انسان شناسی محقّق اردبیلی

محقق اردبیلی انسان را موجودی از موجودات خداوند می داند که « از زمین آفریده شده و در آن زندگی می کند و در آن می میرد و دفن می شود و دوباره، از آن، مثل خلق اوّلش خارج می شود.».(1)
در دیگاه او، انسان، تنها در بُعد جسمانی خلاصه نمی شود، بلکه موجودی است که از جسم و جان و ماده و معنا مرکب شده است. پس « آدمی فقط گوشت و پوست و استخوان نیست، بلکه چیز دیگری است که او عالم و فاهم و عاقل و مکلّف و مثاب و معاقب است و عرب از آن، به « اَنَا» و عجم به « من» تعبیر می کند که آن در جایی و مکانی و جهتی نیست.» (2) و این همان بُعد معنویِ انسان است.
به اعتقاد محقق، هدف از آفرینش چنین موجودی، همان است که در آیات متعدد بیان شده، که عبارت است از « رسیدن به کمال، از طریق عبادت پرورگار». به عبارت دیگر، خداوند اسباب فلاح و رستگاریِ انسان را در عبادت و تقوا و ایمان و در یک کلام، انجام طاعات و ترک معاصی قرار داده است.(3)
و بدین رو است که می گوییم: از نظر عقلی، تکلیف انسان به انجام طاعات و ترک معاصی، نیکو است، زیرا این امر، به نفع و مصلحت او است و انسان، بدون چنین تکلیفی نمی تواند به کمال مطلوب دست یابد، چون انسان موجودی است ضعیف که به اندک ضرر و آزاری، هراسان و به اندک نفعی، شیفته می گردد.(4)
پس خداوند برای رسیدن او به مصالح و منافع واقعی، راه هایی را پیش پای او نهاد و تکالیفی را وضع کرد و « این تکلیف بر آن ها، از سوی خداوند، نیکو و سزا است عقلاً و شرعاً و هیچ قبحی در آن نیست، چرا که تکلیف آن ها به خاطر مصلحت آنان در انجام اموری است که از مصالح آن ها است.» .(5)
محقق، هم چنین معتقد است که تکلیف انسان ها سبب حفظ و بقای نوع بشر نیز می شود و بدون تکلیف، معیشت آنان ممکن نیست، زیرا به گفته ی حکما، انسان موجودی مدنی الطبع است و بدون معاضدت و یاریِ دیگران نمی تواند زندگی کند و زندگی جمعی نیز بدون قانون و سنت عادلانه ای که حقوق فردی و اجتماعیِ همه را بیان کند، میسّر نمی گردد. « پس تکلیفی باید از طرف خداوند و فرستادگانش باشد تا معیشت انسانی منتظم گردد.».(6)
از نظر محقق اردبیلی، انسان ها در انجام این تکالیف، آزاد و مختار آفریده شده اند « و هر کسی را که هوش و عقل باشد، قائل نمی شود و به این که افعال بنده، از خدا است و او را اصلاً در کردن افعال، اختیار نیست.» (7)، زیرا انسان می تواند در چهارچوب این تکالیف الهی، آزادانه راه کمال را بپیماید؛ یعنی خداوند لوازم تکلیف انسان را که عبارت از عقل، اختیار، علم و توانایی است، فراهم ساخته است(8) تا او بتواند به آن تکالیف، که مایه ی سعادت و کمال انسان است، عمل کند.

پی نوشت ها :

1- محقق اردبیلی، زبدة البیان، ص784.
2- محقق اردبیلی، اصول دین، ص248.
3- محقق اردبیلی، زبده البیان، ص27.
4- همان، ص428.
5- محقق اردبیلی، الحاشیة علی الهیات الشرح الجدید للتجرید، ص150- 152.
6- همان، ص151.
7- محقق اردبیلی، اصول دین، ص251.
8- همان، ص233 و زبدة البیان، ص348.

منبع مقاله :
خالقی، علی؛ (1345)، اندیشه سیاسی محقّق اردبیلی، قم: موسسه بوستان کتاب( مرکز چاپ و نشر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم)، چاپ دوم