دروغ مصلحت‌آمیز، به از راست فتنه‌انگیز

زمینه پیدایش

«پادشاهی را شنیدم که به کشتن اسیری اشارت کرد. بیچاره (اسیر) در حالت نومیدی به زبانی که داشت، مَلک را دشنام دادن گرفت و سَقَط گفتن که گفته‌اند: هر که دست از جان بشوید، هر چه در دل دارد، بگوید. مَلِک پرسید: چه می‌گوید؟ یکی از وزرای نیک محضر گفت: ای خداوند جهان! همی گوید: «وَالکاظِمینَ الغیظ، والعافینَ عَنِ النّاس؛ خدا فروخورندگان خشم و بخشایندگان بر مردم را دوست می‌دارد.» مَلِک را رحمت در دل آمد و از سر خون او درگذشت. وزیر دیگر که بر ضد او بود، گفت: ابنای جنس ما را نشاید در حضرت پادشاهان جز به راستی سخن گفتن! این (اسیر) ملک را دشنام داد و سقط گفت. ملک روی از این سخن درهم کشید و گفت: مرا آن دروغ پسندیده‌تر آمد از این راست که تو گفتی که روی آن در مصلحتی بود و بنای این بر خبثتی و خردمندان گفته‌اند: دروغ مصلحت‌آمیز به از راست فتنه‌انگیز».(1)

پیامها

دروغ‌گویی به طور مطلق گناه نیست و استثناهایی دارد
راستگویی همیشه و در همه جا پسندیده نیست، بلکه به مقتضیات و شرایط زمان و مکان بستگی دارد
احکام و تکالیف شرعی و عقلی تابع مصالح و مفاسد حاصل از خود هستند. کاربرد: برای بیان این نکته که احکام الهی تابع مصالح و مفاسد هستند و در نکوهش و زشتی فتنه‌انگیزی و آشوب به کار می‌رود.

ضرب المثل های هم مضمون

دروغ به موقع، به از راست بی‌موقع است.(2)

اشعار هم مضمون

نه هر جایگه راست گفتن سزاست * فراوان دروغ است کان به ز راست(3) (اسدی)

ریشه های قرآنی حدیثی

رسول خدا(صلی الله علیه وآله): «اِنَّ اللهَ عَزَّوَجَلَّ اَحَبَّ الکِذبَ فی الصَّلاحِ، وَ اَبغَضَ الصِّدقَ فِی الفَسادی؛ خداوند عزوجل، دروغ گفتن به منظور ایجاد صلح و آشتی را دوست دارد و راستگویی به قصد فسادانگیزی را دشمن می‌دارد».(4)

لغات

اشارت کرد: فرمان داد
سَقَط گفتن: دشنام دادن
مَلِک: پادشاه ابنای
جنس: هم جنس، هم مرتبه
خبثتی: خباثتی

پی‌نوشت‌ها:

1. حسن ذوالفقاری، داستان‌های امثال، تهران، مازیار، 1385، چ 2، ص 488.
2. غلامرضا حیدری ابهری، حکمت‌نامه پارسیان، قم، نشر جمال، 1385، چ 1، ص 358.
3. علی‌اکبر دهخدا، امثال و حکم، تهران، امیرکبیر، 1357، چ 4، ج 4، ص 1859.
4. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، بیروت، دار احیاء التراث، 1403 هـ.ق، چ 3، ج 77، ص 47.

منبع مقاله: مرکز پژوهشهای اسلامی صدا و سیما