هر که نان از عمل خویش خورد * منت حاتم طایی نبرد

زمینه پیدایش

به حاتم طایی گفتند: «از تو بزرگ‌همت‌تر در جهان دیده‌ای یا شنیده‌ای؟»‌ گفت: «بلی!‌ یک روز، چهل شتر برای امرای عرب قربانی کرده بودم. پس برای حاجتی بیرون رفتم. خارکنی را دیدم، پُشته فراهم کرده است. به او گفتم به مهمانی حاتم نمی‌آیی؟ گفت: «هر که نان از عمل خویش خورد * منّت حاتم طایی نبرد.» من او را به همت و جوان مردی از خود برتر دیدم.(1)

پیامها

در مورد افرادی استفاده می‌شود که به دلیل مناعت طبع، دست نیاز به سوی دیگران دراز نمی‌کنند و به داشته‌های خود، قناعت می‌کنند.

ضرب المثل های هم مضمون

ـ آدم باید با بال خودش پرواز کند.(2)
ـ آدم باید دست به زانوی خودش بگیرد و بگوید، یا علی!(3)
ـ بار خود بر کس منه، بر خویش نه.(4)
ـ بخور نان خود، بر سر خوان خویش.(5) (نظامی)
ـ مثل شتر، بار خودت را بردار.(6)
ـ هر که به امید همسایه نشست، گرسنه می‌خوابد.(7)
ـ در، به پاشنه خود می‌گردد.(8)
ـ خوش آن چاهی که آب از خود برآرد.(9)
ـ پهلوانی نتوان کرد به زور دگران.(10) (عماد فقیه)

اشعار هم مضمون

به دست، آهن تفته کردن خمیر * بِهْ از دست بر سینه پیش امیر(11) (سعدی)
چو باد، از خرمن دونان ربودن خوشه‌ای تا چند * ز همّت، توشه‌ای بردار و خود تخمی بکار آخر(12) (حافظ)
سرکه از دسترنج خویش و تره * بهتر از نان دهخدا و بره(13) (سعدی)
مرا ز نان جو خویش، چهره کاهی بِهْ * که از شراب حریفان سِفله، گلناری(14) (امیری رازی)
نان خود، از بازوی مردم مخواه * گر که تو را بازوی زور آزماست(15) (پروین اعتصامی)

ریشه های قرآنی حدیثی

پیامبر(صلی الله علیه وآله): «مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنْ اَلْقی کَلَّهُ عَلَی النّاسِ؛ ملعون است، ملعون است کسی که سَرْبار دیگران باشد.»(16)
پیامبر(صلی الله علیه وآله): «مَنْ اَکَلَ مِنْ کَدِّ یَدِهِ نَظَرَ اللهُ اِلَیْهِ بِالرَّحْمَةِ ثُمَّ لا یُعَذِّبُهُ اَبَداً؛ هر که از دسترنج خود بخورد، خدا به وی نگاه محبت‌آمیز خواهد افکند و آن گاه هرگز او را عذاب نخواهد کرد.»(17)
امام صادق(علیه السلام): «لا تَکُونُوا کَلّاً عَلَی النّاسِ؛ سَرْبار دیگران نباشید.»(18)

لغات

پُشته: هیزم.
اُمرا: پادشاهان.
خوان: سفره.
دونان: افراد پست و کوچک.
تفته: داغ.
سفله: پست.

پی‌نوشت‌ها:

1. گلستان سعدی، باب سوم، حکایت 14.
2. ابراهیم شکورزاده بلوری، دوازده هزار مثل فارسی، ص 261.
3. همان، ص 15.
4. همان، ص 196.
5. امثال و حکم دهخدا، ج 1، ص 396.
6. داستان‌نامه بهمنیاری، ص 553.
7. دوازده هزار مثل فارسی، ص 1009.
8. همان، ص 496.
9. امثال و حکم دهخدا، ج 2، ص 759.
10. دوازده هزار مثل فارسی، ص 313.
11. امثال و حکم دهخدا، ج 1، ص 403.
12. فرهنگ نامه امثال و حکم ایرانی، ص 449.
13. امثال و حکم دهخدا، ج 2، ص 967.
14. همان، ج 3، ص 1509.
15. همان، ج 4، ص 1790.
16. جامع الاحادیث، ح 31260.
17. همان، ح 31737.
18. مجلسی، بحارالانوار، ج 78، ص 381.

منبع مقاله :
مرکز پژوهشهای اسلامی صدا و سیما