توهم توطئه

«توهّم توطئه نوعی بیماری روانی فردی و جمعی است. بیماری فردی سوء ظن به همه چیز و همه کس را «پارانویا» و بیماری جمعی را «conspiracy theory» می نامند. کسی که به «توهّم توطئه در مفهوم اخیر آن مبتلاست، تمام وقایع عمده سیاسی و سیر حوادث و مشی وقایع تاریخی را در دست پنهان و قدرتمند سیاست بیگانه و سازمان های مخوف سیاسی و اقتصادی و حتی مذهبی وابسته به آن سیاست می پندارد. به گمان او همه ی انقلاب ها، شورش ها، جنگ ها، عقب ماندگی ها و وابستگی های اقتصادی و سیاسی، برآمدن و فروپاشی سلسله ها و دولت ها، ترورهای سیاسی و حتی کمبود محصولات کشاورزی، سقوط ارزش پول، قحطی ها و زلزله ها را دست پنهان کارگردانی می کند و همه ی رجال کشور همچون عروسکان خیمه شب بازی و بازیگران افسانه های جن و پری از پس پرده و با اشاره ی او حرکت می کنند و اراده ای از خود ندارند. کسی که به توهّم توطئه مبتلا است به نظر خود ایمان و اعتقاد دارد و بر این باور است که «تو مویی بینی و من پیچش مو- تو ابرو و من اشارت های ابرو».
توهّم توطئه در باور عمومی همه ی کشورها کم و بیش دیده می شود. اما به نظر می رسد که این گرایش اعتقادی در خاورمیانه، به ویژه در میان ایرانیان نسبت به دیگر جوامع شایع تر است.
اینکه می گوییم، «توهّم توطئه» نوعی بیماری است، بدین معنا نیست که اساساً هیچ توطئه ای در هیچ موردی در کار نیست و آنچه توطئه خوانده می شود، همه از باب خواب و خیال و توهّم است. بلکه منظور آن است که مقوله ی «توطئه» را به دو گونه می توان بررسی کرد: یکی برخورد آفاقی و علمی و دیگر برخورد انفسی و عاطفی و بیمارگونه. در برداشت علمی، «توطئه» به عنوان فرضیه ای در نظر می آید که قابل ردّ یا اثبات است، و در پرتو داده های عینی و اسناد و مدارک تاریخی و بدون جانبداری عاطفی مورد بررسی و تحلیل قرار می گیرد. حال آنکه «توهّم توطئه» از اعتقاد راسخ و جزمی و تعبدی به نوع خاصی از توطئه شکل می گیرد و همچون سایر اعتقادها، در قلمرو بررسی و تحلیل علمی قرار نمی گیرد و از این رو قابل اثبات یا ردّ و انکار نیست.
ترجمه ی تحت اللفظی مفهوم conspiracy theory به فارسی «نظریه ی توطئه» است، که معنای دقیق آن را متبادر به ذهن نمی کند. واژه ی ترکیبی «نظریه ی توطئه» در زبان انگلیسی معنای خاصی دارد که دلالت می کند بر نوعی توهّم و بیماری اجتماعی، حال آنکه در زبان فارسی این معنا را به دست نمی دهد. بنابراین به گمان ما«توهّم توطئه» معادل بهتری در برابر مفهوم انگلیسی آن است.
«توهّم توطئه» از مباحث «تبیین علّی» یا تعیین علت برای امور و وقایع اجتماعی causal attribution و چگونگی شکل گیری آن در افکار عمومی و از موضوعات مورد بررسی در روان شناسی اجتماعی است. «توهمّ توطئه» در علوم انسانی و اجتماعی دیگر، همچون تاریخ، جامعه شناسی، انسان شناسی، و علوم سیاسی نیز مورد بررسی و تحلیل قرار می گیرد. مبحث «تبیین علّی» در روان شناسی اجتماعی به انگیزه ها و منافع گروهی در شکل گیری «علت گزاری» مردم نسبت به رویدادهای اجتماعی می پردازد . معمولاً برای روشن شدن موضوع «تبیین علّی» دو مثال ساده می آورند. یکی نظر معلمان در مورد علت موفق یا ناموفق بودن شاگردان شان است؛ به نظر غالب معلمان علت دانایی و فرهیختگی شاگردان برجسته ی آنان لیاقت و کاردانی و زحماتی است که معلم متحمل شده است، و اینکه زمزمه ی محبت معلم است که «جمعه به مکتب آورد طفل گریز پا را»، حال آنکه علت ناموفق بودن شاگردان تنبل شان را به نادانی ذاتی خود شاگردان نسبت می دهند:« ناکس به تربیت نشود ای حکیم کس». مثال دیگر، تبیین علّی انقلاب هاست: هواداران انقلاب و یا کسانی که از آن سود جسته اند، همه ی انقلاب ها را، از انقلاب فرانسه گرفته تا انقلاب های روسیه و چین و انقلاب مشروطه ی ایران و انقلاب اسلامی، به قیام دلیرانه ی توده های مردم ناراضی نسبت می دهند که با دست خالی در برابر نیروی عظیم حکومت های سرکوبگر و ستمگر بپاخاسته و آنها را از پای در آورده اند. حال آنکه مخالفان انقلاب ها، محافظه کاران سیاسی، و بازندگان انقلاب ها، غالباً «علت» انقلاب را به دست پنهان و توطئه گر بیگانه نسبت می دهند و فراماسون ها و صهیونیزم بین المللی و کارتل های نفتی و دستگاه های مخوف جاسوسی و ابرقدرت ها و یا حتی ائتلافی از همه ی آنها را به عنوان عامل اصلی انقلاب های عصر جدید سرزنش می کنند. بدیهی است که هیچ کدام از این توهمات راهی به شناخت عینی و علمی علل موفقیت و ناکامی شاگردان و یا علل انقلاب های بزرگ و شورش ها و حوادث تاریخی ندارند و در هر مورد باید به بررسی و تحقیق و تحلیل دقیق پرداخت و نقش عوامل گوناگون و سهم هر یک را با فکر باز و آزاد و بدون تعبد و تحزّب باز شناخت.
«توهّم توطئه» از نظر شالوده ی فکری یا ساختار ذهنی بر ثنویت استوار است. یعنی بخش کردن جهان به دو بخش نیک و بد: جهان خودی (مثلاً ایران) که نیکوسرشت و یزدانی است و جهان بیگانه (مثلاً انیران) که تبهکار و اهریمنی است. جهان شر (مثلاً استکبار جهانی)، که بسیار پرتوان و نیرومند است، سیر حوادث تاریخ را به سود خویش می گرداند و نیروهای یزدانی (مثلاً اقشار محروم) را قربانی منافع تبهکارانه ی خویش می سازد. البته دوباره باید یادآور شویم که این گفته بدان معنی نیست که «استکبار جهانی» هرگز توطئه گر نیست و یا دشمنان ایران هیچ گاه علیه منافع ما توطئه نمی کنند بلکه در هر مورد باید به بررسی ابعاد و جنبه های گوناگون توطئه پرداخت و از توهمات و افسانه بافی پرهیز کرد.
ایمان به «توهّم توطئه » از نظر پیامدها یا کارکردهای روانی و اجتماعی، برای کسانی که به آن اعتقاد دارند، آرامش خاطر می آورد و همچون ساز و کارهای دفاعیِ روانی این فرصت را به آنان می دهد تا از خود رفع مسئولیت کنند و همه ی تقصیرها را به گردن توطئه ی بیگانگان بیندازند. مثلاً عقب ماندگی سیاسی و اقتصادی و اجتماعی را به گردن استعمار بگذارند؛ و یا «به تاریخ پاسخ گویند» تا ناتوانی خویش در اداره ی امور کشور در لحظات بحرانی و شورش ها و انقلاب های ناشی از آن را به توطئه ی پشت پرده ی بیگانگان منتسب سازند و مسئولیت تاریخی خود را لوث کنند؛ و یا نابسامانی اقتصادی و سقوط ارزش پول را به توطئه بیگانگان نسبت دهند تا از خود رفع مسئولیت کنند.
درباره ی توطئه و توهّم آن سه مفهوم متمایز وجود دارد: یکی توطئه چینی، یا توطئه واقعی است؛ دو دیگر توطئه پردازی یا ساختن و پرداختن و اشاعه ی طرح های توطئه آمیز است؛ و سه دیگر پذیرش این پرداخته ها از سوی بخش عمده ای از جامعه، که آن را توهّم توطئه می خوانیم.
«توهّم توطئه» غالباً از سوی دولت ها و نیروهای درگیر داخلی ساخته و پرداخته می شود و به صورت جزوه ای و کتابی و خبری پخش می گردد. اما آنچه از نظر روان شناس اجتماعی اهمیت دارد، پخش پیام نیست، بلکه میزان تأثیرپذیری پیام است. مثلاً در دهه ی 1360، لیندن لاروش (2) و هوادارانش که از «توطئه پردازان» و «شایعه سازان » بنامند، چند کتاب و مقاله منتشر کردند و مقامات بلند پایه امریکایی از کاخ سفید گرفته تا شورای امنیت ملی و وزارت خارجه را ستون پنجم دستگاه جاسوسی انگلستان نامیدند که با اشاعه ی «ارباب» خویش یعنی انگلستان، انقلاب اسلامی را در ایران تدارک دیده اند. اما در حالی که این پیام هیچ تأثیری در میان محافل امریکایی نداشت، سخت مورد توجه و پذیرش محافل ایرانی [مقیم امریکا ] قرار گرفت که این نوشته را شاهد صدق بر این باور خویش پندارند که سر «نخ همه ی تحولات جهان در دست انگلیس هاست و سیاست انگلیس نیروی محرکه ی تاریخ است و هر چه در جهان می گذرد زیر سر آنهاست.»
«توهّم توطئه» غالباً به صورت یک دستگاه فکری منسجم شکل می گیرد و شالوده ی جهان بینی افراد و گروه های اجتماعی را بنیان می نهد. «توهّم توطئه» غالباً میان وطن پرستان افراطی، سنت پرستان مذهبی و محافظه کاران راستگرای سیاسی نفوذ می کند و رونق می گیرد و جزء لایتجزای ایدئولوژی سیاسی آنان می شود. مثلاً میلیشیان های مذهبی امریکایی، که در مظان اتهام دست داشتن در انفجار ساختمان دولت فدرال امریکا در شهر اوکلاهما هستند، بر این باورند که یک توطئه بزرگ جهانی علیه ملت امریکا و مسیحیت راستین (که به گمان آنان مذهب پروتستان است) از سوی قوم یهود، کلیسای جهانی کاتولیک، جهان اسلام، لیبرال های جهانی، فراماسون ها و مانندانِ آنان در جریان است که به صورت نظم نوین جهانی متبلور شده و به دست سازمان ملل متحد و دولت فدرال امریکا رهبری می شود. بنابراین «توهّم توطئه» به عنوان یک مقوله ی عینی که بتوان آن را بررسی و تحلیل و مآلاً رد یا اثبات کرد در نظر نمی آید. بلکه مقوله ای اعتقادی و ایمانی و تعبدی است که «به شیر اندرون می شود و با جان بدر می رود!»(3)
«توهّم توطئه» را در ایران به دو مقوله کلی می توان تقسیم کرد: یکی توهّم توطئه روس و انگلیس و امریکا در دوران معاصر و دیگر توطئه ی دشمنان تاریخی ایران، که از هنگام تأسیس این کشور به دست ایرج، نخستین پادشاه افسانه ای ایران زمین، تا به امروز برای خوار کردن آن دسیسه چینی می کنند.

پی نوشت ها :

1-پروفسور احمد اشرف در دانشگاه های پنسلوانیا، پرینستون و دانشگاه تهران جامعه شناسی و تاریخ اجتماعی ایران تدریس کرده است. تاکنون مقالات و کتاب های متعددی از ایشان منتشر شده است که عمده ترین آن کتاب موانع تاریخی رشد سرمایه داری در ایران، (تهران، زمینه، 1359) می باشد. موضوعات مطرح شده در آثار ایشان عبارتند از: سلسله مراتب اجتماعی در ایران، سنت و مدرنیته، هویت ملی ایرانیان، روابط زراعی در ایران و رهبری کاریزماتیک و حکومت تئوکراتیک در ایران پس از انقلاب.م
2-Linden Larouche
3-برای مباحث نظری و مثال های تاریخی و بررسی های علمی درباره ی «توهّم توطئه» ر.ک. کتاب با ارزش:
C.Graumann and S.Moscovici,eds.,Changing Conceptions of Conspiracy, New York, 1987.

منبع مقاله :
آبراهامیان، یرواند، اشرف، احمد، همایون کاتوزیان، محمدعلی؛ (1382) جستارهایی درباره ی تئوری توطئه در ایران، گردآوری و ترجمه ی محمد ابراهیم فتاحی، تهران، نشرنی، چاپ هشتم