خر بارْ بر بِه که شیر مردمْ دَر

زمینه پیدایش

این ضرب المثل برگرفته از گلستان سعدی است: «غافلی را شنیدم که خانه رعیت خراب کردی تا خزانه سلطان آباد کند، بی‌خبر از قول حکیمان که گفته‌اند هر که خدای را عزوجل بیازارد تا دل خلقی به دست آرد خداوند تعالی همان خلق را بر او گمارد تا دمار از روزگارش برآرد. آتش سوزان نکند با سپند * آنچه کند دود دل دردمند سرجمله حیوانات گویند که شیر است و اذل جانوران خر و به اتفاق خر بارْ بَر به که شیر مردمْ دَر. مسکین خر اگر چه بی‌تمیز است * چون بار همی برد عزیز است گاوان و خران بار بردار * به ز آدمیان مردم‌آزار».(1)

پیامها

پیام این ضرب‌المثل دوری از اذیت و آزار انسان‌هاست.
کاربرد آن در مذمّت و نکوهش مردم‌آزاری می‌باشد.

ضرب المثل های هم مضمون

ـ آب نمی‌آوری کوزه را مشکن.(2)
ـ مردمی، به ز مردم‌آزاری.(3)
ـ یک سوزن به خودت بزن یک جوالدوز به دیگران.(4)

اشعار هم مضمون

به نیکی گرای و میازار کس * ره رستگاری همین است و بس(5) (فردوسی)
خدا را بر آن بنده بخشایش است * که خلق از وجودش در آسایش است(6) (سعدی)
زنبور درشت بی‌مروّت را گوی * باری، چون عسل نمی‌دهی نیش مزن(7) (سعدی)

ریشه های قرآنی حدیثی

رسول خدا(صلی الله علیه وآل): «لا تُؤذُوا عِبادَ اللهِ؛ یعنی بندگان خدا را نیازارید.»(8)
رسول خدا(صلی الله علیه وآل): «شَرُّ الناسِ مَنْ تَأَذّی بِه النّاسُ؛ بدترین مردم کسی است که مردم از وی آزار بینند».(9)

لغات

مردمی: مروّت.
جوالدوز: سوزن بزرگ.
مردمْ در: وحشی و خونخوار.

پی‌نوشت‌ها:

1. یحیی برقعی، کاوشی در امثال و حکم فارس، قم، نمایشگاه و نشر کتاب، چ 2، 1364، ص 225.
2. امین خضرایی، فرهنگ‌نامه امثال و حکم ایرانی، شیراز، نوید شیراز، چ 1، 1382، ص 28.
3. ابراهیم شکورزاده بلوری، دوازده هزار ضرب المثل فارسی، مشهد، آستان قدس رضوی، چ 2، 1384، ص 881.
4. امثال و حکم دهخدا، تهران، امیر کبیر، چ 4، 1357، ج 4، ص 2046.
5. همان، ج 1، ص 470.
6. همان، ج 2، ص 718.
7. همان، ج 2، ص 922.
8. متقی هندی، کنز العمّال، تصحیح: صفوة السقاء، بیروت، مؤسسة الرساله، چ 1، 1389 هـ.ق، ح 43740.
9. علامه مجلسی، بحارالانوار، بیروت، دار احیاء التراث، چ 3، 1403 هـ.ق، ج 75، ص 281.

منبع مقاله: مرکز پژوهشهای اسلامی صدا و سیما