شستشوی مناسب موی سر

الف - کلیات

کلمه ی شامپو که ریشه ی انگلیسی دارد، هم به معنای شستن موها و هم به معنای ماده ای است که برای این کار تهیه شده است. البته این دو مفهوم، آن گونه که در نگاه اول به نظر می رسد ساده نیست.
- برخلاف تصور عامه، شستن مو یک عمل ساده و بی خطر نیست زیرا مو یک ماده ی زنده و حساس است که باید از آن مراقبت شود و شستشوی مو شباهتی به شستن کف یک کشتی ندارد!
- از هر فرآورده ای هم نمی توان برای شستن استفاده کرد.

اما چه زمانی باید موها را شست؟

- هنگامی که پوست سر دچار خارش شده است.
- هنگامی که رنگ موها تیره و کدر است و جلوه ای که شستشوی قبلی به موها داده بود، از بین رفته، موها روی هم خوابیده و حالت چربی به خود گرفته است.
- هنگامی که مو بوی ناخوشایندی می دهد.
- و سرانجام، هنگامی که شدیداً عرق کرده اید (مثلاً پس از انجام فعالیت های ورزشی) یا پس از شنا در استخری که آب آن دارای کلر است، یا در آب دریا (برای شسته شدن نمک).

چرا باید موها را شست؟:

ساده است، زیرا مو پس از مدتی کثیف می شود. البته، سرعت کثیف شدن مو به نوع شغل و محیط کار نیز بستگی دارد و این که آیا این محیط، سر شخص را کم و بیش کثیف می کند یا نه (و این به نوع مو نیز مربوط است).

در آلودگی که مو را چند روز پس از شستشو می پوشاند، چه چیزهایی وجود دارد؟

- چربی اضافه ی ترشح شده، که با سایر مواد همراه می شود و موها را به هم می چسباند.
- باقیمانده ی عرق پوست سر که همراه با چربی به تار مو و پوست سر می چسبد.
- گرد و غبار موجود در هوا، که درخشش مو را از بین برده و آن را کدر می سازد.
- باقیمانده ی مواد آرایشی.
- پارازیت ها، باکتری ها و میکروب های مختلف.
- شوره ی سر.

اصل شستشوی مو:

چگونه می توان از دست این آلودگی ها و ناخالصی های چرب که مو را می پوشاند راحت شد؟ چون مواد چرب در آب غیر محلول است، نمی توان موها را تنها با آب خالص تمیز کرد. این کار نه تنها تأثیری بر چربی مو ندارد، بلکه ممکن است به خاطر ازدیاد رطوبت، آلودگی مو را تشدید کند و ذرات چربی با همان چسبندگی قبلی باقی بماند.
بنابراین، برای شستن مو از آب همراه با مواد دیگر (مانند شامپوها) استفاده می شود. شامپو قادر است چربی سطح مو را از بین ببرد زیرا دارای مواد پاک کننده است. بررسی خواص مواد پاک کننده ی موجود در شامپوها، به ما امکان می دهد که روند شستشو را بهتر درک کنیم.

ب - مواد پاک کننده

این نام، به عناصری اطلاق می شود که قادرند آلودگی چرب و چسبنده را از سطوح مختلف پاک کنند. این مواد، چربی را در خود و یا در آب معلق می سازند. مواد پاک کننده دارای دو خصیصه ی کلی هستند: به طور همزمان با چربی و آب ترکیب می شوند و به همین دلیل، در هنگام شستشوی سر، چربی ها را همراه با آب دفع می کنند. به همین دلیل، به این مواد پاک کننده می گویند.
مولکول مواد پاک کننده دارای فرمول شیمیایی پیچیده ای است که اساساً از دو بخش تشکیل می شود:
- یک بخش «بلند» یالیپوفیل که به آن، امکان ترکیب با چربی را می دهد.
- و بخش دیگر «کوتاه» یا هیدروفیل است که امکان ترکیب آن با آب را فراهم می سازد.

مواد پاک کننده، دارای خواص دیگری نیز هست:

- خاصیت امولسیون کننده، که شامل تثبیت امولسیون ها می شود (به عبارت دیگر، حفظ مخلوط چربی و آب که امکان پذیر نیست مگر در صورت وجود امولسیون کننده).

- خاصیت مرطوب کننده:

به بیان دیگر، این مواد دارای توانایی بسیار زیادی برای آغشته و مرطوب کردن سطوحی است که با آن در تماس می باشد. برای روشن شدن موضوع، مثالی می زنم: اضافه کردن یک ماده ی پاک کننده، توانایی مرطوب کنندگی آب را تا پنج برابر افزایش می دهد. این قدرت خیس کنندگی مواد پاک کننده نکته ی مهمی است، زیرا همان طور که گفتم، موی سر مجموعاً سطح بزرگی حدود شش متر مربع را می پوشاند.

- خاصیت کف کنندگی:

درصد بزرگی از مواد پاک کننده (و نه همه ی آنها) از مواد کف کننده است. این کف، هنگامی که مایع در تماس با هوا قرار می گیرد در سطح آن ایجاد می شود.

چگونه شامپو، موی سر را پاک می کند؟:

در جریان شامپو زدن، ماده ی پاک کننده به شکل زیر عمل می کند:
- بخش لیپوفیل ماده ی پاک کننده، به چربی ها چسبیده (مثل یک بادکش) و همزمان، بخش هیدروفیل به آن می چسبد و از آن به عنوان یک تکیه گاه استفاده می کند.
- با آبکشی، آب مایع پاک کننده را با خود کشیده و مایع پاک کننده هم چربی هایی را که به آن چسبیده با خود می برد.
- شستشوی بار دوم (پس از آبکشی) نکته ی مهمی است زیرا هرگز تمام چربی ها، بار اول پاک نمی شود.
- آبکشی بار دوم، همه چیز را با خود می برد.

برای تهیه ی مواد پاک کننده، از مواد مختلفی استفاده می شود:

_ آلکیلاریل سولفات ها که ریشه ی معدنی دارد و از مشتقات نفت است. استخراج این مواد هزینه ی زیادی نداشته و آسان است و به همین دلیل قیمت آن نیز ارزان است. از نظر شیمیایی، این مواد حامل یک انیون فعال است(و به همین دلیل، به آن عنصر آنیونیک گفته می شود).
- سولفات های الکل های چرب که از برخی چربی های گیاهی (کوپرا، کرچک، عرعر، زیتون) به دست می آید.
این مواد، نسبت به آلکیلاریل سولفات ها دارای قدرت تهاجمی کمتری است، اما قدرت پاک کنندگی زیادی دارد.
در اکثر موارد، مواد پاک کننده را «تانسیواکتیو» می نامند (ماده ی تانسیواکتیو، دارای خاصیت پاک کننده، امولسیون کننده، مرطوب کننده و کف کننده است). این مواد به چندین دسته تقسیم می شوند:

تانسیواکتیوهای کاتیونی:

این مواد، دارای بار الکتریکی مثبت است که توسط کراتین موها که دارای بار الکتریکی منفی است جذب می شود.

- تانسیواکتیوهای آنیونی:

دارای بار الکتریکی منفی و خاصیت قلیایی بوده و شدیداً پاک کننده است (این مواد، ارزان قیمت است و تولید کنندگان شامپوها به خاطر ارزانی و قدرت پاک کنندگی شدید آن، گرایش به استفاده از آن دارند).
- تانسیواکتیوهای آمفوتر که بر حسب درجه ی اسیدی، ماده ای که در آن مصرف شده کاتیونی و یا آنیونی است. این گونه مواد، حالت تهاجمی کمتری نسبت به دو مورد قبل از خود نشان می دهد.
- تانسیو اکتیوهای غیر یونی که دارای کف کم (و حتی ناچیز) است، ولی باعث تحریک چشم می شود. می بینید که هیچ چیز کامل نیست!

ج- ترکیب شامپوها

یک شامپو، تنها از ماده ی پاک کننده ساخته نشده و مواد دیگری نیز در آن موجود است. در اینجا، ترکیبات یک شامپوی متوسط امروزی را برایتان شرح می دهم. یک شامپو معمولاً به این طریق تهیه می شود:

- یک ماده ی پاک کننده:

که مو را پاک کرده و آلودگی و چربی را از روی آن بر می دارد.

- چندین ماده ی چرب کننده:

چون مواد پاک کننده معمولاً حالت تهاجمی شدیدی برای مو دارد، چندین عنصر چرب به شامپو می افزایند تا چربی از بین رفته بر اثر ماده ی پاک کننده را جبران کند. بنابراین، شامپو چربی نامناسب را از روی مو برداشته و چربی مناسبی به آن می دهد. باور کنید من این مطالب را از خود اختراع نکرده ام!

- مواد نرم کننده:

که مو را نرم و درخشان می سازد.

- تثبیت کننده ی کف:

که باعث می شود کف شامپو متراکم، پر حجم و ثابت باقی بماند (افزودن این ماده، برای خوشایند مصرف کننده است).

- نرم کننده ی کف:

که امکان می دهد کف تا حد امکان نرم و لطیف باشد.

- یک ماده ی غلظت دهنده:

که شامپو را غلیظ کرده و از روان شدن بیش از حد آن جلوگیری می کند.

- یک ماده ی خنک کننده:

که از تبخیر آب شامپو جلوگیری می کند تا شامپو فرم خود را حفظ کند (همان طور که می بینید، شیمیدان ها خیلی پیشرفت کرده اند!).

- یک ماده ی ضد اکسیداسیون:

که باعث جلوگیری از اکسیداسیون و تخریب شامپو در تماس با هوا می شود(پس از باز شدن درب شامپو).

- چندین ماده ی ضد باکتری:

که برای جلوگیری از تخمیر شامپو به کار می رود.

- یک ماده ی رنگی:

(البته اگر شامپوهای سفید و شفاف نخرید).

-ماده ای که حالت صدفی به شامپو می دهد:

متأسفانه، این پودر صدف نیست که در آن ریخته می شود بلکه یک ماده ی شیمیایی است.

- یک ماده معطر:

که قبل از هر چیز برای پوشاندن بوی مواد شیمیایی قبلی و سپس برای خوشبو کردن شامپو به کار می رود (ولی جداً از این قلم نمی توان صرفنظر کرد).

- آب:

زیرا اساساً یک شامپو از آب تشکیل شده است!!

- یک یا چند ماده ی دیگر:

که عمل آورنده محسوب می شود. البته، بایستی وجدان کاری را هم در نظر داشت! به همین دلیل، نیم، یک یا حتی یک و نیم درصد عصاره ی گیاهی (هر چه باشد) به شامپو افزوده می شود. سپس از گیاه بیچاره عکس های رنگی درخشان گرفته و روی شامپو با حروف درشت در مورد آن تبلیغ می شود!
در اینجا، این سفر کوتاه را خاتمه می دهم. به این ترتیب، هنگامی که شما شامپویی با عصاره ی بابونه می خرید (که عکس بسیار زیبایی از بابونه هم روی آن چسبانده اند!) در واقع مخلوطی از آب، سولفات های الکی چرب، چربی های اضافی، نرم کننده ها، تثبیت کننده ی کف، نرم کننده ی کف، غلیظ کننده، خنک کننده، ضد اکسیداسیون، ضد باکتری، رنگ، ماده ی صدفی کننده، مقداری عطر و...نیم درصد عصاره ی بابونه خریده اید! جالب این است که شامپوی خریده شده به شکل عجیبی بوی خوش بابونه می دهد! و قطعاً تولید کنندگان آن، در استفاده از عطر بابونه خستی به خرج نمی دهند و من مطمئنم که حتی مقدار عطری که به آن زده اند، بیشتر از عصاره ی بابونه ی موجود در آن است!
در فرمول هایی که در انتهای مطلب آورده شده، مطمئناً از مواد صدفی کننده یا نرم کننده ی کف، نامی به میان نیامده است. اما شما خواهید دید که نیازی به افزودن نرم کننده نیست زیرا برخی از این شامپوهای طبیعی اصلاً کف نمی کند و با این وجود، باور کنید که به خوبی آلودگی را از موی شما پاک خواهد کرد. چیزی که نزدیک بود فراموش کنم، این است که باور کنید، کف موجود در شامپوها، مطلقاً به هیچ دردی نمی خورد!

د- چگونه از شامپو استفاده کنیم؟

قبل از شامپو زدن، باید موها را کاملاً از هم باز کرد (با شانه زدن یا هر طریق دیگر) و مو باید به خوبی آماده باشد:
- موی سر را کاملاً با آب ولرم (آب داغ یا سرد، ممکن است باعث ایجاد واکنش شود) خیس کنید. موها باید به خوبی خیس شود.
- دو سوم مقدار شامپویی را که برای شستشو در نظر گرفته اید، به کار ببرید. مصرف بیش از حد شامپو و خالی کردن نصف شیشه ی آن روی سر کار بیهوده ای است. برخی از تولید کننده، روی درب شامپوها حجم معینی را مشخص می کنند که مقدار مصرف یک بار است. در این صورت، مراقب مقدار مصرف خود باشید. میزان شامپوی مصرفی، بستگی به بلندی موی سر شما دارد (به طور متوسط، حدود حجم یک گردو).
- شامپو را روی تمام سر پخش کرده و همه ی موها را با آن آغشته سازید.
- حدود یک دقیقه، پوست سر و موها را با آن ماساژ بدهید. با دو دست کار کنید. با قسمت نرم نوک انگشتان و نرمه ی کف دست و با حرکاتی که تمام سر را بگیرد، سر و مو را ماساژ بدهید. در این مرحله، خصوصاً روی پشت گردن و موها تأکید کنید. معمولاً، در بار اول شستشو کف زیادی تولید نمی شود. در صورتی که کف زیادی تولید نشد، اضافه کردن مقدار دیگری شامپو بیهوده است.
- سپس سر خود را با آب فراوان آبکشی کنید.
- بار دوم، یک سوم باقیمانده ی شامپو را مورد استفاده قرار دهید. این بار با فشار کمتر و سرعت بیشتر نسبت به بار اول، سر خود را بشویید. در بار دوم، بر حسب نوع شامپو کف کم و بیش زیادی تولید می شود. اگر کف کاملاً سفید باشد، نشان می دهد که موی شما کاملاً تمیز شده است.
- به دقت موی خود را با آب بشویید. شاید بهتر باشد دوباره این کار را انجام بدهید تا هرگونه آثار شامپو از بین برود.
آبکشی و خشک کردن، دو مقطعی است که نیاز به توجه زیادی دارد. در هنگام آبکشی، می توان از موادی برای کاهش اثرات شامپو و مراقبت از مو استفاده کرد و برای خشک کردن، اگر موی خود را در فضای باز رها نمی کنید، می توانید از روش های خاص سود ببرید.

هـ - انواع مختلف شامپو

امروزه، شامپوهای مختلفی برای انواع متنوع مو وجود دارد: موهای چرب، خشک، نازک، شکننده یا پوست سر چرب و یا خشک، ضد شوره های چرب، ضد شوره های خشک، برای نوزادان، موهای بلوند، قهوه ای، حنایی، سفید، موهای دچار ریزش و حتی برای آنهایی که می خواهند مویشان دوباره رشد کند.
من از آن دسته افرادی نیستم که توصیه می کنند موی خود را با شامپوی کودکان بشویید. من این توصیه را منطقی نمی دانم زیرا این گونه شامپوها مطابق با پوست سر و موی کودکان تهیه شده نه بزرگسالان. فرمول شامپوها، به صورتی است که بهتر است شامپویی متناسب با مشکل خاص خود تهیه کنید.
اکثر شامپوها را تقریباً همه جا می توان خرید: داروخانه ها، فروشگاه های بزرگ و کوچک و... اما من توصیه می کنم شامپوی خود را حتی الامکان از مغازه هایی که تولیدات طبیعی می فروشند تهیه کنید.
مطمئناً در این گونه فروشگاه ها، می توانید شامپوهایی را بیابید که عطر، رنگ، مواد صدفی کننده و افزودنی های بیهوده را در خود نداشته و ماده ی پاک کننده ی آنها مواد شیمیایی کمتری دارد. حتی می توان شامپویی تهیه کرد که اصلاً کف نمی کند. از آرایشگر خود نظر خواهی کنید زیرا او بهتر از هر کس دیگری می تواند با در نظر گرفتن وضع مویتان در انتخاب آن شما را راهنمایی کند.
اکنون اگر مایلید شامپوی مصرفی خود را شخصاً تهیه کنید، توصیه می کنم از طبیعی ترین شامپوی دنیا که فقط از گیاهان و مواد طبیعی تهیه شده باشد، استفاده کنید. در این قسمت، چند فرمول تأیید شده را برایتان شرح می دهم. بعضی خانواده ها، نسل به نسل از یک رشته مواد خاص استفاده می کنند. چنین سنت هایی، دارای مفاهیمی خاص است و سوای آن، دستورالعمل های مؤثری وجود دارد که از قدیم به کار گرفته می شود. این دیگر به شما بستگی دارد. شاید بهتر باشد شما هم یک بار این مواد را تهیه کنید و حداقل یک ماه، شامپو نخرید. همین که فرمول شامپو را در مقاله خواندید، سعی کنید خودتان را در حال تهیه و جوشاندن آن روی آتش مجسم کنید، در حالی که بوی خوشایندی از آن بر می خیزد. استفاده از آن را هم مجسم کنید. سعی کنید این تغییر را در خود به وجود بیاورید. برای امتحان هم که شده، شامپو را خودتان تهیه کنید. مزه ی این کار را خواهید چشید.

و - فرمول های طبیعی برای تهیه ی شامپو

شامپوی خاکستر چوب:

در ظرفی، نیم لیوان خاکستر چوب+ نیم لیوان آب جوش+ 5 گرم اسانس سدر را به دقت مخلوط کنید. سپس بگذارید مخلوط سرد شود و آن را روی مویتان به کار ببرید. بگذارید شامپو کاملاً روی مویتان پخش شود. 15 دقیقه آن را روی مویتان نگاه دارید و پس از آن سر خود را به دقت بشویید.

شامپوی خاک رس:

در ظرفی، دو قاشق سوپ خوری پودر خاک رس سبز+ یک لیوان آب ولرم+ 10 قطره اسانس اکلیل کوهی ریخته و برای این که خمیر سیالی به دست بیاید، آن را هم بزنید و پانزده دقیقه قبل از شستن مو، آن را به کار ببرید.

شامپوی راسول:

در ظرفی، 40 گرم قطعات خرد شده ی راسول+ نیم لیوان آب گرم + 5 قطره اسانس مریم گلی ریخته و با مخلوط کردن آنها خمیر سیال و روانی بسازید. این خمیر را به مدت 15 دقیقه قبل از آبکشی سر روی موها بگذارید.

شامپوی چوب پاناما:

به مدت ده دقیقه، 50 گرم قطعات چوب پاناما را در یک لیتر آب بجوشانید. سپس مخلوط را صاف کرده و هر بار به مقدار لازم برای شستشوی سر از آن استفاده کنید (برحسب بلندی مو). باقیمانده ی شامپو را برای دفعات بعد، در یخچال نگهداری کنید (این شامپو را می توانید تا 15 روز در یخچال بگذارید).

شامپوی گل صابونی:

100 گرم ریشه ی گل صابونی (خرد شده به قطعات ریز) را در یک لیتر آب به مدت ده دقیقه بجوشانید و سپس آن را صاف کنید. این شامپو نیز مثل مورد قبل مصرف می شود.

شامپوی گیاهان:

در نیم لیتر آب جوش، 50 گرم ریشه ی گل صابونی (خرد شده به قطعات ریز) + 10 گرم مریم گلی + 10 گرم آویشن + 10 گرم اکلیل کوهی + 10 گرم اسطوخودوس + 20 عدد میوه ی خرد شده ی سرو کوهی را ریخته و بلافاصله از روی آتش بردارید. بگذارید مخلوط به مدت 30 دقیقه خیس بخورد. سپس آن را صاف کرده و سر خود را کاملاً با آن آغشته سازید. 5 دقیقه صبر کنید و سپس سر خود را آب بکشید.

شامپو با گیاهان تازه:

در نیم لیتر آب جوش، 50 گرم ریشه ی گل صابونی (بریده شده به قطعات نازک)+ یک مشت بولاغ اوتی + 50 گرم ریشه ی بابا آدم (باز هم بریده شده به قطعات ریز)+ یک مشت برگ گزنه، +50 گرم گیاه دم اسب (تمام گیاه به صورت تازه) بریزید. مخلوط را به مدت 30 دقیقه بخیسانید. سپس آن را صاف کنید و مثل شامپوی قبلی به کار ببرید.

شامپویی از محصولات زنبور عسل:

دو قاشق سوپ خوری صابون مایع + دو قاشق سوپ خوری پودر گرده ی گل+ مقداری پودر بره موم + یک گرم ژله ی رویال را به دقت با هم مخلوط کنید. این شامپو را 15 دقیقه قبل از شستشوی سر خود به کار ببرید.

ز شامپوی خشک

در برخی شرایط(مثلاً در هنگام مسافرت) امکان این که سر خود را بشویید، وجود ندارد. اما ممکن است بخواهید به موی خود جلوه ی بیشتری بدهید. در چنین مواقعی، از شامپوهای خشک استفاده می شود. مصرف شامپوی خشک، امکان می دهد تا به طور موقت مشکل خود را برطرف سازید. حتی ممکن است کسی بخواهد بین دو شستشوی متوالی سر خود، فاصله ی بیشتری بگذارد (خصوصاً در صورتی که موها چرب باشد). استفاده از شامپوی خشک آسان است. کافی است پودر را لای موهای خود پاشیده و دو تا سه دقیقه صبر کنید و سپس با یک برس نرم ابریشیمی یا برس طبیعی دیگر که بتوان با آن این پودر را از لای موها بیرون ریخت، سر خود را برس بزنید (البته همراه با این پودر، ناخالصی های جذب شده توسط آن نیز از موها خارج خواهد شد). این پودر، چربی اضافه ی موجود در موها و آلودگی هایی را که با آن آغشته شده و باعث کدر شدن مو می گردد جذب می کند.
اما بایستی دو نکته ی مهم را تذکر بدهم: اولاً، شامپوی خشک بیشتر مناسب افراد بلوند است تا کسانی که موهای قهوه ای یا مشکی دارند. (چون رنگ پودر سفید است) ثانیاً، برای افرادی که دارای موهای چرب هستند بهتر است (زیرا موهای خشک، دیرتر کثیف می شود).
شامپوهای خشک، دو قوطی یا به صورت اسپری عرضه می شود. کافی است اسپری را در فاصله 20 سانتی متری سر خود نگاه داشته و از آن استفاده کنید (استفاده از اسپری شامپوی خشک را برای افرادی که دچار آلرژیهای تنفسی نظیر آسم هستند توصیه نمی کنیم).
معمولاً، شامپوی خشک را به این علت که باعث خفگی پوست سر شده و از خروج طبیعی چربی به سطح پوست جلوگیری می کند و باعث تشکیل شوره ی سر می شود محکوم می کنند. من فقط می گویم نباید زیاد از این مواد استفاده کرد و آنها را فقط در شرایط استثنایی که در بالا متذکر شدم باید به کار برد. البته استفاده ی دائمی از شامپوی خشک، کار اشتباهی است ولی استفاده از آن در موارد استثنایی چندان اشکالی ایجاد نمی کند.
در اینجا، از موادی که معمولاً در شامپوی خشک به تنهایی یا به صورت مخلوط به کار می رود نام می برم: پودر خیلی نرم ریشه ی نوعی زنبق، پودر لیکوپُد، پودر چوب کاسیا، پودر ریشه ی آنژلیک، پودر برنج، نشاسته ی ذرت، آرد جو صحرایی.
منبع مقاله :
داریگل، ژان لوک، (1373)، بهداشت و زیبایی مو(مراقبتها و درمان طبیعی برای مو و پوست سر)،ترجمه ساعد زمان، تهران: نشر ققنوس، چاپ هشتم