جلسات هنردرمانی در گروه

جلسات هنردرمانی گروهی با آشنایی اعضا با هم دیگر از طریق نقاشی کشیدن و تکمیل کردن یا نام هم دیگر را بردن شروع می شود. بعد از آشنایی اولیه و گرم کردن گروه با تمرینات ساده قوانین کلی جلسه درباره ی زمان و برنامه ی جلسات، سیگار کشیدن، استفاده از دستشویی یا موبایل و صحبت کردن و چگونگی مشارکت اعضا توضیح داده می شود.
بعد از آن درمانگر با توجه به این که مشکلات اعضای گروه چیست و چه رویکرد روان شناسانه ای دارد تمرینات اصلی را شروع می کند، برای مثال در برنامه ی هنر درمانی با رویکرد شناختی- رفتاری که قرار است در آن نگرش افراد اصلاح شود.
غالباً جلسات اول به گرم شدن و ایجاد اعتماد و رابطه میان درمانگر و بیماران پرداخته می شود تا مراجعان بتوانند آزادانه به تبادل افکار و احساسات خود با دیگر اعضا بپردازند و آماده ی کار گروهی شوند، بعد از این جلسات برنامه ها و مداخلات درمانی یکی پس از دیگری در روزهای مختلف انجام می شود، مثلاً مطابق برنامه های درمانگر شناختی-رفتاری، هنر درمانگر با ابزار و تکنیک های هنری به برونی سازی مناسب افکار و احساسات مراجعان کمک می کند، یا از نقاشی یا ساختن ماسک هایی که بیانگر افکار متفاوت آن هاست برای اصلاح افکارغیرمنطقی استفاده می کند، یا درباره ی نگرش ها و باور افراد بحث های مفیدی انجام می دهد. هم چنین با استفاده از تکنیک هایی مانند داستان و نمایش نگرش های مثبت را در افراد تقویت می کند و راه های مقابله ای را به آن ها می آموزد.
در همه ی مراحل درمان، درمانگر باید به دقت تقابل اعضای گروه را بررسی کند و آن چه را لازم است ثبت کند، این که افراد چگونه فعالیت می کنند؟ آیا همکاری دارند؟ مثلاً نقاشی گروهی را به دقت نگاه می کند و این که هریک از افراد چگونه شروع به کار می کند یا چه قدر زمان می برد که کار را شروع کند؟ از کجای صفحه شروع می کند؟ و چه واکنشی دارد؟ آیا در طول نقاشی تنها عمل می کند یا با گروه همراه است؟ یا چه چیزهایی به نقاشی دیگران اضافه می کند؟ چه کسی اول شروع می کند؟ چه کسی کار را رهبری می کند؟ سهم هرکس در نقاشی چه قدر است؟ چه کسی بیشترین سهم و چه کسی کمترین سهم را در کشیدن دارد؟ و به طور کامل مشارکت اعضا را نگاه می کند و در صورت لزوم این اطلاعات را یادداشت می کند.
معمولاً در جلسات هنردرمانی که حداکثر از دوازده الی پانزده نفر تشکیل می شود، درمانگر با یک دستیار حاضر می شود. دستیار در اجرای برنامه ها، ثبت گزارش و اتفاقات هر جلسه و ارزیابی کارها به درمانگر کمک کند و دستیار در حد قوانین دستیاری اجازه ی مداخله در کار گروه دارد.
در بعضی از رویکردهای هنردرمانی مانند شناختی- رفتاری تکلیف هم وجود دارد. مهارت هایی که در کلاس هنردرمانی آموخته می شود تنها محدود به جلسات درمانی نمی شود، بلکه لازم است بیماران در منزل هم تمریناتی داشته باشند. هدف از تکالیف خانگی برقراری ارتباط درمانی و تکمیل فعالیت های درمانی انجام شده است تا بیمار پیوستگی و دلبستگی خود را با درمان حفظ کند و از همه مهم تر این که مهارت لازم برای تغییر رفتار را بهتر فراگیرد. هم چنین تکلیف خانگی پلی است که جلسات متوالی را به هم دیگر مرتبط می کند و مهارت هایی که قبلاً آموخته شده است را با یادگیری های تازه ترکیب می کند.
افراد خصوصاً کودکان می توانند تولیدات هنری خود را در خانه نصب کنند و نگاه دارند و به عنوان ابزاری که در تغییرات احساسی آن ها مؤثر بوده است، از یادآوری خاطره ی آن استفاده کنند. تکالیف باید از درون محتوای جلسات انتخاب شود و از بازخورد نوجوانان نسبت به جلسه و تکالیف مشخص شود.
در روش هنردرمانی شناختی تکالیف می تواند شامل فعالیت های هنری نظیر نقاشی، ساخت کولاژ و مجسمه پیرامون موضوعاتی مثل تغییر اسنادها، حل مسئله، تکنیک های آرام سازی روانی، خودگویی مثبت، تصویرسازی ذهنی، برونی سازی فرایندهای درونی، کشف و مقابله با افکار غیرمنطقی باشد.
در هنردرمانی بیش از هر هنری از نقاشی استفاده می شود. مهارت در کشیدن نقاشی اهمیت ندارد بلکه بیان خود با اشکال نمادین و نشان دادن مسائل ذهنی اهمیت دارد.
تمریناتی که در هنردرمانی به کار می رود در تجربه ی قبلی فرد وجود دارد و آن قدر ساده و راحت است که به مهارت و تجربه ی قبلی نیازی ندارد. در واقع فعالیت های هنری بخشی از زندگی و تجارب آن را تشکیل می دهد و ابزار هنری به گونه ای ساده برای ارتباط و بیان و توانمند سازی بیماران صرفاً نقش واسطه را بازی می کند.
بعضی از مراجعان در جلسات هنردرمانی از این که مبادا در معرض آزمایش یا تمرین هنری قرار بگیرند که نتوانند از انجام آن برآیند، مثلاً نتوانند خوب نقاشی بکشند، نگران هستند و از شرکت فعال در جلسه دوری می کنند، لذا هنردرمانگر باید از همان جلسه ی اول با بیان اعتمادبرانگیز توضیح دهد که اصلاً خوب و بد کشیدن نقاشی یا انجام کار هنری مطرح نیست و کسی قضاوت بر درستی و نادرستی نمی کند و هر فعالیتی که با آسودگی و به هر شکل انجام شود ارزشمند است.
برای این که خیال مراجعان راحت شود باید با تمرین های ساده نشان دهیم که چگونه کارهای ساده ارزشمند است، مثلاً چگونه می توان درباره ی خط خطی کردن صحبت کرد یا از درون آن ها اشکال زیبا درآورد.
نقاشی های دیواری را با انتخاب موضوعی خاص بر کاغذ بزرگی روی دیوار و بر تخته ی سیاه می کشند. افراد می توانند به صورت انفرادی یا گروهی در انجام این تمرین مشارکت داشته باشند. برای این تمرین می توان از موضوعات مختلفی مانند یکی از مناسبت های گروهی مثل جشن، پیک نیک، اردو و ... یا یکی از تجربیات مشترک گروهی استفاده کرد.
از روزنامه دیواری بیشتر در جلسات هنردرمانی گروهی استفاده می شود، به این صورت که کاغذ بزرگی به دیوار می چسبانند و افراد می توانند هر زمان که تمایل داشتند احساسات و افکار خود را روی آن بنویسند. با این تمرین افراد می توانند بدون این که دیگران بفهمند احساسات شان را روی کاغذ بنویسند یا همگی روی دیوار چیزی را که باعث خشم و عصبانیت شان می شود نقاشی کنند. یا کاغذی به دیوار بچسبانند و آن را با خطی افقی به دو قسمت تقسیم کنند، ممکن است افراد گروه هنردرمانی در این دو قسمت تضادهایی را نشان دهند، سپس اعضای گروه، فرد و صفات مورد علاقه و تنفرشان را روی کاغذ نشان دهند. در این تمرین ابعاد مثبت و منفی روابط بهتر مشخص می شود و جای بحث و گفت و گو باز می شود.
ارزیابی هنردرمانی گروهی از دو طریق انجام می شود، یکی روش نظرسنجی است که در طول جلسات مکرراً سؤالات مختلفی مطرح می شود و پاسخ آن از اعضای گروه گرفته می شود و دوم ارزیابی روان شناختی است که با مقیاس های معتبر انجام می شود.
برای بررسی نظرات اعضای گروه لازم است سؤالاتی طرح کرد، مثلاً آیا به نظر شما کار و تمرینی باقی مانده که انجام آن ضروری است و در این صورت باید چه کار کرد؟ تا چه حد از جلسه لذت برده اید؟ بهره برداری شما از جلسه تا چه حد بوده است؟ به طور کلی از چه چیزی بیشتر خوش تان آمد و از چه چیزی لذت نبردید؟ کدام یک از جلسات کاملاً مفید بوده اند؟ یا آیا جلسه ای بی فایده بوده است؟ به نظر شما با ایجاد چه تغییراتی در فعالیتی خاص می توان به نتایج مطلوب تری دست یافت؟ و سؤالات دیگر از این دست که در قالب پرسشنامه ای پنج درجه ای یا به صورت عددی و کلامی از اعضای گروه پرسیده می شود و هنردرمانگر از وضعیت عمومی کار خود مطلع می شود. اما برای اندازه گیری اثر تمرینات و فایده ی مداخلات از مقیاس های معتبری استفاده می شود که استاندارد و در جامعه ی ایران هنجار شده اند.

تکنیک گرم کردن در هنر درمانی چیست؟

هر درمانگری سبک و سلیقه ی خاص خود را دارد، ولی لازم است همه ی درمانگران در جلسات اول به گرم کردن مراجع یا گروه بپردازند و با برنامه های مختلف هنری، آشنایی و اعتماد را ایجاد کنند. حتی معرفی کردن افراد نیز باید با سبک و سیاق هنری انجام شود، مثلاً نفر اول خود را معرفی می کند، نفر دوم اسمش را همراه نفر قبلی می گوید، نفر سوم اسمش را همراه با اسم دو نفر قبلی و این کار تا نفر آخر ادامه می یابد. یا از افراد می خواهیم به نوبت چند کلمه یا جمله بگویند، مثلاً: در راه که به این جا می آمدم...، یکی از خاطرات خوشی که از این هفته به یاد دارم...، یا از مراجعان می خواهیم یکی از ویژگی های خود یا تاریخ تولدشان را با نمایش و پانتومیم بیان کنند یا می توان گروه را با نقاشی گرم و آماده کرد. مثلاً مراجعان نقاشی ای به شکل خط خطی بکشند و هرکس نقاشی خود را توصیف کند و از آن داستانی بسازد؛ یا این که تصاویر مختلف را از مجلات ببرند و از آن ها کولاژ بسازند و بگویند که به چه فکر می کنند؛ یا از محیط اطراف شان چیزهای طبیعی و کم ارزش مثل صدف، گل، تزیین آلات، برگ، سنگ و ... را جمع کنند و از آن کاردستی و مجسمه درست کنند.
استفاده از تکمیل نقاشی تمرین جالب دیگری برای گرم کردن است، به این صورت که برگه ها را شماره گذاری می کنیم و در بین اعضا پخش می کنیم، هرکس دو دقیقه وقت دارد تا نقاشی بکشد، سپس برگه ها رد و بدل می شوند و افراد روی برگه ی جدید یک دقیقه به کار خود ادامه می دهند و این کار آن قدر ادامه می یابد تا برگه ی هرکس به او بازگردد.
در این مرحله هرکس احساس خود را درباره ی تغییر تصویر اولیه می گوید، این تمرین زمینه ای برای ارتباط و بحث فراهم می کند. به این ترتیب در جلسات بعد از افراد گروه می خواهیم تا احساسات مختلف مثل خشم، نگرانی و اضطراب را به اشکالی دیگر نشان دهند، مثلاً چهره ی خود را بکشند و بگویند خود را چه طور می بینند، درون خود چه احساسی دارند، دیگران آن ها را چه طور می بینند و دوست دارند در نظر بقیه چه طور دیده شوند؛ هم چنین از آن ها خواسته می شود تا نقاب های مختلفی بسازند که گویای جنبه های مختلف آن ها در وضعیت های مختل باشد. به هر صورت جلسات اول اعضا را با یکدیگر صمیمی می کنیم، سپس به مرور تمرینات را جدی تر و متناسب با نیاز و مشکل مراجع هدایت می کنیم. بنابراین هدف از گرم کردن ایجاد ارتباط میان اعضای گروه است.
منبع مقاله :
زاده محمدی، علی؛ (1388)، هنردرمانی: مقدمه ای بر هنردرمانی ویژه ی گروه ها، تهران: نشر قطره، چاپ اول