نویسنده: دکتر سید حسین مجتهدی




 

برای کاستن احتمال اختلال فرهنگ پذیری و آسیب پذیری اجتماعی جوانان چه راه کاری بنیادین تر است؟

با توجه به پژوهش ها، نگاشته ها و نظریه ی اریکسون، مقطع نوجوانی، مقطع برآمدن بحران هویت است. نوجوان از یک سو به ارزیابی خویشتن و احساس هایش می پردازد و از دیگر سو، ارزیابی جامعه را در مورد خود مدّنظر قرار می دهد و بر این اساس هویت خود را شکل می دهد.
در آغاز ممکن است به نظر آید که نوجوان در حال آزمودن نقش های مختلف است، اما در یک روند رشد سالم، از پراکندگی درآمده، به انسجامی در هویت دست یافته، پاسخی برای پرسش« من کیستم» می یابد. هرچند در روند تحول، این پاسخ باز هم صیقل خواهد خورد، اما محوریت آن از دست نخواهد رفت. هویت شامل ابعاد سه گانه ای است که محققان متأخر بیشتر به آن پرداخته اند. این ابعاد عبارتند از:
الف) فردی
ب) اجتماعی
پ) ملی
هویت اجتماعی به رابطه ی بین خود و دیگران یا دیگر گروه های اجتماعی اشاره دارد و هویت ملی نیز در کشاکش تصور ما از دیگران شکل می گیرد، که جامع ترین هویت جمعی است. این سه لایه ی هویتی، مرکزیتی در فرد دارد، اما ابعاد گوناگون تجربه های زیستی، روانی و اجتماعی این سه لایه را شکل می دهد.
حال چنان چه نوجوان به هویت اجتماعی رشد یافته ای و به تبع آن به هویت ملی دست یابد، کم تر در برابر آسیب های اجتماعی ضربه پذیر خواهد بود. نوجوان در جست و جوی احساس ایمنی است و این مسئله نقشی محورین در سلامت روان انسان ایفا می کند و در گرو حمایت اجتماعی محیط است که از خانواده تا ملت را این محیط شامل می شود. افزایش حرمت خود(Self-esteem) فردی و اجتماعی، به قوام هویت فردی و اجتماعی یاری می رساند.
یکی از گرانیگاه های بهداشت روان انسان، بازخورد احساس او نسبت به جامعه ای است که زادگاه و زیستگاه اوست. و این بازخورد در گستره ی گذشته، حال و آینده، در جغرافیای مکانی آن جامعه سیال می باشد و در قوام بخشی بهینه به شخصیت فرد و تقویت حرمت خود فردی و اجتماعی اش مؤثر است.
کاستلز جامعه شناس صاحب نظر معاصر نیز بیان می دارد که در این جهان و جامعه ی تو در توی حیرت انگیز و شبکه ای، مردم از نو حول محور هویت های گوناگون گردهم می آیند و جست و جوی هویت جمعی یا فردی منبع اصلی معنای اجتماعی می شود. از نظر او هویت ( به معنای فرایند معناسازی براساس یک ویژگی فرهنگی یا مجموعه ی به هم پیوسته ای از ویژگی های فرهنگی که بر منابع معنایی دیگر اولویت داده می شود) سرچشمه ی معنا و تجربه ی زیستن می شود.
گیدنز، جامعه شناس نامدار انگلیسی نیز معتقد است که از خصیصه های متمایز مدرنیته، ارتباط متقابل روزافزونی است که بین جنبه های بیرونی یا مصداقی و جنبه های درونی فرد وجود دارد.
از یک سو تأثیرات جهانی شدن و از سوی دیگر استعدادها و گرایش شخصی قرار دارد. هر قدر سنت پایه های خود را در جامعه از دست می دهد و هرچه زندگانی روزانه بیشتر برحسب تعامل دیالکتیکی محلی و جهانی بازساخته می شود، افراد بیشتر مجبور می شوند از بین مجموعه ی متنوعی از شیوه های زندگانی، شیوه ی خاصی را برگزینند.
در میان این تنوع، یافتن چارچوب مرجعی پایا و مستحکم برای ارزیابی کنش های اجتماعی و بنا نهادن و رشد دادن نظام ارزشی بسیار مهم است. مجموعه ی کنش های اجتماعی نوجوان با توجه به نهاد مرجع اجتماعی اش شکل می گیرد و اگر در این فرایند، دچار آشفتگی شود، زمینه ی ‌آسیب های اجتماعی خواهد شد.
هر فرد به نوعی حامل جامعه و فرهنگ است و در روان شناسی اجتماعی و تحولی- رشدی این گونه به او نگریسته می شود. فرد تشخیص می دهد که تعامل اعضای یک جامعه و کنش ورزی افراد، مؤلفه ی یک نظام بزرگی است که نحوه ی تأثیر آن به گونه ی مستقیم قابل اثرگذاری و فهمیدن نیست.
ویلکوند(1975) نظریه ی « تکمیل خودنمادین» را برای تبیین هویت و ابعاد آن ارائه داد. در این نظریه به این پرسش که چرا در نوجوان، به تلاشی نیرومند برای شکل بخشیدن به هویت دست یازیده می شود، پاسخ داده می شود. هویت در این دیدگاه نقطه ی آغازین« بازتاب خود» است که هم زمان« توجه به خود» بالایی را با خویش همراه می آورد و حساسیت نسبت به نقصان یا جریحه دار شدن خود افزایش می یابد. تلاش های جبرانی برای کامل کردن خود، می تواند به واقعیت نزدیک یا از آن دور شود.
وقتی بازده های مدرسه ای و شغلی و نیز پذیرش در زمینه ی اجتماعی( خانواده، هم سالان) می تواند به دست آید، تکمیل خود را در راستای رشد هویت امکان پذیر می کند. اما وقتی مسائل یاد شده، حاصل نشود، تلاش برای کامل کردن خود به مصرف مواد، کارهای جنایی و تلاش برای تأییدشدن از سوی گروه های افراطی می انجامد.
شکست چنین تلاش هایی می تواند نوجوان را به تسلیم وادارد و او را تا مرز خودکشی براند.
در این زمینه، محققی دیگر به نام ریگل(1980)، بر مخالفت های نوجوان به عنوان موتور رشد شخصیت تأکید می کند.
اُئرتر(1993)روان شناس صاحب نام آلمانی، بر این باور است که انسان دو مرحله ی ساخت یابی هویت را و از آن طریق به طور کلی مفهوم سازی انسان را می تواند متمایز کند. مرحله ی نخست، هویت خودمختار است که انسان به عنوان یک موجود متعین می شود که خود و امکاناتش را به درستی تشخیص می دهد.
اهداف ثابت در زندگانی ارزشی دارد که نسبت به آن ها احساس وظیفه می کند و نیز در مورد خود دارای احساس مهار و کنترل است. هویت در این جا به عنوان یک واحد، فهمیده می شود و در مسیر رشد خود از تعارض اجتناب می کند.
مرحله ی بعد، هویت متقابل است که در آغاز جوانی رخ می دهد و موجب تغییر ساختاری کیفی می شود. مخالفت به گونه ای مهم در این جا به هستی انسانی متعلق است. فرد پیوسته به مخالفت هایی می پردازد که در آن ها شکل های سازش نایافته ی هویت و زندگانی در مرکز چالش قرار می گیرند و فرد به طور متناوب دچار تعارض و تناقض می شود، که به طور ویژه در زمینه های خانوادگی و شغلی بروز می یابد و فرد را در جهت گیری های حال و آینده درگیر مشکل می کند. ویژگی های افرادی را که به آن ها دلبستگی دارد و از جهت روانی برای او مهم هستند، می خواهد جذب کند. از طریق روابط متقابل عاطفی برای درونی ساختن اندیشه، احساس و تعامل فعّال با دیگران، هویت می تواند خود را رشد دهد، که به این خاطر هویت دیگران و نیز تبادل با آن نیاز است که این مسئله، خود می تواند به تضاد درونی منجر شود.
در مرحله ی هویت خودمختار، دیگری به عنوان فردی مستقل، یگانه و خودپاسخگو ساخته می شود. فرد به این هستی دیگر و این خودمختاری احترام می گذارد و از مداخله، تعدی به مرزهای روانی و تلاش برای تأثیرگذاری احتراز می کند. در این مرحله روا داری می تواند بروز یابد و ببالد و زمینه ای نقش آفرین برای درک هویت در یک جامعه ی مردم سالار مهیا می شود. این وضعیت، توانایی اندیشه ی نسبی گرایانه را در پس زمینه ی خود دارد.
فرد تشخیص می دهد که حقیقت های مختلفی وجود دارد و تنها یک حقیقت اعتبار ندارد. اما در این مرحله، تعارض ها نمی توانند از طریق یک سنتز نظرهای متضاد، حل شوند. این انحلال در مرحله ی هویت متقابل ممکن می شود.
تضادهای موجود و عدم توافق ها ترمیم می شوند که برای این مسئله، اندیشیدن دیالکتیکی ضروری است. فرد این تضادها را تشخیص می دهد، آن ها را تنظیم و مشخص می کند، و می کوشد تا آن ها را به حل شدن رهنمون کند تا جنبه ی تضادآمیز آن ها از بین برود.
درواقع در این مرحله، چنان چه رشد هویت اجتماعی صورت گرفته باشد، باعث رنگ باختن تضادها و دیدن آن ها به گونه ی تفاوت هایی که امکان هم سویی می یابند، می شود.
منبع مقاله :
مجتهدی، سید حسین؛ (1388) جوانان و جامعه از دیدگاه روان شناسی: درآمدی بر روان شناسی تحولیِ اجتماعی، تهران: نشر قطره