تأثیر وابستگی بر سقوط رژیم پهلوی

رژیم پهلوی از معدود حکومتهایی است که توسط بیگانگان در ایران پایه گذاری و تثبیت شد. همین امر، از ابتدا رژیم را که فاقد مشروعیت مردمی و پایگاه داخلی بود در تعارض با مردم این سرزمین و خواسته ها و تمایلات آنان قرار دادو با فروپاشی امپراتوری روسیه وعثمانی در واپسین سالهای جنگ جهانی اول، انگلستان خود را یکه تاز عرصه استعمارگری یاف و مصصم شد جهان و خاورمیانه را براساس مطامع خود اداره نماید. در فضای جدید بنی الملی طرح اشغال بینالنهرین و کنترل کامل ایران از طریق مستعمره ساختن و یا روی کار آوردن دولتی وابسته و مقتدر، حلقه از زنجیر اقدامات انگلستان بود که به منظور تضمین سلطه بر جهان و منطقه مهم خاورمیانه و نیز کنترل رقیب پرتوان جدید به نام حکومت کمونیستی شوروی صورت می گرفت. با شکست طرح مستعمره ساختن ایران که در قرارداد 1919 تعقیب می شد، طرفداران طرح روی کار آوردن دولتهای نظامی و وابسته در منطقه با سرعت و جدیت اجرای طرح خود را پیگیری نمودند. آنان با توجه به شرایط بین المللیف وضعیت وخیم اقتصادی انگلستانو مضرات استعمار مستقیم، عقیده داشتند که روی کار اوردن دولتهای دست نشانده و به ظاهر بومی و ملی می تواند ضمن تأمین منافع انگلستان در آن کشورها از براشفته شدن مردم آن مناطق و قدرتهای جهانی بر علیه نیروهای نظامی و هزنیه کردن امکانات و داراییهای خود موفق می شود تمامی منافعی را که از طریق مستعمره سازی و حضور نظامی مستقیم به دنبال آن بود، تأمین نماید. به این ترتیب، تلاش برای یافتن فردی قدرتمند که بتواند با ظاهری بومی و باطنی بیگانه پرست و وابسته رهبری کودتا و دولت دست نشانده را برعهده بگیرد، آغاز شد. از میان تمام گزینه ها قزاق قدرت طلب و بی هویتی بنام رضا میرپنج که با همکاری اردشیر جی و عین الملک هویدا (از چهره های شاخص بهائیان در ایران) به طراحان اصلی کودتا معرفی شده بود، به عنوان دیکتاتور ایران انتخاب شد.(1) او با همکاری سفارت انگلستان و عوامل داخلی آن ابتدا در رأس قوای نظامی کودتا و اندکی بعد، به عنوان چهره شاخص کودتاگران که مسئولیت کودتا را می پذیرفت، جلوه نمود.(2) با خلع قاجاریه از سلطنت و صعود رضا خان بر تخت پادشاهی ایران، سلسله ای در ایران حاکمیت یافت که مشروعیت خود را از بیگانگان می گرفت.
وابستگی به بیگانگان رژیم را از ابتدا در مقابل مردم و خواسته های آنانکه مهم ترین آن استقلال و آزادای و پیشرفت و رفاه بود، قرار داد. پهلوی اول به آیرونساید و ارشیر جی قول داده بود که کاری بدون اجازه آنان انجام ندهد(3)
وی که بنا بود به نام ایرانی و ایرانیت تحقق دهنده اهداف بیگانگان باشد ضمن اعتراف به اینکه انگلیسی ها او را بر سر کار آورده اند تلاش داشت وانمود نماید که پس از آن به وطن خود خدمت نموده است.(4)
این در حالی است که دوران سلطنت وابسته او مشحون از رویارویی با مردم این سرزمین و اعتقادات و امنیت و دارایی آنها بود. همنی امر موجب تعمیق گسست بین مردم و حاکمیت شد، به نحوی که هنگام تبعید رضاشاه از ایران مردم شادمانانه به خیابانها ریختند و غم گزینده اشغال کشور توسط بیگانگان را با شیرین سقوط دیکتاتور اندکی تسلی بخشیدند. تعمیق گسست بین مردم و حاکمیت پهلوی و خوشحالی آنها از سقوط دیکتاتور نتیجه طبیعی اقداماتی بود کهب ه جهت تحقق خواسته های بیگانگان در حوزه های فرهنگی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و حتی امور شخصی، حقوق و منافع ملی مردم را زیر پا می گذاشت. نمونه ای از اقدامات او عبارت اند از:
سرکوب آزادیهای سیاسی، تعطیلی مشروطیت، فرمایشی کردن مجلس شورای ملی، سرکوبی ایلات عشایر، تعطیلی مطبوعات، غارت اموال و املاک مردم، غارت منابع نفتی و مراتع کشور، هجوم به مبانی و شعایر دینی با اجرای قانون کشف حجاب و منع عزاداری، تحت فشار گذاشتن کانونهای فرهنگی دینی، ترویج باستانگرایی، ترویج هرزگی و بی بند و باری، فتلهای سیاسی و ...
تبعید و فرار دیکتاتور که به منظور خام کردن مردم و آماده کردن آنها برای پذیرش اشغال کشور صورت گرفت؛ می توانست سرآغازی باشد بر اعتلای مجدد ایران اسلامی، ولی با ترفند استعمار و امپریالیسم سرخ وس یاه و با تفویض سلطنت به محمد رضا پهلوی از سوی آنان روند وابستگی حاکمیت به بیگانگان نه تنها قطع نشد بلکه بر پیچیدگیهای آن ینز افزوده گردید.
شاه جدید در آغاز راه، از هر نوع اقدامی که در انظار عمومی بیانگر روحیات استبدادی باشد پرهیز می کرد. نزدیکی و گفتگو با مخالفان سیاسی که با هدایت صحنه گردانی محمد علی فروغی پیر کار کشته عرصه سیاست و رمز آشنای محافل فراماسونری راه اندازی شد، به اضافه اقداماتی نطیر بازگرداندن املاک غصب شده توسط رضا خان به دولت، آزادی نسبی مطبوعات، احزاب و ... این خوش باوری را در برخی اذهان پدید آورده بود که فرنزد رضا خان با توجه به تجربه سلطنت پدر که در مقابل دیدگان او اتفاق افتاده بود، طریق مردمی خواهد پویید.
تقدیر اینگونه بود که محمد رضا پهلوی نیز مانند پدر با اتکاء به بیگانگان بر اریکه سلطنت تکیه بزند و در زیر سایه سرنیزه های سربازان بیگانه مشق پادشاهی ببیند. شاه جوان با زیرکی سعی داشت ضمن جلب نظر نخبگان و مردم نسبت به سلطنت خویش، رفته رفته خود را به عنوان محو رامور به اشغال گردان معرفی نموده و با کمک آنها به احیای دیکتاتوری پهلوی مبادرت ورزد. قانون اساسی مشروطیت که محمد را پهلوی خود را پادشاه آن وانمود می کرد صراحتاً تأکید داشت که:

شخص شاه از مسئولیت مبری است. وزراء دولت در هر گونه امور مسئول مجلسین هستند.(5)

قانون اساسی مشروطیت همچنین تأکید دارد بر اینکه وزراء نمی توانند احکام شفاهی یا کتبی پادشاه را مستمسک قرار داده سلب مسئولیت از خودشان بنمایند.(6)
علی رغم این تأکیدات و مناسب نبودن شرایط برای اعاده دیکتاتوری، شاه در آذر ماه 1321 با اصرار بر برکناری احمد قوام و روی کار آوردن دولتی نظامی سعی داشت امور را تحت کنترل خود درآورد. هر چند مخالفت سر ریدر بولارد، وزیر مختار انگلستان در ایران این اقدام شاه را ناکام گذارد، اما او با تأکید بر اینکه دموکراسی برای مردم ایران زود است مترصد فرصتهایی برای جلب نظر اشغال گران به نفع استقرار مجدد دیکتاتوری فردی در ایران بود.(7) ایجاد و گسترش ارتباط با ارتش گام دیگری بود که شاه برای کنترل اوضاع به نفع خود برداشت. ابلاغ مستقیم دستورات به ستاد ارتش از سوی شاه و نادیده گرفتن وزیر جنگ از شهریور 1322 نکته ای بود که به دقت از سوی اشغال گران، به ویژه آمریکایی ها تعقیب می شد. برخی از مأموران آمریکایی هم همنوا با شاه اظهار می داشتند:

تا زمانی که آموزش عمومی در ایران به نتیجه نرسیده و شعور سیاسی مردم پیشرفت نکرده و گروهی از اعضای بلند پایه دولت که به خوبی آموزش دیده باشند تشکیل نشده است. ایران مانند کودکی خردسال نیاز به یک دست نیرومند برای حکومت کردن دارد.(8)

همراهی و همکاری بیگانگان تنها راه رسیدن شاه به خواسته های نامشروع خود بود و در این بین، بیشترین همنوایی را آمریکا با محمد رضا پهلوی اظهار داشت. آمریکا در طی دو جنگ جهانی کمتری اسیب و خسارت را متحمل شد. و در پاین جنگ جهانی دوم با توجه به افول قدرت بریتانیا، آلمان و ... به عنوان قوی ترین کشور غربی مطرح شد. موقعیت استراتژیک ایران، وجود منابع غنی و نیز همسایگی با شوروی آمریکایی ها را متقاعد کرده بود حضور جدی تری در ایران داشته باشند. حضور جدی آمریکا در ایران که توجیه آن تأمین منافع آمریکا و اردوگاه غرب بود با وجود مجلسی قدرتمند و دولتی مسئول در مقابل نمایندگان مردم حاصل نمی شد، لذا آنان نیز نسبت به ظهور پادشاهی قدرتمند و دیکتاتور از خود تمایل نشان دادند.
بر اساس گزارش طراحان نظامی آمریکا، با توجه به موقعیت استراتژیک ایران و اهمیت بین المللی این کشور «سوای هر گونه دلایل عاطفی و حتی اصول دموکراتیک که بسیار با ارزش است، ایالات متحده ناچار است در ایران منافع دائمی داشته باشد».(9)
بر اساس دکترین آمریکا در ایران می بایست ثبات و نظم برقرار شود. عامل کلیدی این استراتژی شاهی قدرتمند بود. لیلاند موریس، سفری آمریکا در یاران که در سال 1323 به این سمت گمارده شده بود پس از اولین دیدار خود با شاه در 1323/6/24 گزارش می دهد:

روز هم، من نظر خوبی نسبت به شاه پیدا کردم و امکان دارد تقویت او یکی از راههایی باشد که معضل سیاست داخلی را که این کشور بدان گرفتار شده است حل کند. یک چیز مسلم است و آن این است که ضعف در رأس هرم قدرت که در اینجا مشاهده می شود باید یا از طریق شاه یا به دست یک شخص نیرومند دیگر برطرف گردد.(10)

در ابتدای سال 1325 جرج الن به عنوان سفیر جدید آمریکا در ایران منصوب و در دوره سفارت وی روابط ایران و آمریکا عمیق تر شد وی مدعی است که: « ایرانیان او را محاصره کرده اند و از او می خواهند ایالات متحده نقش فعال تری در امور داخلی کشورشان داشته باشد.»(11)
تلاش برای باز کردن پای آمریکا به عنوان قدرت سوم در برابر روس و انگلیس پذیده ای دیرپا در تاریخ سیاسی ایران محسوب می شود که با توجه به تمایل فراوان آمریکا و فراهم بودن شرایط بین المللی در سالهای پس از جنگ جهانی دوم، زمینه برای حضور امریکا در ایران فراهم شد. شاه و دیگر حکومتگران که پس به زوال امپراتوری بریتانیا برده بودند به دنبال متحد و پشتبانی قوی می گشتند که در چهره دولت آمریکا متجلی شده بود. برخی نیروهای سیاسی نیز فریفته شعارهای دموکراتیک آمریکایی ها شده و سعی داشتند با اتکاء بر پتانسیل بالای ایالات متحده تغییرات گسترده سیاسی و اجتماعی در داخل کشور به وجود بیاورند. این طیف از درک این نکته عاجز بودند که آمریکایی ها در تحولات سیاسی کشوهای منطقه به سوی حکومتهای مردمی و اعاده آزادیهای دموکراتیک منافع خود را در نظر خواهند داشت.012)
وابسته نظامی آمریکا در ایران در 1325 شاه را بی اندازه طرفدار آمریکا و مهم ترین مدافع درگیر شدن آمریکا در امور ایران معرفی می نماید. وی اظهار می دارد که شاه در مقابل دادن یک امتیاز نفتی به آمریکا خواهان پشتیبانی آنها در راه کسب قدرت مطلقه می باشد.(13)
در 22 مهر 1325 شاه پس از اطمینان از حمایتهای قطعی آمریکا، گام بعدی را برای کسب قدرت مطلقه برداشت. جورج آلن به شاه اجازه دادکه قوام را وادار به استعفا و ترک کشور کند و یا او را به زندان بیفکند.(14)
تأکید مشترک سفرای انگلیس و آمریکا به شاه در 1326 مبنی بر حمایت از او در مقابله با قوام السلطنه، تیر خلاصی بود بر حیات کابینه احمد قوام. ین اقدام گامی اساسی در راه کسب قدرت مطلقه توسط شاه محسوب می شد.
در تیر ماه 1326 دولت آمرکیا اعتباری به مبلغ 25 میلیون دلار برای دولت ایران باز کرد که بتواند مقدار اسلحه و مهمات از آمریکا بخرد.(15)
تشکیل مجلس مؤسسان در اردیبهشت 1328 و تغیری چند اصل از قانون اساسی قدرت شاه را عملاً افزایش داد.شاه با شرکت در جلسات دولت اختیارات نخست وزیر را کاهش داد و در جزئی ترین امور نیز دخالت می نمود.
در 24 ابان 1328 شاه برای نخستین بار به امرکیا سفر کرد. شاه اندکی قبل از سفر به سفیر آمریکا گفته بود که تصمیم دارد مجلسی داشته باشد که بتواند با هماهنگی آن کار کند. سفیر آمریکا اظهار می دارد که شاه مایل بود مرا مطمئن سازد که به هیچ وجه قصد برقراری دیکتاتوری ندارد.(16) در 1328/11/10 شاه طی تلگرافی به حسین علا سفیر ایران در واشنگتن می گوید: « اگر آمریکا کمک نظاامی نکند من مسئولیت استقلال ایران را نخواهم داشت».(17)
در خرداد 1329 قراردادی بین ایران و آمریکا منعقد شد و به موجب آن بین 10 تا 15 میلیون دلار اسلحه و مهمات به ایران تحویل داده می شد.
در 26 مهر 1329 نی زدولت آمریکا 500 هزار دلار از بودجه اصل 4 خود را به ایران تخصیص داد.
طوفانی ملی شدن صنعت نفت جدی ترین مانع در مقابل رسیدن به قدرت مطلقه توسط شاه بود که به طور موقت تمام برنامه های وی را متوقف ساخت. روی کار آمدن دکتر مصدق با پشتیبانی آیت الله کاشانی، مجلس و مردمف شاه را به کنج دربار راند و از او موجود ضعیفی ساخت که توان دفاع از خود را نیز نداشت. شاه سالهای ملی شدن نفت را بدترین سالهای زندگی خود به حساب می اورد و آن را از سالهای اشغال ایران نیز بدتر می دانست. اشرف پهلوی در خصوص آن سالها اندگی پس از کودتای 28 مرداد می نویسد:

قبل از هر چیز باید به شما تبریک بگویم که بالاخره بعداز دو سال سختی و بیچارگی در ظل عنایات پروردگار روزگار سیاه ماه روشن شد...(18)

در جریان کودتای 28 مرداد، آمریکا و انگلیس به این نتیجه رسیده بودند که برای شکست نهضت ملی شدن نفت، شاه می بایست شخصاً وارد میدان شود. لوی هندرسن، سفیر آمریکا در ایران هنگام تسلیم اعتبارنامه جدید خود به شاه از سوی چرجیل و آیزونهاور به او تذکر داد که:

گذشته ها گذشته ولی از این پس دیگر یا شاه بایستی برای سرنگونی مصدق خود شخصاً وارد عمل و مبارزه گردد و یا اگر بمانند گذشته بخواهد با تردید و ترس و تعلل وقت بگذراند باید توجه داشته باشد که دیگری به حکم اضطرار برای این کار برگزیده خواهد شد و در این صورت چه بسا که مقام سلطنت بخطر افتاده و دنیای غرب نیز نتواند قدمی به نفع شاه بردارد.(19)

این پیام هم متضمن تهدید بود و هم فصتی بود برای شاه که از انزوا خارج شده و به کمک بیگانگان یکبار دیگر خود را در رأس امور ببیند. این معامله ای بود که بهای آن با اسارت ملت ایران و غارت منابع کشور پرداخت می شد.
با موفقیت کودتاگران در سرکوب نهضت ملی شدن نفت، دوران طلایی دیکتاتوری محمد رضا پهلوی آغاز شد. وی که تاج و تختش رامدیون بیگانگان می دانست، چهار روز پس از کودتا به کرمیت روزولت اظهار می دارد:

من تاج و تخت را از برکت خداوند، ملتم، ارتشم و شما دارم.(20)

وی همچنین در جمع نمایندگان کنسرسیوم اظهار داشت:

هم حکومت ایالات متحده و هم حکومت بریتانیا به من تضمین داده اند که معامله منصفانه ای خواهد بود و از حفظ و بقای رهبری من حمایت خواهند کرد.(21)

در پس کودتای 28 مرداد، آمریکا شاه را وامدار خود ساخته بود و مزد این کمک مشارکت آمریکایی ها در نفت و سیاست ایران بود که به سرعت گسترش یافت. آلن دالس، رییس سازمان سیا در زمان کودتا صراحتاً در برابرکنگره آمریکا اظهار داشت که « من کودتای 28 مرداد را اجرا کردم، شاه را به ایران برگردانم و علی امینی را بر مسند نخست وزیری نشاندم.»
پس از کودتای 45 میلیون دلار کمک از سوی آمریکا به رژیم شاه داده شد و کمکهای بلاعوض نیز از 1332 تا 1336 نسبت به سالهای 1328-1331 رشدی چشمگیر یافت و از مبلغ 33 میلیون دلار به500 میلیون دلار رسید. از این کمکها 125 میلیون دلار به نیورهای مسلح اختصاص یافت. مجموع کمکهای نظامی بلاعوض آمریکا به شاه نیز از 1332 تا 1348 برابر با نصف کمکهای آمریکا به دیگر کشورهای متحد بود.
از لحاظ سیاسی شاه با تبعید محترمانه فضل الله زاهدی البته با اجازه سفرای انگلیس و آمریکا، سلسله ای از دولتها ضعیف را بر سر کار آورد که نخست زویران آن، کابینه را « کابینه اعلیحضرت» می دانستند و خود را «غلام خانه زاد» یا «چاکر جان نثار» شاه قلمداد می کردند.در چنین فضایی همگان غیر از سفرای امریکا و انگلیس در نزد شاه غریبه تلقی می شدند. در تابستان 1334 «چی بین»، سفیر آمریکا در تهران به شاه پیشنهاد می کند که دولت به جای اینکه عایدات نفت را به کارهای عمرانی تحصیص بدهد؛ آن را مانند سایر درآمدهای دولت به بودجه عادی ببرد و برای اجرای برنامه های عمرانی از خارج وام بگیرد.(22)
ابوالحسن ابتهاج در خاطرات خود با ناراحتی متذکر می شود که شاه در حضور وی به یک شخصیت آمریکایی می گوید: « آیا می دانید چرا ابتهاج را از ریاست بانک ملی برداشتم؟ چون دولت شما قول داده بود که اگر او را از بانک بیرکنار کنیم صد میلیون دلار به ایران کمک خواهد کرد.»(23)
زمینه سازیهای آمریکا برای نفوذ در ایران از 1332 تا ابتدای دهه چهل، جایگاهی ویژه به آن کشور در تحولات ایران داد؛ تا جایی که خواستار ایجاد تغییرات گسترده سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در ایران گردید. وابستگی عمیق محمد رضا پهلوی به آنها نیز رژیم پهلوی را در مسیر بی بازگشت مقابله با فرهنگ و سنتهای بومی و دینی قرار داده و شتابان، به سمت نابودی ایران پیش می برد. طراح انجمنهای ایالتی و ولایتی، آزادی زنان، انقلاب سفید، کاپیتولاسیون، هجوم به مبانی ارزشی و دینی و هنجارهای اجتماعی، نابودی اقتصادی سنتی ایران و ... اقداماتی همه جانبه برای غربی کردن جامعه ایران بود که با واکنش مردم متدین به رهبر یعلمای اسلام مواجه شد. در این تهاجم نیز شاه دلگرم به حمایت و پشتیبانی آمریکا بود. اولیت تلگراف تبریک پس از برگزاری رفراندوم مربوط به انقلاب سفید در بهمن 1341 از سوی کندی به شاه مخابره شد و محمد رضا پهلوی در پاسخ به وی نوشت:

یقین دارم که ما در اجرای طرح های اجتماعی و اقتصادی خودمان می توانیم به حسن نیت دوستان آمریکایی خویش اطمینان داشته باشیم.(24)

تکیه گاه اصلی شاه در ارتباط با بیگانگان اسدالله علم بود که پس از کودتای 1332 به عنوان رابطه محمد رضا با سفارتهای انگلیس و آمریکا نقش آفرینی کرد. ارتشبد فردوست مدعی است که رد تمام دوران زندگی خود فقط یک نفر را دیده است که واقعاً محمد رضا برای روابط خارجی اش به او احتیاج داشت و او علم بود.(25)
در سناریوی جدید آمریکا و رژیم پهلوی نیز که منجر به درگیری آن رژیم با مردم و نیروهای مذهبی شد این اسدالله علم بود که با کشتار و خونریزی شاه را از مهلکه سقوط رهانید. دولت ایران به عنوان دولتی دست نشانده آمریکا در سیاست خاورمیانه ای ایالات متحده عنصر حیاتی و در موضع گیری در برابر اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی عامل بسیار مهمی به شمار می امد. بر اساس اسناد لانه جاسوسی آمریکا، «ایران به علت موفقیت، منابع نفتی و نفوذ سیاسی اش حائز اهمیت استراتژیک استثنایی است. ایالات متحده در صدد تعقیب سیاستی در ایران بود که ثبات مستمر کشور دوست و مسئولی را تضمین کند تا، الف) تسهیلات نظامی استراتژیک و دستسری به نفت و بازارهایش را در اختیار ایالات متحده قرار دهد و، ب) نقشی سازنده و منطقه ای، شامل محدود کردن نفوذ شوروی در منطقه ایفاء نماید.»(26)
بر اساس استراتژی «دفاع از پیرامون» هری ترومن، استراتژی «نگاه نو»، آیزونهور و استراتژی اصطلاحات اقتصادی و سیاسی کندی ایران دارای اهمیت ویژه ای برای آمریکا بود. حکومت کندی از آغاز، گروه کا ویژه ای به سرپرستی فیلپس تالبون، معاون وزیر خارجه برای ایران تأسیس کرد. بر اساس گزارش این گروه که در ماه مه 1961 تهیه شد حمایت از دولت علی امینی، افزیاش فوری کمکهای اقتصادی و تشویق مقامات ایران به اجرای اصلاحات اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و تقویت نیروهای مسلح و ... توصیه شده بود.(27)
درگیری آمریکا در جنگ ویتنام و سپس مسئله فلسطین در حکومت جانسون توجه آمریکا را از ایران به سوی آن مناطق منحرف کرد؛ ولی این باعث کم شدن جایگاه رژیم پهلوی در استراتژیهای جهانی آمریکا نشد. گرفتار شدن در منجلاب ویتنام و اعلام تخلیه منطقه از قوای انگلیسی توسط دولت انگلستان ایران را مجدداً به کانون اصلی توجه دولت نیکسون تبدیل کرد.
موقعیت ویژه ایران در منطقه وبیطرفی آن در نزاع اعراب و صهیونیست ها نیکسون را متقاعد کرد مقادیر زیادی سلاحهای پیچیده به ایران فروخته شود. بر اساس دکترین نیکسون ایالات متحده با تسلیح دست نشاندگان خود رد جهان سوم و درگیر ساختن آنها با اقمار شوروی سعی داشت از درگیری در جنگها خودداری نماید. سالهای ریاست جمهوری نیکسون طلایی ترین سالها برای تثبیت دیکتاتوری محمد رضا پهلوی محسوب می شد. تدیید اقدامات شاه رد کشور و منطقه و تسلیح دیوانه وار رژیم پهلوی توهم قدرتمداری را در شاه تشدید نموده بود. تمجیدد نیکسون از شاه در مراسم شام، به خوبی حمایت آمریکا از شاه را آشکار می سازد»: « موفقیت هیا اعلیحضرت همایونی در کشورشان تاکنون و آنچه از این پس به آنجا خواهد رساند، حقیقتاً برازنده لقب شاهانه است.»028)
روابط شاه با نیکسون و کیسینجر و سفیر آمریکا وزیر امور خارجه مان خلعتبری را بیرون نگه داشت.»(29)
با خروج نیروهای انگلیسی از خلیج فارس و تسلیح ارتش، شاه نقش ژاندارم منطقه را بر عهده گرفت وب ا مداخله در امور سایر کشورها به ماشین نظامی آمریکا در منطقه تبدیل گردید و رد مسائل منطقه ای و بین المللی به ایفای نقش به نفع ایالات متحده پرداخت. ارسال هواپیماهای اف- 5 به ویتنام که برای کمک به آمریکا در جنگ ویتنام و به تقاضای نیکسون انجام شد،(30) مداخله نظامی در ظفار و ... قداماتی بود که شاه در راستای منافع آمریکا به آنها مبادرت نمود.
در گزارش محرمانه ای که هلمز در 27 مه 1976 . 6 خرداد 1355 به هربرت پروپس، رئیس هیأت بازرسی می نویسد، ضمن تأکید بر موفقیت ایالات مکتحده در حفظ ایران به صورت کشوری باثبات، خارط نشان می سازد که شاه به ایفای نقش دلخواه ایالات متحده، در منطقه پرداخته، به آمریکا اجازه پرواز و استقرار تسهیلات نظامی و جاسوسی را در ایران داده و امان دسترسی به بازارها و منابع معدنی و نفتی کشور را برای ان فراهم ساخته است. هلمز همچننی در این گزارش به رشد شدید روابط کشاورزی و بازرگانی ایران و آمریکا اشاره کرده و مشارکت وسیع آن کشور را در مدرنیزه کردن ارتش و گسترش حضور آمریکایی ها در ایران یادآور شده است.(31)
گره خوردن منافع شخصی شاه با منافع آمریکا وضعیتی را پیش آورده بود که تمامی مسائل داخلی ایران را تحت الشعاع خود قرار داد. تا اینجا به موردی از مداخلات آمریکا در امور داخلی ایران اشاره شد کع فقط بخش اندکی از مداخلات آنها محسوب می شود. ابوالحسن ابتهاج در این زمینه اظهار می داردک « زمانی یکی از مقامات بلند پایه ایران اتخاذ خط مشی جدیدی را پیشنهاد کرد که کاملاً به مسائل داخلی ایران مربوط می شد [شاه پرسید] آیا فکر می کنید آمریکایی ها این طرح را بپذیرند».(32)
علم نیز در خاطرات خود در خصوص برنامه توسعه پنج ساله کشور می نویسد:

ناهار در تخت جمشید در کنار شاه نشسته بود. گفتم برنامه توسعه پنج ساله آینده مراحل نهایی را گذارند و انتخاب نیکسون اکنون به آن معنی است که برنامه سیاسی چهار سال از پنج سال کاملاً روشن است. شاه با سر تأیید کرد.(33)

حفظ قدرت تنها دغدغه شاه بود که از طیرق وابستگی به بیگانگان تأمین می شد و در این راه به قدری متفضحانه عمل می کرد که گاهی اوقات موجب تعجب عوامل رژیم می شد. اسدالله علم در خصوص باج گیری انگلیسی ها از ایران می نویسد:

قراردادی که برا یتعدادی از ساختمان های مسکونی نظامی با یک شرکت انگلیسی توافق کرده ایم چیزی از دزدید سرگردانه کم ندارد. اشاره کردم آنها در عمل 600 میلیون دلار از پیشنهادات رقبا بیشتر می خواهند. انتظار داشتم شاه دستور توقف آن را بدهد. اما با اینکه به دقت به حرفهای من گوش داد اظهار نظری نکرد... شاید خیال دارد از طریق دولت عمل کند و یا شاید هم آنرا به عنوان باجی تلقی می کند که باید به انگلیسی ها داد تا آنها را ترغیب کند نفت بیشتری از ما بخرند.(34)

نگاهی به اسناد برجا مانده از غارتهای گسترده افرادی نظیر شاپور جی، کرمیتن روزولت، گراتیان یاتسویچ نشان می دهد که شاه برای بقای حکومت مطلقه خود که در کسب و تداوم آن خود را مدیون بیگانگان، به ویژه آمریکایی ها می دانست کشور را در اختیار آنان گذاشته بود. این امر باعث گسست کامل بین مردم و حکومت شد و زمینه را برای سقوط رژیم پهلوی فراهم نمود. تشدید وابستگی به غرب در دهه پایانی حکومت پهلوی و حمله به مبانی دینی و فرهنگی و هنجارهای اجتماعی اتش زیر خاکستر اعتراضات مردمی را شعله ور کرد و آرامش جزیره ثبات اردوگاه غرب را بر هم زد. بر خلاف برخی تصورات رایج روی کار آمدن جیمی کارتر از حزب دموکرات در آمریکا تغییری در سیاست کلی آمریکا نسبت به ایران نداد. موافقت با فروش مقادیر زیادی سلاحهای پیچیده و ناکام گذاشتن تلاشهای طرفداران حقوق بشر بر علیه شاه سیاستی بود که از سوی کارتر هم دنبال می شد.(35) هر چند تأکید وی بر اعطای فضای باز سیاسی خاطر اعلیحضرت همایونی!! را آزرده کرده بود ولی ابن به معنی همراهی با خواسته های مردم انقلابی ایران نبود. نگاهی به نطق کارتر در جریان پذیرایی از شاه در آمریکا و حمایتهای او از اقدامات سرکوبگرانه رژیم شاه نشان می دهد که شعار فضای باز سیاسی ترفندی بود برای طولانی کردن حیات رژیم پهلوی و تدوم سلطه آمریکا بر ایران. کارتر در نطق خود می گوید:

من فکر می کنم پیش درآمد خوبی است که ما توانستیم این سال را کنار یکدیگر باشیم و سال جدید را با کسانی آغاز کنیم که به آنها اطمینان زیادی داریم و در مسئولیت های عظیم زمان حال و آینده با انها سهیم هستیم، ایران به دلیل رهبری بزرگ شاه در یکی از پر آشوب ترین مناطق جهان، جزیره ثبات است. این برای شما اعلیحضرت و رهبری شما و احترام و ستایش و عشقی که ملت نثارتان می کنند افتخار بزرگی است. در جهان هیچ کشوری وجود ندارد... که در برنامه ریزی امنیت نظامی متقابل به اندازه شما به ما نزدیک باشدد. هیچ کشوری در جهان وجود ندارد که در مورد مسائل منطقه ای مشترک به اندازه شما به ما نزدیک باشد و ما تا به این حد با هم مشاوره داشته باشیم و هیچ رهبری وجود ندارد که من نسبت به او چنین احساس عمیقی از رضایت و دوستی داشته باشم.(36)

این سخنان برای شاه بسیار اهمیت داشت و تردیدهای وی را در خصوص کرتر از بین می بر د. قبل از انتخاب شدن کارتر، شاه طی مصاحبه ای با مایک دالاس اظهار داشته بود که کارتر نقش ایران را در دفاع از منافع ایالات متحده کاملاً درک نمی کند.(37) اما اکنون شاه می دید که کارتر او را متحدی وفادار و امین برای ایالات متحده می داند. ماروین زونیس در خصوص اتکای شاه به روسای جمهور آمریکا می نویسد:

روسای جمهور ایالات متحده، هم پشتیبانی سیاسی شاه را فراهم می کردند و هم پشتیبانی روانشناختی او را. شاه ایالات متحده را یک حامی نیرومند به شمار می آورد. در نخستین روزهای انقلاب، کمی پس از وقوع آشوب های جدی در قم، شاه به یکی از دوستان خود گفت مادام که آمریکایی ها از من حمایت می کنند می توانیم هر چه می خواهیم بگوییم و هر کاری که می خواهیم بکنیم و مرا نمی توان تکان داد.(38)

اوج گیری قیام مردمف شاه را که به همه چیز از دیدگاه وابستگی می نگریست دچار توهم توطئه آمریکا و انگلیس علیه خود کرد. گزارشان ناظران خارجی حاکی از نگرانی دائمی شاه نسبت به مواضع آمریکا نسبت به خود است تا جایی که همگان در وزارت خارجه آمریکا پی به این هراس برده بودند و مدام هیأت های تجدید تکفل به ترهان اعزام می کردند تا نگرانی شاه را برطرف نمایند.(39)
آمریکایی ها در جریان انقلاب اسلامی در موارد متعدد و از مجاری رسمی با شاه تماس گرفته و از او حمایت می کردند. بر اساس گزارشهای اطلاعاتی در مه 1357آمریکایی ها به این نتیجه رسیده بودند که شاه تا ده سال دیگر نیز می تواند با قدرت بر سر کار بماند.(40)
در 20 شهریور 1357، سه روز پس از کشتار مردم در میدان ژاله، کارتر طی تماس تلفنی با شاه گفتگو و حمایت همه جانبه آمریکا را از او ابلاغ نمود.(41)
از نظر برژینسکی مشاور امنیت ملی کاخسفید، آمریکا می بایست تا آخر در کنار شاه بماند.(42) امواح توفنده انقلاب اسلامی زمام تحولات را به دست مردم متدین ایران و رهبری قاطع امام خمینی سپرده بود و ترفندهای شاه با تکیه بر حمایتهای آمریکا و دیگر قدرتهای غربی نمی توانست مانع از پیشرفت انقلاب گردد.
شاه که تمامی دوران حیاتش با وابستگی به بیگانه عجین بود هیچ عاملی را در بقا و یا در سقوط خود غیر از آمریکا و انگلیس مؤثر نمی دانست. یکساله بود که کودتای 1299 در نتیجه همکاری پدر وی با استعمار انگلیس تحقق پیدا کرد و سیاه ترین دوران تاریخی ایران غاز گردید. در طی 20 سال حکمروایی و سلطنت رضا خان که به قلدری شهره بود، مشاهده کرد که پدر مقتدرش!! در عین خشونت نشبت به ایرانیان رد مقابل اوامر اربابان انگلیسی مطیع محض بود. با این همه در شهریور 1320 ناباورانه شاهد فرو ریختن دیکتاتوری رضا خانی توسط برکشندگان او به قدرت شد و تبعید مفتضح پدر به موریس و تظاهرات شادمانه مردم را نظاره کرد. توافقات پشت پرده استاد بزرگ سازمان فرماسونری ایران، محمد علی فروغی با اشغالگران باعث شد که آنان از ریسک تغییر سلطنت صرفنظر کرده و محمد رضا را جانشین رضا خان کنند. کودتای 1332 به دوازه سال بیم و هراس محمد رضا پهلوی خاتمه داد. او که چند روز قبل از کودتا، هراسان از ایران گریخته بود به مدد عوامل سازمان C. I. A و اینتلیجنس سرویس به یاران بازگشت و با قلع و قمع مخالفان خود به کمک بیگانگان توانست به عنوان پادشاهی مقتدر! بر اریکه قدرت تکیه بزند.
از بین بردن استقلال ایران و باز شدن دست آمریکایی ها در تمامی امور کشور ایران بهای پذیرش شاه به عنوان مرد قدرتمند ایران از سوی آمریکا بود. بر اساس گزارشان سفارت آمریکا، شاه در این دوران در دهله اول و از نزدیک با ایالات متحده مشورت می کرد و در همه عرصه های مهم سیاست جهانی از اندرزهای آنان پیروزی می نمود. نیکسون و کیسینجر در تهران به سال 1972/ 1351 شاه را مظهر ایران، متحدی طبیعی و شخصیتی می شمارند که با ابالات متحده در منافع متقابل سهیم است.
با توجه به آن سابقه تاریخی و ارتباط عمیق و تعیین کننده شاه با آمریکا دیگر جایی برای توجه به مردم وپشتوانه های داخلی باقی نمانده بود.
«نه» بزرگ ملت یاران به وابستگی و دیکتاتوری شاه، او و متحدان و حامیانش را به حاشیه راند. در پایانف شاه فقط یک نفر را داشت که با او صحبت کند و این شخص، سفیر ر، ویلیام سولیوان بود. ملاقاتهای این دو تا زمان خروج شاه از ایران ادامه داشت.(43) شاه در لحظات آخر ناامیدی نیز عقیده داشت که ایالات متحده مداخله خواهد کرد و مانند سال 1953/ 1332 سلطنت را به او باز خواهدگرداند.(44).

پی نوشت ها :

1. کتاب تاریخ معارص، ج سوم، ص 107.
2. اعلامیه رضاخان در اولین سالگرد کودتا.
3. خاطرات سری آیرونساید، تهران، مؤسسه پژوهش و مطالعات فرهنگی، 1373، ص 219؛ و، مکی، حسین؛ تاریخ بیست ساله ایران، تهران، نشر دانش، 1363، ج1، ص 157.
4. اصل 44 متمم قانون اساسی مشروطیت.
5. اصل 64 متمم قانون اساسی مشروطیت.
6. خاطرات سری آیرونساید، تهران، مؤسسه پژوهش و مطالعات فرهنگی، 1373، ص 219.
7. گزارش لیلاند موریس به وزارت امو رخارجه آمریکا، 6 دسامبر 1944.
8. پرونده های اداره خدمات استراتژیک آمریکا، 15 دسامبر 1943.
9. گزارش سرهنگ هارولد هاسکینس، 19 فوریه 1945 پرونده های اداره خدمات استراتژیک آمریکا، 15 دسامبر 1943 س به وزارتا امو رخارجه آمریکا، 6 دسامیر 1944 گزارش لیلاند موریس به وزارت امور خارجه آمریکا، 6 دسامبر.
10.گزارش لیلاند موریس به وزارت امو رخارجه آمریکا، 15 دسامبر 1944.
11. گزارش جورج آلن به وزارت امور خارجه آمریکا، 6 ژوئن 1946 و 14 اکتبر 1946.
12. گزارش دین اچسون، 18 ژانویه 1944.
13. گزارش وابسته نظامی آمریکا در ایران، اول می 1947.
14. نامه جورج الن به جان جرینگان، 21 زانویه 1948.
15. زونیس، ماروین؛ شکست شاهانه، ترجمه عباس مخبر، تهران، طرح نو، 1370، ص 496.
16. گزارش جان ویلیل به وزارت خارجه آمریکا، 17 سپتامبر 1949.
17. غنی، سیروس (به کوشش)؛ یادداشت های دکتر قاسم غنی، زوار، 1367، ج4، ص 91.
18. اسناد مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، سند 2248/508.
19. آرامش، احمد؛ هفت سال در زندان آریامهر، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ص 137-138، 1358.
20. عاقلی، باقر؛ روزشمار تاریخ ایران، تهران، گفتار، ج2.
21. اسناد مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، سند شماره 76-362/- 115- آ.
22. خارطات ابوالحسن ابتهاج، تهران، علمی، 1371، ج اول، ص 367.
23. همان، ص 252.
24. طلوعی، محمود؛ پدر و پسر، تهران، نشر علم، 1372، ص 725.
25. فردوست، حسین؛ خاطرات ارتشبند حسین فردوست، مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، 1369، ج1، ص 254.
26. اسناد لانه جاسوسی، شماره 34، ص 13.
27. گازیوروسکی، مارک. ج.؛ سیاست خارجی آمریکا و شاه، ترجمه فریدون فاطمی، تهران، نشر مرکز، 1371، ص 172-173.
28.علم، اسدالله؛ گفتگوهای من و شاه؛ تهران، طرح نو، 1371، ج1، ص 151.
29. همان، ج2، ص 524.
30. همان، ص 387.
31. اسناد لانه جاسوسی، شماره 8، ص 110-113.
32. ابتهاج، ابوالحسین؛ خاطرات ابوالحسن ابتهاج، ج1، ص 416.
33. علم، امیر اسدالله؛ گفتگوهای من با شاه، طرح نو، 1371، ج1، ص 398.
34.علم، امیر اسدالله؛ گفتگوهای من با شاه، طرح نو، 1371، ص 733.
35.گازیوروسکی، مارک. ج.؛ سیاست خارجی آمریکا و شاه، ص 177.
36. زونیس، ماروین؛ شکست شاهانه، ترجمه عباس مخبر، تهران، طرح نو، صص 434-433.
37. همان، ص 420.
38. همان، ص 305.
39. همان، ص 87.
40. همان، ص 482 و 457.
41. همان، ص 573.
42. همان، ص 443.
43. همان، ص 263.
44. همان، ص 575.

منبع مقاله :
ابطحی، سید مصطفی؛ (1384)، سقوط، تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، چاپ اول