودجو، پس از چاپ مجدد کتاب، تاریخ نشر جدید را بر پشت جلد کتاب چاپ نمی کنند. در جدول شماره ی (2)، تعداد عناوین منتشر شده در سال 86 به تفکیک نگارش (تألیف یا ترجمه)، چاپ (بار اول و تجدید چاپ) و محل چاپ (تهران یا شهرستان ها) آمده است.

موضوع	کلیات	فلسفه و روان شناسی	دین	علوم اجتماعی	زبان	علوم خالص	علوم عملی	هنر	ادبیات	تاریخ و جغرافیا	کودکان و نوجوانان	جمع
تعداد عناوین سال 56	110	113	633	412	45	110	230	88	737	557	-	3035
تعداد عناوین سال 86	1677	2034	10831	6080	3125	4539	7518	1699	6566	2402	8140	54611
میزان تقریبی افزایش(برابر)	15	18	17	14/7	70	41	32/7	19	8/9	4/3	-	24

کل کتب منتشره سال 86	تألیف	ترجمه	کتب	کتب	چاپ	چاپ
54611	42894	11717	23601	31010	43005	11606
79%	21%	43%	57%	79%	21%

در جدول شماره (3)، تعداد عناوین مجلات انتشار یافته در سال 56 (44) و 84 (45: ج1) به تفکیک سال نشر، محل نشر، نوع زبان و میزان افزایش آمده است.
علاوه بر این، 7 مجله چهار زبانه (چهار مجله به فارسی، انگلیسی، فرانسه و آلمانی؛ 2 مجله به فارسی، انگلیسی، فرانسه و عربی و 1 مجله به فارسی، انگلیسی، عربی و ترکی اسلامبولی) و 7 مجله با خلاصه مقالات عربی و انگلیسی، 1 مجله دو زبانه فارسی و اسپرانتو و 1 مجله به زبان روسی در کشور منتشر می شود (45: نه و ده).
در سال 56، تهران و 13 شهرستان به کار نشر مجلات اشتغال داشته اند(44: 149 و 150) که در سال 84، این تعداد با احتساب تهران، به 37 شهرستان بالغ گردیده که 4/5 برابر میزان سال 56 است. در سال 84 پس از تهران، شهر قم با انتشار 71 عنوان مجله در مقام دوم، مشهد با 46 عنوان در مقام سوم و اصفهان با 42 عنوان در مقام چهارم قرار دارد (45: 487- 492).
بالاترین تیراژ مجله در سال 84، تعداد 860/000 نسخه است که به رشد دانش آموز اختصاص دارد و پس از آن رشد نو آموز با 700/000 نسخه و رشد کودک با تیراژ 650/000 نسخه است (همان: چهارده) در

مجلات انتشار یافته	تعداد در تهران	تعداد در شهرستانها	زبان انگلیسی	فارسی با خلاصه انگلیسی	فرانسه	فارسی با چکیده فرانسوی	عربی	فارسی – عربی	کردی یا کردی – فارسی	ترکی- فارسی	ارمنی یا فارسی- ارمنی	فارسی- عبری	تعداد کل
سال 56	299	37	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	336
%87	%13
سال 84	1223	287	17	169	1	2	6	6	2	3	1	1	1510
%80	%20
میزان افزایش	حدود 4برابر	حدود 7/7 برابر	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	4/5 برابر

این سال تعداد 18 عنوان مجله نیز برای زنان انتشار یافته است (همانجا).
متأسفانه آمار رسمی و مدونی از تعداد روزنامه های منتشر شده در سال 56 در دست نیست؛ ولی آمار عناوین روزنامه های انتشار یافته در سال 84 به تفکیک زبان و محل نشر در جدول شماره (4) آمده است (165: 45- 170).

فارسی	انگلیسی	عربی	ارمنی	فارسی- ترکی	فارسی- گیلگی	در 76 شهرستان	در تهران	جمع کل
503	3	2	1	16	1	294	209	503
%58	%42

با ملاحظه اسامی شهرستان ها، می توان گفت که نه تنها شهرهای بزرگ و مراکز استان ها، بلکه حتی شهرهای کوچک درجه سوم و دور از مراکزی چون ابر کوه، بافق، بروجن، بم، در گز، فردوس، لار، میبد و یاسوج نیز دارای روزنامه های محلی هستند و در سطح شهرستان اطلاع رسانی می کنند (همانجا).
آمار عناوین کتاب های منتشر شده در سال های اخیر، در مقایسه با بسیاری از کشورهای جهان، از رشد کاملاً مطلوب و امیدوار کننده ای برخوردار است. به عنوان مثال در سال 1377 (1998)، تعداد عناوین کتاب های منتشر شده در کشور حدود 11/3 برابر مصر و بیش از یک برابر هند بوده و در سال 1378(1999) در مقایسه با ترکیه حدود 7 برابر بوده است. در جدول شماره (5)، تعداد عناوین کتاب های منتشر شده کشور در سال های 1375 / 1996، 1377/ 1998 و 1378/ 1999 در مقایسه با برخی کشورهای توسعه یافته و توسعه نیافته و با توجه به میزان جمعیت و رشد سواد در آن کشورها آمده است.

نام کشور	جمعیت	نرخ سواد	1996(1375)	1998(1377)	1999(1378)
جمهوری اسلامی ایران	67/700/000(2)	%72/1	15/073	960/15	20/642
ترکیه	666/00/000	%82/3	-	-	2/920
مصر	68/500/000	%51/4	-	410/1	-
هند	1/013/700/000	%65/4	-	085/14	-
ایتالیا	57/300/000	%98/1	-	-	32/365
روسیه	146/900/000	%99/4	237/36	-	-
فرانسه	59/100/000	%98/8	-	-	39/083
ژاپن	127/700/000	%100	56/221	-	-
آلمان	82/200/000	%100	-	78/042	-
انگلستان	58/800/000	%100	-	110/965	-
ایالات متحده امریکا	278/400/000	%95/5	68/175	-	-

یکی از حوزه های فعال در زمینه تألیف و تصنیف و نشر کتاب، حوزه دایرة المعارف نگاری یا دانشنامه نگاری است که در سال های پس از انقلاب آثار برجسته ای در این زمینه انتشار یافته است. هدف از دایرة المعارف نگاری، جمع آوری اطلاعات عمومی و یا تخصصی از منابع معتبر و روزآمد علمی، سازماندهی و تدوین مناسب آنها به صورتی روشمند، و اشاعه آن در سطح جامعه برای مراجعان علاقه مند است. مقالات دایرة المعارف ها که به صورت مستقل و غالباً به روش الفبایی عناوین مدخل ها تنظیم شده اند از نظر حجم متفاوتند؛ یعنی گاه بسیار کوتاه و حداکثر در چند سطر و یا از نوع متوسط و گاه از نوع بلند و مفصل است. به همین دلیل دایرة المعارف ها گاه یک جلد، گاه دو یا سه جلد و گاه بر چند ده جلد بالغ می شوند. مخاطبان دانشنامه ها گاه عموم مردم باسواد جامعه بوده و گاه افراد متخصص، پژوهشگر و محقق می باشند.
به هر روی در طول 30 سال اخیر، دایرة المعارف های متعدد و متنوعی از نوع عمومی و تخصصی، کوچک، متوسط و بزرگ و مربوط به گروه های سنی و جنسی گوناگون تألیف و منتشر شده و یا در دست انتشار است.
نکات مهمی که در این زمینه باید در نظر داشت آن است که: اولاً دایرة المعارف نگاری، پروژه ای وسیع و زمان بر و پر هزینه است و از همین رو اغلب دایرة المعارف های قبل و بعد از انقلاب به نحوی از انحا به بودجه بنگاه های دولتی متصل بوده اند؛ ثانیاً نیازمند متخصصان، عالمان و محققانی است که علاوه بر اشرف علمی، باید به قواعد و سبک و سیاق دایرة المعارف نگاری آشنا باشند؛ و ثالثاً زبان مطالب کتاب باید متناسب با مخاطبان آن انتخاب شود و ساده نویسی و پرهیز از تطویل کلام و حاشیه پردازی حتماً رعایت گردد.
بر اساس آماری که از دایرة المعارف ها یا دانشنامه های مدون تا سال 1383 در دست است، در طول 50 سال اخیر حدود 240 دایرة المعارف و شبه دایرة المعارف در کشور تدوین شده که از این تعداد، 12 عنوان مربوط به سال های پیش از انقلاب و 228 عنوان مربوط به دوره پس از انقلاب است (50) در حال حاضر بیش از 100 مرکز یا مؤسسه - که شمار آن روزافزون است- در حال تدوین یا در مرحله تصویب طرح تدوین دانشنامه هستند (69: 101) در جدول شماره (6) تعداد دایرة المعارف ها به تفکیک سال های انتشار، موضوع (عمومی، تخصصی) و استفاده کننده (کودک، نوجوان، جوان و بزرگسال) آمده است.

موضوع	عمومی	تخصصی	کودکان	نوجوانان	جوانان	بزرگسالان	زنان
سال 56 بر حسب عنوان	6	6	1	1	1	9	-
سال 81 بر حسب عنوان	78	139	21	31	7	185	1
میزان افزایش (برابر)	13	23	21	31	7	20	-

لازم به یاد آوری است که برخی از دایرة المعارف ها چه از جهت موضوع و چه از نظر گروه سنی استفاده کننده، همپوشانی دارند و از این رو تعداد کل در ردیف جدول شماره (5) با تعداد دایرة المعارف های منتشر شده الزاماً برابر نیست.
برخی از این دایرة المعارف ها مفصل و چند جلدی بوده که در آن ده ها محقق متخصص و دستیاران تحقیق یا کمک پژوهشگر به کار مطالعه، تحقیق و تألیف و ترجمه اشتغال دارند. هم اینک در تهران، قم، مشهد، اصفهان، تبریز و برخی دیگر از شهرها، ده ها مؤسسه دایرة المعارف نگاری به کار تدوین دایرة المعارف های عمومی و تخصصی در اغلب رشته های علوم مشغولند. با وجودی که در طول این سال ها برخی از دایرة المعارف نگاران برجسته ی کشور مهاجرت کرده و یا صاحبنظران دانشمند دیگری در گذشته اند، صدها محقق جوان تحصیلکرده دانشگاهی و حوزوی به سرعت، مراحل ترقی را پیموده و آینده درخشانی را در این زمینه پیش روی خود و جامعه علمی کشور گشوده اند.
پس از انقلاب تا سال 1382 حدود 30 عنوان دایرة المعارف عمومی یا تخصصی در کشور انتشار یافته که عموماً چند جلدی بوده و برخی نیز به زبان های دیگر ترجمه شده اند و حدود 110 دانشنامه عمومی و تخصصی دیگر هم در دست انجام است که برخی از مجلدات آنها طی چند سال گذشته منتشر شده است.(62: 58).
در سال های اخیر، تعدادی از مؤسسات رایانه ای در صدد برآمدند تا با همکاری ناشران و مراکز تحقیقاتی، آثار مرجع را بر روی لوح فشرده (CD) ضبط یا در شبکه اینترنت وارد کنند. شکل اول این اقدام، یعنی ضبط این آثار بر روی لوح فشرده، بارزتر بوده است، به طوری که تعدادی از آثار مرجع، از جمله برخی از دانشنامه های تخصصی و فرهنگ های دو زبانه، به صورت لوح فشرده به بازار عرضه شده و با استقبال مخاطبان مواجه شده است (69: ص 86 و 87).
نخستین مرکز تحقیقاتی الکترونیک حدود دو دهه پیش در شهر قم تأسیس شد و پس از آن مراکز متعدد دیگری در قم، تهران، مشهد، اصفهان، تبریز، شیراز و ...تشکیل گردید و به تولید نرم افزارهای آموزشی و پژوهشی چند رسانه ای پرداختند.
تعداد روزافزون مؤسسات نشر الکترونیک، دست اندرکاران غیردولتی این رشته از صنعت نشر را به فکر تأسیس «مجمع ناشران الکترونیک» در سال 1379 رهنمون ساخت که رسماً در 1380 تأسیس شد و تاکنون ( 11 اسفند 1387) 241 عضو دارد. البته ناشران دیگری در شهرستان ها هستند که یا از وجود مجمع، بی خبر بوده و یا بنا به ملاحظاتی هنوز تقاضای عضویت نکرده اند. مجمع تاکنون بیش از 6000 کتاب الکترونیک در زمینه های گوناگون مرجع (فرهنگ ها، دایرة المعارف ها، اطلس ها، ...) و غیر مرجع( علوم، علوم انسانی، علوم اسلامی، ادیان، ادبیات، هنر، هنر کودک و...) به صورت آموزشی و غیر آموزشی تولید و روانه بازار نشر کرده و در نمایشگاه های فن آوری های دیجیتال در خارج از کشور، فعالانه شرکت نموده است.
علاوه بر متقاضیان فراوان در داخل کشور، ایرانیان و فارسی زبانان مقیم امریکا، کانادا، امریکای جنوبی، اروپا، آسیا، آسیای میانه، کشورهای حوزه خلیج فارس و استرالیا از جمله متقاضیان تولیدات نرم افزارهای چند رسانه ای کشور هستند.(3)
در کنار شرکت های خصوصی، مؤسسات فرهنگی دولتی و نیمه دولتی، از چند سال پیش اقدام به دیجیتال کردن مجموعه های نفیس و ارزشمند خود نموده اند که از جمله آنها می توان به مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، کتابخانه ملی و کتابخانه مجلس شورای اسلامی در تهران اشاره کرد. در قم، مشهد و دیگر شهرهای بزرگ نیز مؤسسات فرهنگی در حال انجام اقدامات مشابهی هستند که ممکن است در آینده وارد بازار نشر الکترونیک شوند.
انتشار این دانشنامه ها در کنار ده ها فرهنگ و واژه نامه عمومی و تخصصی و دیگر کتب مرجعی که منتشر شده و یا در دست تدوین است، علاوه بر تعمیم دانش عمومی و تخصصی در سطح جامعه، از اتلاف وقت صدها و هزاران محقق و پژوهشگر، در یافتن اطلاعات مورد نیاز خود در میان منابع گوناگون به نحو چشمگیری جلوگیری خواهد کرد. همچنین در جریان ترجمه و انتقال دانش های جدید، صدها و هزاران واژه نوین علمی فارسی، طبعاً وضع و به تدریج اشاعه خواهد یافت و همین امر موجب توانمندی و غنای زبان فارسی خواهد گردید.
بدین ترتیب آنچه که مایه افتخار و مباهات است، رشد تصاعدی کمّی و کیفی تولید فکر و اندیشه و کالای فرهنگی در داخل کشور است که در این مقاله به کتاب و مطبوعات به طور عام و به دایرة المعارف ها و دانشنامه ها به طور خاص اشاره گردید. اما آنچه موجب نگرانی است، اقتصاد نابسامان نشر و تیراژ نازل کتاب و مطبوعات در کشور در مقایسه با کشورهای در حال توسعه ی دیگر است که برای مطالعه و بررسی ریشه های فرهنگی و اجتماعی این مشکل و غلبه بر آنها، عزم جدی همه مسئولان و اهل فرهنگ را می طلبد.
بدون تردید مشکلات معیشتی و کم شدن نسبی درآمد خانوارها و تورم دو رقمی کالاها و خدمات، سهم اندکی از سبد اقتصادی خانواده را به خرید و مصرف کالاهای فرهنگی اختصاص می دهد. البته این، همه ی مشکل نیست؛ زیرا گر چه ممکن است که این امر در بین طبقات پائین و متوسط جامعه مصداق داشته باشد، اما در مورد طبقات بالای شهرنشین صادق نیست. رواج و گسترش رسانه های ارتباط جمعی، چون تلویزیون، ماهواره و اینترنت، و جذابیت های سمعی و بصری آنها، به نحو چشمگیری از اقبال جوانان به مطالعه و کتابخوانی کاسته است.
یکی دیگر از عوامل مؤثر در تیراژ پائین کتاب در کشور محدود بودن جغرافیای زبان فارسی است؛ بدین معنی که برخلاف زبان انگلیسی، چینی، فرانسوی، اسپانیایی و عربی که صدها میلیون نفر با آن تکلم کرده و یا مطالعه و تحقیق می کنند، دایره ی فارسی زبانان در مقایسه با این زبان ها بسیار محدود است. گذشته از ایران، تنها افغانستان- آن هم بیش از نیمی از مردم آن کشور- و تاجیکستان به زبان فارسی تکلم می کنند که مجموع فارسی خوانان این سه کشور و نیز فارسی زبانان های سایر کشورهای آسیای میانه و مهاجران ایرانی به یک صد و بیست میلیون نفر نیز بالغ نمی شود. از سوی دیگر عقب ماندگی شدید اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و توسعه نیافتگی افغانستان و تاجیکستان، سبب گردیده تا با وجود اشتراکات فراوان تاریخی، فرهنگی و زبانی این سه ملت، فارسی زبانان این دو کشور نه تنها هیچ گونه سهمی در خرید کالاهای فرهنگی ایران، از جمله کتاب و مطبوعات فارسی، نداشته باشند، بلکه رقم قابل توجهی از یارانه های دولتی جمهوری اسلامی صرف هدیه کتاب، مجله و دیگر کالاهای فرهنگی کشور، به این دو سرزمین شود.

پی‌نوشت‌ها:

1- آمار مربوط به جمعیت و نرخ سود این جدول از کتاب گیتاشناسی نوین کشورها؛ و نیز آمار عناوین کتاب های کشورمان در سال های 77 و 78 از کتاب کارنامه ی نشر، فهرست موضوعی کتاب های منتشر شده در سال 77، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران: خانه کتاب، 1378؛ کارنامه نشر، فهرست موضوعی کتاب های منتشر شده در سال 78، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران: خانه کتاب، 1379 استفاده شده است. همچنین آمار مربوط به انتشار کتاب در سایر کشورها از سایت www.Unesco.OrgStatisticsonbook. قابل دستیابی است.
2. باید توجه داشت که آمار جمعیت ایران در سال 1356، حدود 36 میلیون نفر و در سال 1386، بیش از 68/688/000 نفر بوده که حدود 1/9 برابر رشد داشته است.
3. گفت وگوی تلفنی با جناب آقای احمدی، «دبیر مجمع ناشران الکترونیک»(11 /12 /87) با تشکر از ایشان. برای اطلاع بیشتر ر. ک به: www.iiep.org

منبع مقاله: رجبی، محمدحسن، (1388)، مروری کوتاه بر تاریخ کتاب در ایران (از آغاز تاکنون)، تهران: نشر اطلاعات، چاپ اول