آثار تفسیری محقق اردبیلی

محقق اردبیلی در زمینه ی تفسیر آیات قرآن، روشی نو در پیش گرفت و آیات احکام را به صورت موضوعی، مورد بررسی قرار داد و بدین وسیله، توانست قرآن را وارد متن آموزشیِ حوزه سازد. وی در این زمینه، کتاب زبدة البیان فی براهین القرآن را تألیف نموده و به مناسبت های مختلف نیز تعلیقات و حواشی را بر تفسیر بیضاوی و زمخشری و فخر رازی نگاشته است که عبارتند از:
الف) تعلیقة علی ما قال البیضاوی فی تفسیر الآیه 118 من سوره الهود.
ب) تعلیقة علی ما قال البیضاوی فی تفسیر الآیه 77 من سوره الحج.
ج) تعلیقة علی ما قال الزمخشری فی تفسیر سوره الکافرون.
د) تعلیقة علی ما قال الزمخشری فی تفسیر الآیه 158 من سوره الانعام.
ه) رسالة فی الردّ علی ما قال الفخر الرازی فی تفسیر الآیه 22 من سورة النور. (1)
و) زبدة البیان فی احکام القرآن.
کتاب زبدة البیان فی براهین القرآن یا آیات الاحکام یکی از مشهورترین آثار محقق اردبیلی است که مورد توجه همه ی علمای بعد از او قرار گرفته و شرح ها، حواشی و ترجمه های فراوانی بر آن نوشته شده است. تاریخ نگارش این کتاب بیان نشده است و احتمالاً با توجه به ارجاعات مؤلف در آن به برخی از رسائل و شرح ارشاد و حاشیه بر شرح الجدید قوشجی و کتاب های دیگر مؤلف، این کتاب از مؤلفات آخر عمر ایشان بوده است. کنگره ی بزرگداشت مقدس اردبیلی در سال 1375 این کتاب را با نام زبدة البیان فی احکام القرآن چاپ کرده است.
مؤلف در آغاز این کتاب مراد از تفسیر ممنوع در روایات را توضیح داده و می نویسد: « المراد من التفسیر الممنوع برأیه و بغیر نصّ، هو القطع بالمراد من اللفظ الذی غیر ظاهر فیه من غیر دلیل، بل بمجردّ رأیه و میله و استحسان عقله من غیر شاهد معتبر شرعاً ... و المنع منه ظاهر عقلاً و النقل کاشف عنه.» .(2)
وی مباحث خود را براساس ابواب فقه به نگارش درآورده و در هر بابی آیات مربوط به آن باب را تفسیر و معنا کرده است. در کتاب الطهارة ابتدا به تفسیر فاتحه الکتاب پرداخته و در ذیل آیه ی ( ایاک نعبد) به دلیل توقف صحت عبادت بر ایمان، به تحقیق مفهوم ایمان پرداخته و در تفسیر ایمان می نویسد: « و اما الایمان المطلق عند الاصحاب فهو التصدیق و الاقرار بالله و برسله و بجمیع ما جاءت به علی الاجمال و بخصوص کل شیء علم کونه مما جاءت به و بالولایة و الامامة و الوصایة لاهل البیت(ع) بخصوص کل واحد واحد مع عدم صدور ما یقتضی خروجه عنه و الارتداد مثل سبّ التبی و القاء المصحف فی القاذورات.» .(3) با توجه به چنین تفسیری از ایمان، وی دلایل امامت امام علی(ع) را نیز بیان کرده است.
در کتاب الصلاة نیز می توان به تفسیر وی درباره ی آیات مربوط به نماز جمعه و نماز عیدین اشاره کرد. وی در این باب، وجوب نماز جمعه را در عصر غیبت تخییری دانسته و جمع بین نماز ظهر و جمعه را احوط دانسته است.
در کتاب الزکاة، در مورد وجوب زکات و موارد تعلق زکات و چگونگی اخذ زکات و افراد مستحق زکات بحث کرده و به مناسبت، اغنیا را به انفاق و فقرا را به صبر توصیه کرده و از آیات چنین استنباط کرده است که ترک کسب و اشتغال به فراگیری علوم دینی، گرچه منوط به ارتزاق از طریق زکات باشد، جایز است، زیرا طلب علوم دینی مثل جهاد، بلکه اعظم از آن است.
در کتاب خمس نیز به تفسیر آیات مربوط به موارد تعلق خمس و مستحقان آن پرداخته و تفصیل مطلب را به کتاب های مبسوط فقهی احاله نموده است.
محقق، کتاب جهاد را با آیات مربوط به اصل وجوب جهاد آغاز کرده و از تفصیل در این باب پرهیز کرده و می گوید: « حیث ان لجهاد لم یقع الّا مع الامام و حینئذ لا یحتاج الی معرفه الاحکام فترکنا باقی الایات المتعلقه به.» .(4)
یکی از ابواب مهم در کتاب زبدة البیان، کتاب امر به معروف و نهی از منکر است که محقق در آن، ضمن بیان شرایط و مراحل امر به معروف و نهی از منکر، به مباحثی هم چون شورا، معنای توکل، مذمت تقلید کورکورانه و نیز اثبات حسن و قبح عقلی پرداخته است.
در کتاب مکاسب، احکام مربوط به تکسب با ابزار حرام، رکون به ظالمین، چگونگیِ قبول ولایت از حاکمان جور را تبیین کرده است. هم چنین مباحثی در خصوص اسرا، بخل، پرداختن به لهو و لعب و غنا، غیبت و تجسس و نیز ترغیب به اطعام و چگونگیِ رفتار با والدین و احتیاط در مورد ایتام را مطرح ساخته و به بررسی آن ها پرداخته است.
وی کتاب بیع را با آیات ناهی از اکل اموال به باطل آغاز کرده و درباره ی تحریم ربا و کم فروشی و نفی سبیل بر کفار و پرهیز از معاملات سلطه آور با آنان بحث کرده است. به دنبال طرح آیات مربوط به وصیت، وی چگونگی اداره ی اموال ایتام و مسئله ی رشد و بلوغ و محجورین و اختیارات حاکم نسبت به آن ها را مورد بررسی قرار داده است.
در کتاب نکاح موضوعاتی چون: ترغیب به ازدواج، احکام نکاح، محارم، نفقه و حجاب بحث شده است.
در کتاب اطعمه و اشربه با طرح این اصل که همه ی چیزهای خالی از مفسده، مباح است، به مذمت کسانی پرداخته که بدون آگاهیِ کافی از حلال و حرام خداوند، حکم حلیّت و حرمت صادر می کنند در حالی که این امر فقط از عهده ی مجتهد متخصص برمی آید.
در کتاب مواریث تفسیر آیات مربوط به چگونگیِ ارث بری مسلمانان از یک دیگر و مسلمانان از کفار و کفار از یک دیگر قابل توجه است.
در کتاب حدود آیات مربوط به حد زنا، قذف، سرقت و مجازات محارب مطرح شده است. محقق با تفسیر محارب به قطاع الطریق می نویسد: « و قد عرف المحارب فی الفروع بما انه من شهر السلاح لإخافه المسلم فی البرّ و البحر و البلدان و غیرها و الظاهر ان المراد من شهره لیخوّفه من القتل بقصد اخذ ماله غیله و جهراً بحیث لولم یخف و لم یترک المال به لقتله و اخذ ماله. لاکل من شهر السلاح لإخافه فیدخل فیه کل مخوّف غیره بشهر السلاح.» .(5) و آن گاه می نویسد: امام مخیر است که چنین اشخاصی را اعدام کند یا دست و پای آن ها را قطع نماید و یا تبعید کند.
وی کتاب قضا را با تفسیر آیات منع کننده از تحاکم نزد طاغوت آغاز کرده و سپس چگونگیِ قضاوت از نظر رعایت عدالت و عدم ظلم را بحث کرده و در ذیل آیه ی 59 سوره نساء به توضیح « اولی الامر» پرداخته و با دلایل گوناگون قول اهل سنت را که اولی الامر را به مطلق حکام ( حتی جائر) تعبیر می کنند، رد کرده و مراد از آن را اهل بیت(ع) می داند.

پی نوشت ها :

1- این رسائل، درمجموعه ی شماره ی چهارکنگره ی مقدس اردبیلی به چاپ رسیده اند.
2- محقق اردبیلی، زبدة البیان، ص21.
3- محقق اردبیلی، زبدة البیان، ص31.
4- همان، ص398.
5- محقق اردبیلی، زبدة البیان، ص835.

منبع مقاله :
خالقی، علی؛ (1345)، اندیشه سیاسی محقّق اردبیلی، قم: موسسه بوستان کتاب( مرکز چاپ و نشر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم)، چاپ دوم