زمینه پیدایش

آب زیر کاه، از ابتکارات قبیله‌ها و جامعه‌هایی بوده است که به علت ناتوانی، جز از طریق حیله، جرئت مبارزه با دشمن را نداشته‌اند و برای آنکه بتوانند حریف خود را مغلوب کنند، در مسیر حرکت او باتلاقی حفر می‌کردند و در آن‌ آب می‌ریختند و روی آب را با کاه و گل به گونه‌ای می‌پوشانیدند که هیچ عابری تصور نمی‌کرد در بخشی از آن مسیر و گذرگاه، آبی زیر کاه‌ها وجود داشته باشد.(1)

پیامها

غالباً در مورد اشخاصی به کار می‌رود که زندگی و حشر و نشر اجتماعی خود را بر پایه فریب و نیرنگ بنا می‌نهند و با صورت حق‌به جانب، ولی سیرتی زشت و ناپاک درصدد انجام دادن خواسته‌های شوم خود بر می‌آیند.(2)

ضرب المثل های هم مضمون

اگر خلق را بفریبی، خالق را نتوانی فریفت.(3)

اشعار هم مضمون

شنیدم ز دانا، من از دیرباز * سرانجام، رسوا شود مکرساز.(4) (ادیب پیشاوری)
نگردد هرگز کس بر فریب و حیلت سود * مگر کلیله و دمنه نخوانده‌ای ده‌بار.(5) (ابوحنیفه اسکافی)

ریشه های قرآنی حدیثی

امام علی(علیه السلام): «مَنْ مَکَرَ بِالنّاسِ رَدَّ اللهُ سُبْحانَهُ مَکْرَهُ فی عُنُقِهِ؛ هر که به مردم نیرنگ زند، خداوند سبحان، نیرنگ او را گریبان‌گیر خودش می‌کند.»(6)
امام علی(علیه السلام): «الْمَکْرُ شیمَةُ الْمَرَدَةِ؛ نیرنگ زدن، خصلت سرکشان است.»(7)
امام صادق(علیه السلام): «اِنْ کانَ العَرْضُ عَلَی اللهِ حَقّاً فَالْمَکْرُ لِهاذا؟!؛ اگر به راستی اعمال به پیشگاه خدا عرضه می‌شود، دیگر نیرنگ چرا؟!».(8)
امام علی(علیه السلام): «الخَدیعَة شُومٌ؛ خدعه و نیرنگ کردن، شوم و ناپسند است».(9)

پی نوشت ها :

1. ریشه‌های تاریخی امثال و حکم، ج 1، ص 11.
2. همان.
3. امثال و حکم دهخدا، ج 1، ص 208.
4. همان، ج 2، ص 959.
5. همان، ج 4، ص 1826.
6. تمیمی آمدی، غررالحکم و دررالکلم، ح 8832.
7. همان، ح 623.
8. شیخ صدوق، خصال، ص 450.
9. سید اصغر ناظم زاده، جلوه‌های حکمت، صص 202 و 203.

منبع مقاله :
مرکز پژوهشهای اسلامی صدا و سیما