نویسنده: محمد (عبدالله) طرفاوی




 

بخش اول: امپراطوری عثمانی و جنگ جهانی اول

امپراطوری عثمانی در جنگ جهانی اول، محل تضاد و رقابت کشورهای اروپایی بود. روسیه خواهان تصرف تنگه های مهم و استراتژیک بسفر و داردانل و تسلط بر دریای مدیترانه و شبه جزیره بالکان برای نفوذ و تسلط بر اروپا بود. این امر توازن بین المللی را که بریتانیا سعی در حفظ و تثبیت آن داشت، به هم می زد. از اهداف دیگر روس ها رسیدن به آب های گرم خلیج فارس و تسلط بر هند بود که با تلاش های انگلیس در خلیج فارس با شکست مواجه شد. امپراطوری آلمان در این قرن ظهور کرد و برای ایجاد رقابت با استعمار انگلیس و رسیدن به اهداف خود با امپراطوری عثمانی که دارای معادن غنی و توانایی های زراعی زیادی بود، ارتباط پیدا کرد(1).آلمان با سیاست های خاص خود بر اقتصاد، ارتش و مطبوعات عثمانی مسلط شد. انگلیس این سیاست ها را تهدیدی برای منافع خود در خلیج فارس و هند تلقی می کرد، و برای مقابله با آن با فرانسه و سپس روسیه قراردادهایی منعقد ساخت.(2)
چون امپراطوری عثمانی از ملیت های مختلف شکل گرفته بود، انگلیس با دسیسه گری بذرهای تفرقه و اختلاف را در بین اقوام گوناگون پاشید. آلمان برای رویارویی با این نیرنگ، سیاست اتحاد اسلامی را که از اندیشه های سیدجمال الدین اسدآبادی بود، برای نجات و جلوگیری از فروپاشی امپراطوری عثمانی(مرد بیمار اروپا)تبلیغ می کرد(3).
با شروع جنگ جهانی اول در اوت 1914 میلادی مطابق با مرداد 1293هجری شمسی، دولت عثمانی ابتدا سیاست بی طرفانه ای پیش گرفت. زیرا سیاستمداران این کشور معتقد بودند، اگر عثمانی وارد کارزار شود، اولین قربانی آن امپراطوری عثمانی خواهد بود و«مسئله شرق» که معنای عام آن نزاع بین امپراطوری عثمانی و دول اروپاست به سود اروپائیان تمام خواهد شد. در 29 اکتبر سال 1914 میلادی متفقین دولت عثمانی را متهم نمودند بندرهای روسیه واقع در حاشیه دریای سیاه را بمباران کرده است. علت این امر آن بود که چون ناوگان دریایی عثمانی در دریای سیاه در حال مانور بود، روسیه ضمن تعقیب آنان با ناوگان خود، سعی در مین گذاری تنگه بسفر نمود. نیروهای عثمانی به مقابله با آنان پرداختند و کشتی های حامل مین را غرق نموده، خسارات سنگینی به آنها وارد ساختند. لذا در تاریخ 2 نوامبر ابتدا روسیه، و پس از آن در تاریخ 5 نوامبر انگلیس و فرانسه علیه کشور عثمانی اعلام جنگ کردند(4).

1.علل حمله انگلیس به عراق

عراق به علت داشتن موقعیت جغرافیایی و استراتژیک، دارای اهمیت خاصی بود. زیرا از طریق اروندرود با خلیج فارس و از آن طریق با هند ارتباط داشت؛ از راه خشکی و راه آهن هم می توانست به اروپا ارتباط پیدا کند. بنابراین برای مقاصد تجاری و سیاسی به عنوان پایگاهی برای نیروهای نظامی انگلیس قابل بهره برداری بود.(5)
با کشف نفت در عراق، انگلیس برای استفاده از آن و به حرکت در آوردن ناوگان خود در هند و خلیج فارس و دریای مدیترانه تمایل داشت این قطعه از خاک عثمانی را در جرگه مستعمرات خود قرار دهد.
حاصلخیزی زمین های عراق و فراوانی مواد اولیه و همچنین احتیاج مردم بین النهرین به انواع تولیدات خارجی از عوامل دیگر اشغال عراق بود. اهمیت عراق، برای انگلیس به حدی بود که لرد کرزن نایب السلطنه هند در سال 1919 میلادی گفت:« اشغال عراق هدف سه قرن تلاش و فعالیت بریتانیا در خاورمیانه را تشکیل می داد»(6).
عراق در واقع کلید خاورمیانه بود و از طریق آن انگلیس می توانست بر تمامی منطقه حاکمیت داشته باشد. این موضوع را ویلسون در تلگرامی که به وزیر امور هند در 10 دسامبر 1918 میلادی ارسال داشت، این چنین اعتراف نمود:
... به درستی که مناطق استراتژیک خاورمیانه در بغداد خلاصه می شود. و با اشغال عراق خود را در مرکز جهان اسلام قرار می دهیم و بدین وسیله از تجمع مسلمین بر ضد ما در خاورمیانه جلوگیری کردیم. لازم است که سیاست ما در شرایط صلح بر این باشد که سیطره خود را بر بین النهرین حفظ کنیم، به جهت اینکه مرکز حمایت ممالکی باشد که قابلیت پذیرش سلطه بریتانیا را داشته باشد.(7)

2. حمله به عراق

در روز سه شنبه 29 سپتامبر 1914میلادی/ 7 مهر 1293 شمسی کشتی جنگی انگلیس به نام اسپیگل وارد اروندرود گردید و در کنار بندر خرمشهر لنگر انداخت. کشتی جنگی دیگری به نام دلاهوسی که مجهز به اسلحه و مهمات بود نیز، در آبادان لنگر انداخت. در روز 4 اکتبر/ 12 مهر، والی بصره یادداشت اعتراض آمیزی نوشت، و به ورود کشتی های انگلیسی اعتراض کرد.
پس از آن به اسپیگل دستور داده شد به آب های ایران وارد شده و در فاصله ی سه مایلی رودخانه کارون لنگر اندازد. در همین زمان کشتی جنگی دلاهوسی به محلی به نام طمی رفت و از همانجا مراقب جریان امور شد.
ترک ها در نظر داشتند اسپیگل را تصرف کنند و در این رابطه نیاز شدیدی به همکاری شیخ خزعل داشتند. لذا در 29 اکتبر/ 7 آبان والی بصره به شیخ خزعل پیشنهاد کرد که اجازه دهد نیروهای ترک به طور مخفیانه در طرفین رود کارون در حوالی لنگرگاه اسپیگل در پشت بام خانه ها سنگر بگیرند و به افراد داخل کشتی تیراندازی کنند و بعد آن را به تصرف خود دربیاورند.(8) علاوه بر اعتراض والی بصره به کنسول انگلیس ایران هم از طریق وزارت خارجه در 16 ذی الحجه 1332 قمری از انگلیس خواست برای حفظ بی طرفی ایران، کشتی جنگی خود را از کارون خارج سازد.
دولت انگلیس در پاسخ به تلگرام وزارت خارجه ایران در مورخه 20 ذی الحجه اعلام نمود کشتی جنگی دو روز قبل از کارون خارج شده است، و ضمن اعلام خبر تصرف فاو، حفظ بی طرفی و روابط دوستانه با ایران را جزء سیاست انگلیس معرفی کرد.(9)
در نیمه شب 31 اکتبر مطابق با 9 آبان 1293 شمسی فرمانده ناو اسپیگل تلگرامی مبنی بر شروع جنگ علیه عثمانی دریافت کرد. کاپیتان نان این مطلب را به شیخ خزعل اطلاع داد و در 2 نوامبر با کشتی خود به طرف آبادان حرکت کرد، تا بهتر بتواند از پالایشگاه نفت حمایت کند و بدین ترتیب حمله به بین النهرین آغاز شد.(10)

3.تصرف فاو و بصره

قبل از اعلام جنگ علیه عثمانی، ریاست کل ارتش امپراطوری انگلیس مستقر در هند، در اول اکتبر به تیپ 16 پیاده لشکر ششم دستور حرکت به سوی خلیج فارس داد. این نیرو موسوم به نیروی«D»‌بود و در 23 اکتبر وارد بحرین شد و در آنجا منتظر دستور ماند.
پس از اعلام جنگ علیه عثمانی، در روز یکشنبه اول نوامبر 1914 میلادی مطابق با 10 آبان 1295 به ژنرال دلامین فرمانده نیروی«D» دستور داده شد به سوی اروندرود حرکت کند. در تاریخ ششم نوامبر کشتی سریع السیر جنگی«اودن»در حالی وارد اروندرود شد که کشتی های مین جمع کن در پیشاپیش و کشتی های حمل و نقل و قایق های دیگر در پشت آن حرکت می کردند. در همان روز، درگیری 40 دقیقه ای شدیدی رخ داد که به خاموش شدن توپخانه عثمانی منتهی شد. پس از آن، ناوگان جنگی انگلیس، فاو را تصرف کردند(11). در 14 نوامبر ژنرال سر آرتور بارت فرمانده لشکر ششم بریتانیا با جمعی از نیروهای خود وارد فاو شد و کلیه نیروهای انگلیسی مستقر در منطقه را تحت امر خود قرار داد. در 21 نوامبر هنگامی که نیروهای انگلیس آماده هجومی بزرگ علیه مواضع نیروهای ترک بودند، شیخ خزعل به ژنرال بارت خبر داد عثمانی ها بصره و اطراف آن را تخلیه کرده، به قرنه عقب نشینی نموده اند(12). در 23 نوامبر ژنرال بارت به همراه تعداد زیادی از نیروهای انگلیس در حالی که کشتی های جنگی «اودن» و «اسپیگل» در طرف راست اروندرود او را همراهی می کردند، وارد بصره شد. با ورود او رژه ای نظامی در بصره برگزار و پرچم انگلیس در آن جا برافراشته گشت.

بخش دوم: نقش علمای سنی در جهاد علیه انگلیس و متحدانش

1.اعلان جهاد از سوی مفتی دولت عثمانی

پس از اعلان جنگ علیه عثمانی و اشغال فاو به دست انگلیس، مفتی دولت عثمانی شیخ الاسلام خیری افندی، در پاسخ به چند استفتا، جهاد را بر تمام مسلمین جهان و مسلمانانی که زیر سیطره حکومت های بریتانیا، فرانسه و روسیه به سر می برند، واجب عینی اعلام کرد.(13) این فتوا در روزی که امپراطوری عثمانی علیه متفقین اعلان جنگ نمود امضا شد و در 14 نوامبر روزنامه طنین آن را با تیتر«جهاد اکبر» منتشر و اعلام کرد(14). متن فتوای مفتی شیخ الاسلام خیری افندی بدین شرح است:
متن استفتائات و پاسخ آنها:
وقتی که معلوم شود که اسلام از سوی دشمنان مورد هجوم واقع شده و ممالک اسلامی مورد تعرض و دستخوش نهب و غارت، و مسلمین مورد بی حرمتی قرار گرفته و به اسارت درآمده اند، و در همچو حالی اعلیحضرت پادشاه اسلام با اعلان این امر مسلمین به جهاد دعوت کند، بنابر آیه شریفه(15) انْفِرُوا خِفَافاً وَ ثِقَالاً وَ جَاهِدُوا بِأَمْوَالِکُمْ وَ أَنْفُسِکُمْ.
آیا جهاد بر عموم مسلمین واجب نمی شود؟ و هر فرد مسلمان از پیر و جوان، پیاده و سواره به طور دسته جمعی و نیز مسلمانانی که در اقصی نقاط ممالک اسلامی بسر می برند به عنوان واجب عینی نباید از لحاظ مالی و جانی با سرعت تمام به یاری مسلمانان بشتابند؟
جواب: بلی می شود.
نظر به اینکه رسیدن به مقصود، منوط به شرکت فعالانه جمیع مسلمین است، اگر نعوذبالله تعالی در این امر غفلت کنند آیا تخلف آنها گناه بزرگ محسوب نمی شود و آیا به غضب الهی گرفتار و مستوجب جزای این گناه عظیم نمی شوند؟
جواب: بلی می شوند.
در صورتی که اکنون با حمله به وسیله کشتی های جنگی و نیروی پیاده نظام محقق شود که روسیه، انگلیس و فرانسه دشمن خلافت اسلامی هستند و می کوشند، نعوذبالله تعالی نور اسلامیت را خاموش کرده و آن را نابود کنند، آیا برای عموم مسلمین که زیر یوغ این حکومت ها و دول حامی آنها بسر می برند تکلیف شرعی نیست که بر ضد اینان اعلان جهاد کنند و آیا شرکت فعالانه در این جهاد بر آنها واجب نمی شود؟
جواب: بلی می شود.
حتی اگر اهالی مسلمانی تحت تابعیت حکومت های مذکور که در حال محاربه با دولت اسلامی هستند، از طرف دولت حاکم به طور فردی یا دسته جمعی(با افزودن خانواده خود) تهدید به مرگ یا نابودی شوند، در این مورد تحت فشار قرار گیرند، آیا شرکت آنها در جنگ بر ضد سپاه اسلام شرعاً حرام نیست و آیا آنها با ارتکاب به قتل مسلمین مستوجب آتش دوزخ نمی شوند؟
جواب: بلی می شوند.
در این جنگ حاضر اگر مسلمین که تحت حکومت انگلیس، فرانسه، روسیه، صربستان، ‌قره باغ و یا سایر دول حامی آنها قرار گرفته اند، با دولت های آلمان و اطریش که متحد خلافت اسلامی هستند، وارد جنگ شوند به سبب هر اندازه ضررهایی که به وسیله آنان به خلافت اسلامی وارد می شود آیا مرتکب گناهی عظیم نمی گردند و بر اثر این گناه مستحق عذاب الهی نمی شوند؟
جواب: بلی می شوند(16).

2.صدور اعلامیه جهاد از سوی مجلس عالی علمی

این اعلامیه به وسیله«مجلس عالی علمی» تنظیم و امضا گردید؛ و در 4 محرم 1333 پس از توشیح خلیفه عثمانی به اطلاع کشورهای اسلامی رسید. به علت طولانی بودن متن اعلامیه بخش هایی از آن در ذیل نقل می شود. این اعلامیه در 6 محرم 1333 قمری/ 25 نوامبر در روزنامه ی صباح به همراه اسامی کسانی که به رهبری شیخ الاسلام «خیری» آن را امضاء‌کرده بودند، به زبان ترکی منتشر شد.

قسمتی از متن اعلامیه جهاد

حکومت روسیه تزاری با تلاش در نابودی نعمت استقلال که یکی از مقدرات خداوند برای ممالک و ملت ها می باشد، بر آن است که بشر را به سرحد بردگی تنزل دهد... دولت روسیه حکومت های انگلیس و فرانسه را که نگهداشتن میلیون ها مسلمان تحت یوغ بردگی را دلپذیرترین لذت به حساب می آورند، در این منازعه عمومی با خود همراه ساخته، مقاصد پست گوناگون از قبیل سلب آزادی ملت ها و تضمین منافع خود را تحت سلطه ای غیرمشروع و مستبدانه در سر می پروراند... خادم حرمین شریفین خلیفه مسلمین دعوت کافه مسلمین را به جهادی همگانی بر طبق مواد عالیه فتاوی شریفه سابق الذکر و به منظور حفظ اسلام از تجاوز شوم(دشمنان) بر پایه محکم وعده نصرت الهی در زمره مهم ترین وظایف عالی اسلامی دانسته است. مقام خلافت به حول و قوه الهی با احضار کلیه رعایای مستملکات عثمانی از سن بیست تا چهل و پنج سالگی به خدمت فوری بری و بحری، امپراطوری را برای جنگ آماده کرده است... همچنین مسلمین و علی العموم آنهایی که تحت سلطه ظالمانه حکومت های استبدادی مزبور هستند... بر طبق فتاوی شریفه مربوطه تا سرحد توانایی با جان و مال برای پیوستن به جهاد اکبر در کنار حکومت امپراطوری عثمانی می شتابند... ای مسلمانانی که مشتاق و آرزومند افتخار و سعادت هستید و ای کسانی که مال و جان را برای اعتلای حقیقت بی دریغ در طبق اخلاص می گذارید و آماده اید خود را شجاعانه در معرض همه نوع زیان و مخاطره قرار دهید... بدانید که دولت ما امروز با دولت های روسیه، انگلستان و فرانسه و متحدینشان که دشمنان خطرناک اسلام هستند، در جنگ است و امیرالمؤمنین خلیفه مسلمین شما را به جهاد فرامی خواند.
ممهور به مهر شیخ الاسلام خیری و سه تن از شیخ الاسلام های اسبق؛ اسعد؛ موسی کاظم و ضیاء الدین؛ نه قاضی عسگر؛ قاضی عسگر سابق؛ امین فتوا و تعدادی از سران مذهبی(17).
در بغداد، این فتواها در محرم در تمام مساجد و در پی خطبه های نماز جمعه قرائت شد. علمای شیعه نیز در این هنگامه ی سخت به دفاع از اسلام و مسلمانان در برابر کفار برخاسته و با اینکه دولت عثمانی چندان با رعایای شیعه ی خود در عراق رفتار خوبی نداشت، فتواهای مشابهی علیه انگلیس صادر کردند و مردم را به جهاد دعوت نموده، خود وارد معرکه های سخت جنگ شدند.(18)

بخش سوم: نقش علمای شیعه در حرکت جهاد

بیشتر شیعیان عراق در استان های پرجمعیت جنوب عراق که از نظر موقعیت اقتصادی و جغرافیایی دارای ارزش استراتژیک است، سکونت دارند. اما از آنجا که در آن دوره شیوه اداره حکومت عثمانی ها تا حد زیادی آمیخته با تعصب ضدشیعی بود، به همین جهت عشایر شیعه همواره با حکومت مرکزی در حال درگیری و نزاع بودند. وقایع متعددی که میان قبایل شیعی و مقامات حکومتی در قرن های 12 و 13 هجری رخ داد، گواه این مدعاست(19). نفوذ مراجع بزرگ شیعه در بین قبایل جنوب عراق و فرات بسیار زیاد بود و این عشایر همیشه در مسائل اعتقادی از ایشان اطاعت می نمودند.
حرکت جهاد در تاریخ 9 نوامبر برابر با 18 آبان/ 20 ذی الحجه شروع شد. سه روز بعد از تصرف فاو به دست انگلیس، عده ای از علما و بزرگان بصره برای مقابله با خطر استیلای انگلیس بر مقدراتشان، تلگرام هایی به مراجع بزرگ تقلید شهرهای نجف، کربلا و کاظمین ارسال نمودند، و از آنان خواستند در جنگ علیه انگلیس به آنها کمک نموده، عشایر را به قیام تشویق نمایند. در متن تلگرام چنین آمده است:
کفار، بصره را به محاصره خود درآوردند، ما تحت نظر اسلحه های دشمن هستیم، برای بقیه بلاد مسلمین نگرانیم ما را یاری نمایید و به عشایر دستور دفاع دهید.(20)
این تلگرام ها در تحریک علما و دعوت آنان به جهاد نقش عمده ای داشتند. همچنین خطیبان و سخنرانان این قبیل تلگرام ها و نامه ها را بالای منبرها و در مساجد مرتباً قرائت می کردند و مردم را از خطر اشغال عراق به وسیله انگلیس زنهار می دادند. متن زیر استفتای علما از مراجع تقلید پیرامون جهاد علیه تجاوز انگلیس می باشد.(21)

1.متن استفتای علما از مجتهدین و مراجع تقلید

بسم الله الرحمن الرحیم
حضور شریف حضرات علمای اعلام حجج اسلام آیات الله فی الانام ادام برکات وجودهم تعالی. محترماً عرض می شود چه می فرمایید درباره اشخاصی که با دعوی مسلمانی در این ایام تقابل کفر و اسلام در مقام معاونت دول کافره محاربه برآمده؛ سراً یا علناً؛ مالاً یا حیاً و جاناً؛ یداً یا لساناً؛ فکراً یا خیالاً؛ رأیاً یا اظهاراً؛ قلماً یا قدماً؛ علی کل الاحوال در سراء و الضراء به کفار حربی خدمت و به مقاصدشان اعانت می نمایند؟ و درباره کسانی که به ذرایع اعمال و اقوال یا به وسایل پاره نشریات مجعوله و انتشارات مضره به مرام منویات اعلای دین مبین، دشمنان اسلام و مسلمین مانند انگلیس و روس و فرانس و ایتالی و هر یک از کفار حربی که با اسلام و مسلمین طرف مخاصمه و محاربه واقع اند و امروز در مقابل مسلمانان به عداوت مشهور و به جنگ و خونریزی مشغولند، را ترویج و به دول کافره محاربه ظاهراً و باطناً مساعدت می نمایند؟ چه حکم دارند و تکلیف مسلمین نسبت به این نوع مردمان حکم الله را در صدر و حواشی و صفحه مقابل مرقوم و به امهار خواتیم شریف ممهور و مختوم فرمایید که عندالحاجه حجت باشد. ان الله لا یضیع اجر من احسن عملاً.
هنگامی که خبر اشغال بصره به وسیله انگلیس شایع شد، همه ی گروه های شیعه مذهب که ناراضی و مخالف دولت عثمانی بودند دست از مخالفت کشیده، به هواداری از عثمانی برخاستند. در واقع شیعیان برای حفظ وحدت اسلامی و جلوگیری از سوءاستفاده کفار، ظلم و ستمی را که از عثمانی دیده بودند نادیده گرفتند و با آنان در یک جبهه به مصاف دشمنان اسلام رفتند.(22). همزمان بیشتر مجتهدان و علمای بزرگ اسلام و مراجع تقلید در شهرهای کاظمین، نجف و کربلا به این نامه پاسخ داده و فتوای جهاد صادر کرده و مردم را به شرکت در جهاد مقدس و حضور در جبهه های نبرد علیه دشمن تشویق نمودند.

2.اوامر شریفه جمیع مجتهدین عظام

الی کل مسلم یؤمن بالله و الیوم الآخر
ترجمه: خطاب به هر مسلمانی که به خدا و روز آخرت باور دارد.
ای مسلمانان؛ اینک دشمنان دین به ثغور و حدود شما زور آورده خواهان محو و تباهی اسلامند... از قرآن مجید، سنت رسول، خانه خدا و حرم مطهر پیغمبر، مشاهد متبرکه اهل بیت طاهرین و خوابگاه صالحین دفاع کنید. هموطن های عزیز، اولاد و اعراض، شرف و نفوس، ارواح و اموال خودتان را با نفس نفیس مدافعه کنید. زیرا اگر اعدا بر اوطان مسلمین مسلط شوند، انتقام دیرینه کفر را گرفته، حرث و نسل را سوخته، از دایره ی امکان و تصور خارج می کنند. پس به قهر و خذلان دشمنان دین، جمله مسلمانان عالم را به نام اسلامیت دعوت می نماییم. با مال و نفس از بیضه ی مقدس اسلامی دفاع کرده، در راه خدا جهاد پیشه سازید. چون که وقت فرارسیده و دشمنان اسلام کین خود را ظاهر و آشکار نموده، به فکر محو دیانت اسلامی از روی زمین بوده، و می خواهند مساجد را به کلیسا و کنشت مبدل و مسلمانان را به جبر[ چنان که سابقاً در اندلس و لاحقاً در بالکان کردند] نصارا سازند. در این صورت گرد اتحاد[و]یاری[و] همدستی گشته، بغض و کینه را از ذات البین برداشته، به محبت و مودت گرویده، دولت اسلام(عثمانی) را با جان، مال، رأی و قول کمک و همراهی نمایید. همه مسلمانان را به جهاد اکبر مقدس و جنگ با کفار و دشمنان دین، دعوت می کنیم؛ چه ایشان(مسلمانان) به خوبی معنی وجوب جهاد را می دانند و شرف دنیوی و ثواب اخروی مجاهدت را، خواهند اندوخت. اینک کتاب منزل الهی و فرمایشات حضرت نبوی سلام الله علیه و علی آله الطیبین الطاهرین شما را به جهاد، نصرت، یاوری اسلام، و دفاع در راه دین و حفظ بیضه ی مقدس اسلامی دعوت می فرماید. برحسب آیات کریمه و احادیث شریفه کاهلی و سستی، تقاعد و پستی بر هر مسلمانی حرام و ممنوع است.
ای مسلمانان! تنها از خدا ترسیده، از دشمنان پست ناتوان نهراسید، و از خدا توقع نصر و ظفر کنید. او جل و علا به شما کامیابی و ثبات خواهد بخشود. پس ثبات نموده، بجنگید و تکاسل را از خود دور کنید، زیرا دشمنان بر شما مسلط شده، هم مقهور ایشان، هم دچار سخط و غضب و عقوبت خداوندی گشته و هم در هر دو جهان زیانکار و بی اعتبار خواهید شد. پس ای بندگان خدا! الجهاد الجهاد. حق تعالی یار و یاور شماست. چه او یگانه سترگ و بزرگست.
امضای مجتهدین نجف اشرف
سید محمدکاظم الطباطبایی الیزدی، شیخ الشریعه الاصفهانی، سیدعلی التبریزی، سیدمصطفی الکاشانی، شیخ علی رفیش، شیخ محمدعلی الحولاوی، شیخ جواد مشکور، سیدمحمد حبوبی.
امضای مجتهدین کربلای معلی
سیداسماعیل صدر، شیخ حسین زین العابدین، سیدمحمد الکاشانی، شیخ هادی الاصفهانی،
امضای مجتهدین سامراء
میرزا محمدتقی الشیرازی
امضای مجتهدین حله
سید محمد القزوینی
امضای مجتهدین کاظمین
سیدمهدی حیدر، میرزا ابراهیم السلماسی، شیخ راضی، شیخ عزیز، شیخ عبدالحسین یس، شیخ محمدمهدی، شیخ صادق، شیخ مهدی الرایاتی، شیخ عبدالحسین اسدالله.
در این فتوا جامع ترین و کامل ترین احکام جهاد برای مسلمانان جهاد آمده است.
فتوا و حکم جهاد مجتهدان بزرگ شیعه، خیزش های زیادی در بین اهالی شهرهای شیعه نشین به وجود آورد و مردم اطراف و اکناف برای پیوستن به صفوف مجاهدان به شهرهای نجف، کربلا و کاظمین، که به صورت مراکز عمده ی گردهمایی و اعزام به جبهه های بزرگ مبدل شده بود، هجوم آوردند.

3. فتوای جهاد علمای کاظمین و سامرا

در کاظمین دو مجتهد بزرگ به نام های«آیت الله سیدمهدی حیدری» و «آیت الله شیخ مهدی خالصی» برخاسته و حرکت جهاد را رهبری و بر کار مجاهدان داوطلب نظارت عالی نمودند. آیت الله حیدری یکی از مجتهدین بزرگ کاظمین بود که با عمری بالغ بر 80 سال در مساجد کاظمین و در صحن مطهر حضرت امام کاظم(علیه السّلام) بر بالای منبر رفت و مردم را پس از وعظ و ارشاد از خطر اشغالگران برحذر کرد، و اعلام کرد شخصاً در میدان نبرد حاضر خواهد شد. او از ابتدای حرکت، نامه ای به علمای نجف، کربلا و سامرا ارسال داشت و ضمن دعوت آنان به جهاد، دیدگاه خود را در خصوص جنگ با کفار و اشغالگران انگلیس اعلام نمود. این مجاهد نستوه فتوای جهاد زیر را در پاسخ به استفتاء صادر کرد.(23)

3 -1. فتوای جهاد آیت الله سیدمهدی حیدری

بسم الله الرحمن الرحیم
بلی واجب و لازم بر کافه مسلمین موحدین دفاع این کفره به جان و مال به جهت احتمال عدم کفایت مسلمین که در مقابل کفره می باشند، و واجب است بر مسلمینی که در بلاد کفار هستند و می باشند اعانه مسلمین؛ و جایز نیست بر هر متمکن دفاع به جان و مال، قعود و تسامح و تهاون و تخاذل.
الراجی عفو ربه مهدی آل السید حیدرالحسنی
آیت الله شیخ مهدی خالصی که از مجتهدان مبرز کاظمین بود، علاوه بر فتوای جهاد، حکم شرعی دیگری صادر کرد و بر اساس آن مسلمانان را به دادن اموال خود در راه خدا تا پایان غائله کفر دعوت نمود. در این حکم گفته شده بود، در صورتی که شخصی حاضر به دادن اموال خود نباشد می توان با زور از او گرفت.(24) او همچنین رساله ای با نام«الحسام التبار فی جهاد الکفار» در بیان جهاد با کفار نوشت.(25) آیت الله خالصی علمای کاظمین را برای استمرار امر جهاد و صدور حکم در صحن کاظمین دعوت کرد و همگام با آیت الله حیدری برای آنان سخن گفت(26). پس از آن مجتهدان شیعه مقیم کاظمین فتوایی خطاب به عموم مسلمین صادر کردند.

3 -2. فتوای جهاد مجتهدان شیعی مقیم کاظمین

بسم الله الرحمن الرحیم
ای مردم مسلمان! امروز دولت اسلامی عثمانی تنها دولت مدافع از حوزه مسلمین است. او در ابتدا خود را بی طرف اعلام کرده، تمامی نیروهای خود را برای حفظ مرزهای مسلمین و جلوگیری از تجاوز دول درگیر در هنگام ضرورت آماده ساخت. به درستی که روس و انگلیس و فرانسه جنگ را بدون هیچ گونه سابقه و علتی بر او اعلان کردند و روس ها با ناوگان دریایی به مرزهای زمینی او تعرض کردند که به یاری خداوند به وسیله نیروهای موجود دفع گردید و در دریا و زمین بر آنها فائق آمد. در سایه خداوند، در آینده نیز بر آنها غلبه خواهد کرد. نتیجه این جنگ گرایش مسلمین به سوی ذلت یا شرف و یا به سوی مرگ یا حیات است. بدون شک جنگ طولانی خواهد بود و میدان های نبرد به تدریج توسعه می یابد... در این زمان دولت به قدرت زیاد نیازمند است تا به وسیله آن بتواند دشمن خدا و دین را بترساند و مرزهای مسلمین را حفظ نماید. پس امروز واجب شرعی و دینی بر هر فرد مسلمان به خصوص کسانی که در آن حدود ساکن هستند و یا در مجاورت آنها قرار دارند، که دست مساعدت و همکاری را به سوی آن دراز بکنند.
والسلام علیکم و رحمه الله و برکاته
خادم الشریعه الشریفة الشیخ راضی
خادم الشریفه المطهرة النبویة مهدی الحسنی الحسینی
خادم الشریفه الراجی محمدمهدی الموسوی
الداعی لحفظ ثغورالاسلام خادم الشرع عیسی الحسینی
خادم الشرع عیسی الحسینی خادم الشریعة المطهرة النبویة
خادم الشریعة المطهرة النبویة عباس جمال الدین
خادم الشریعة الشریفه محمدامین
خادم الشریفة المطهرة عبدالحسین آل یاسین
خادم الشرع الشریف ابراهیم السلماسی الکاظم
خادم الشریعة مصطفی آل سید حیدرالحسنی
الخادم حسین علی القطیفی
خادم الشریعة المطهرة النبویة مهدی المرایایی
در سامراء«آیت الله محمدتقی شیرازی» یکی از علمای برجسته عالم تشیع، فتاوی متعددی بر ضد انگلیس صادر کرد. او همچنین فرزند خود شیخ محمدرضا را به نیابت از خود به کاظمین فرستاد تا به صف مجاهدان بپیوندد. یکی از فتاوی ایشان از این قرار است:

3-3. فتوای جهاد آیت الله محمدتقی شیرازی

بسم الله الرحمن الرحیم
و هو المستعان و لا حول و لا قوة الا بالله
ای مسلمانان، اینک مهاجمات دشمن دین بر حرم خدا و حرم رسول او و مشاهد ائمه طاهرین صلوات الله علیهم اجمعین نزدیک شد. اینک کفار اراده کرده اند که دماء مسلمین را سفک نموده، حرمت دین مبین را هتک کنند. بلاد مسلمین و شعائر و مشاعر و نفوس مؤمنین در خطر اندر است. بنابراین بر جمیع عشایری و ایلات ساکنین در ثغور و حدود و بر عموم مسلمانان لازم و واجب است که با هر چه در قوه آنهاست و ممکنشان می شود حفظ ثغور و حدود بلاد مسلمین را نموده دفاع از حوزه اسلام را در عهده بگیرند. والله هو الناصر و المعین فالله الله یا معاشرالمسلمین و السلام علیکم و رحمة الله و برکاته.
سامرا- محمدتقی الشیرازی
در روز 12 محرم آیت الله حیدری و آیت الله خالصی به همراه فرزندان و علما و جمع زیادی از اهالی بغداد و کاظمین با بدرقه شعارهای حماسی مردم کاظمین و روستاهای اطراف عازم جبهه های نبرد، در قرنه شدند. آنان در راه خود در شهرها و روستاهای مسیر خود توقف نموده و آنها را به جهاد دعوت می کردند.

4.فتوای جهاد علمای نجف اشرف

در نجف اشرف جمع کثیری از علما نقش مهمی در حرکت جهاد ایفا کردند. بارزترین ایشان مجتهد بزرگ«محمد سعید الحبوبی» بود که تأثیر عمده و اساسی در نهضت مقاومت با انگلیس داشت، حبوبی از اولین افرادی بود که فرماندهی گروه های مجاهد را به عهده گرفت و همگام با جمعی از علما از قبیل شیخ عبدالکریم الجزایری، جواد صاحب الجواهری، رحوم الظالمی، هبة الدین الشهرستانی، السید محسن الحکیم الطباطبایی، محمدباقر الشبیبی از طریق رود فرات عازم جبهه نبرد جنوب شد. آنان در مسیر خود در شهرها و روستاها توقف می کردند و پس از سخنرانی، مردم را به جهاد علیه انگلیس دعوت می نمودند، و موفق شدند صدها مجاهد را با خود بسیج کرده، سلاح و مهمات نیز جمع آوری نمایند.(27) عشایر ابتدا به سبب کینه و عداوتی که از ترک ها داشتند، مایل به پاسخ دادن به ندای جهاد علما نبودند، ولی حضور علما و مجتهدین در بین آنان باعث شد به این امر تشویق گردند.
از جمله اعلامیه های صادره به عشایر شیعه عراق، منشور حجج اسلام سیدمصطفی کاشانی، شیخ الشریفه اصفهانی و سیدعلی تبریزی بود.

4 -1. منشور حجج اسلام نجف اشرف خطاب به قبایل و عشایر عراق

بسم الله الرحمن الرحیم
و صلی الله علی محمد و آله و صحبة الطاهرین و سلم تسلیماً کثیراً...
ای امت اسلام! دفاع از [در مقابل] کفار و حفظ ثغور و ممالک اسلامی از واجباتی است که در شرع شریف بسیار مؤکد می باشد و بدانید و یقین می دانید که بصره از مهمترین ممالک اسلامی است چون به منزله ی دروازه عراق و حرمین شریفین می باشد. اگر خدای نخواسته این دروازه بر روی کفار باز شود هیچ مانعی در برابر هجوم بر اماکن شریفه و مشاهد مقدسه باقی نمی ماند... این کفار که امروز بر شما هجوم آورده اند، عداوت تاریخی دارند...اجداد همین کفار مهاجم از شمشیر و اقتدار ارتش پیروزمند اسلام چه بلاها و ذلت ها که عایدشان نگردیده! از این رو امروز می خواهند تلافی آنها را به سر شما درآورند و هر خونی که از آنها ریخته شده، هر مالی که غنیمت گردیده و هر اسیری که گرفته شده را با اضعاف مضاعف از شما بگیرند... اگر بر ما مسلط شدند دیگر مال، ناموس و عرض برای ما باقی نخواهند گذاشت. معابد، مساجد و مشاهد ما را منهدم خواهند کرد... آیا ذلت و اسارت زیر پرچم سلطه این دشمنان تاریخی کار آسانی است؟ آیا قبول این بدبختی منافی اسلام و دینداری نیست؟ پس ما که امروز خواندگان خدا در میان شما هستیم و به موجب نص خود حضرت حجت الله ولی عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف)، نیابت آن حضرت برعهده ماست، در این هوای سرد از سرزمین های خود مهاجرت کرده و آمده ایم که حکم خدا را به شما ابلاغ و حجت را تمام نماییم تا برای فردای قیامت مسئولیت را از خود ساقط کرده، راه را بر هر عذری مسدود می سازیم... ما خودمان ان شاء الله به زودی حرکت کرده، می رویم تا با دشمنان خدا روبرو شده یا به درجات عالیه شهادت نایل شویم و جان های بی قیمت خودمان را فدای اسلام و مسلمین کنیم، یا بر دشمنان دین غالب شده و سعادت دارین را دارا گردیم.
اقل السید مصطفی الکاشانی
اقل الشریعه الاصفهانی
السید علی تبریزی

4 -2. فتوای جهاد آیت الله شیخ الشریعه اصفهانی

بسم الله الرحمن الرحیم
یجب الدفاع عنهم بلااشکال- اخوان مؤمنین دفاع این مخذولین ملاعین را فریضه مهم خود بدانند و تکاسل و توانی در دفع و طرد آنها بر خود روا و جایز نشمرند که قطعاً حرام و از عظائم معاصی و آثام است.(28)
[حرره الجانی شیخ الشریعه الاصبهانی]

4 -3.فتوای جهاد آیت الله سیدمصطفی کاشانی

بسم الله الرحمن الرحیم
چنین کسانی که با یکی از طرق مرقومه به کفار حربی مثل روس و انگلیس و ایطالی و فرانسه اعانت نماید، از جمله محاربین با خدا و پیغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) محسوب و ساعی در محو دین خدا و خاموش کردن نور حق خواهد بود و گناه بسیار بزرگی است. قال الله تعالی: إِنَّ الَّذِینَ یُحَادُّونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ أُولئِکَ فِی الْأَذَلِّینَ ، بلکه دور نیست تقویت و مساعدت دول کافره محاربه به قلم و زبان اشد باشد از اعانت آنان به سیف و سنان و واجب است بر هر مسلمانی که این طور اشخاص را از این اعمال شنیعه، ردع و منع نمایند و اگر مرتدع نشود واجب است از ایشان تنفر و تبرا کنند، هر چند پدر یا پسر یا برادر یا خویشاوندان او باشد؛ چنانکه خداوند حمید[ در] قرآن مجید ابتدا می فرماید:
لاَ تَجِدُ قَوْماً یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ یُوَادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لَوْ کَانُوا آبَاءَهُمْ أَوْ أَبْنَاءَهُمْ أَوْ إِخْوَانَهُمْ أَوْ عَشِیرَتَهُمْ.
اعاذنا الله و جمیع المسلمین من امثال هولاء الفجرة المفسدین(29).

5. نقش آیت الله سیدمحمدکاظم طباطبایی و فتاوی جهاد ایشان در بین شیعیان

آیت الله سیدکاظم طباطبایی، مرجع تقلید شیعیان، از ابتدا به توطئه ها و دسائس استعمار و شیوه های مرموز نفوذ و رخنه آنان در ممالک اسلامی سخت حساس بود و مدارای وی با حکومت های ایران و عثمانی ریشه در جهت ضداستعماری وی داشت. استعمار انگلیس قبل از جنگ جهانی اول و بعد از آن با توجه به تسلط آنها بر عراق، شیوه ها و حیله های متعددی را از قبیل پرداخت پول موقوفات هند یا قبول وجوهات انگلیس برای نفوذ و ارتباط با سید به کار برد، ولی به علت رد قاطع و امتناع سید از پذیرش آنها تمام حیله های آنان نقش بر آب شد. سید، نفوذ و سلطه ی اقتصادی استعمارگران را مقدمه و زمینه ساز اسارت سیاسی مسلمین می دانست و غیرت دینی و حمیت ملی او هرگز به او اجازه نمی داد که ممالک اسلامی را در عرصه تولید، تجارت و مصرف نیازمند و وابسته به اجانب ببیند. دستخط ایشان به آقامیرزا رحیم به خوبی نشان می دهد چقدر ایشان نسبت به لزوم استقلال و خودکفایی اقتصادی جامعه اسلامی و قطع ریشه های وابستگی به اجانب در امر معاش و تجارت حساس می باشند:(30)
جناب آقای میرزارحیم
خداوند عالم بر توفیقات و تأییدات شما، و هر کس در ترویج ملبوسات و صنایع اسلامیه مجدانه ساعی باشد، بیفزاید.
در این زمان که(دول)خارجه به انواع حیل، رشته کسب و صنایع و تجارت را- که مایه عزت و منشأ ثروت است- از دست مسلمین ربوده و منحصر به خود نموده (اند) و مثل خون، در مجاری عروق ایشان راسخ و نافذ شده و شغل اهل اسلام به تدریج منحصر به دلالی و بیع و شراء اجناس خارجه شده(است) با آن که اکثر مواد اجناس از قبیل پنبه و پشم و خاک چینی و غیره، خروار خروار به ثمن بخس از بلاد مسلمین جلب می کنند و به الوان متعدد و اشکال مختلفه به اعلی القیم در بازار مسلمین، مثقال مثقال، فروش می رود، مناسب است مسلمین از خواب غفلت بیدار شوند و به تدریج رفع احتیاجات خود را از خارجه بنمایند و به تأییدات ربانیه، از ذُل فقر و احتیاج و سئوال و تحمل عملگی کفار و تشتت در بلاد کفر برهند...
این احقر که از بدو عمر تاکنون، اغلب اوقات، لباسم از منسوجات دارالعباد(شهر یزد) بوده و مکرراً به برادران ایمانی توصیه نموده و گفته ام که لباسی که از ابتدای ماده آن تا غزل و نسج و رنگ آن با کلمه طیبه«لا اله الا الله، محمد رسول الله، علی ولی الله» انجام شود و جمعی از مسلمین از آن منتفع شوند کجا، و قماش های منحوس کم دوام خارجه کجا؟
با توجه به همین دیدگاه، سید از ابتدای تصرف بصره توسط انگلیس و استفتاء از علما ضمن پاسخ قاطع به استفتاءها و دادن حکم جهاد برای دفاع از بیضه ی اسلام، فتواهای مختلف و متعددی نیز به تمام شهرهای شیعه نشین، تجار، شخصیت ها، نمایندگان خود در شهرها و رؤسای عشایر جنوب عراق و خوزستان صادر کرد.(31) آیت الله طباطبایی با وجود کبر سن در حدود 80 سال، در صحن امیرالمؤمنین علی (علیه السّلام) در نجف منبر رفت و خطبه ای آتشین بر ضد استعمار ایراد کرد و مسلمین را به ستیز با اشغالگران فراخواند. البته تبیین دقیق نقش آیت الله طباطبایی در جنگ جهانی اول، به علت نفوذ معنوی، حضور تعیین کننده، و صدور قریب 50 فتوا، مستلزم پژوهش جامع و جداگانه ای است. آیت الله سیدکاظم طباطبایی در پاسخ به استفتاء علما فتوای زیر را صادر کرد:
در هنگام هجوم کفار به کشورهای اسلامی، بر توانمندان عامه ی مسلمین واجب است که به قدر توانایی خود به دفاع برخیزند، غیر از کسانی که توانایی آن را ندارند.
الاحقر محمدکاظم طباطبایی
پس از آن او فتوایی برای عموم مسلمین و عشایری که در حدود و مرزهای مناطق جنگی ساکن هستند، صادر کرد و آنها را به رویارویی با متجاوزان انگلیسی و اخراج آنان از سرزمین های مقدس اسلامی ترغیب نمود. متن فارسی فتوا چنین است:
بسم الله الرحمن الرحیم
پوشیده نیست که دول اروپا به خصوص دولت انگلیس و روس و فرانسه همیشه از قدیم الایام بر ممالک اسلامیه تعدی و تجاوز می نموده، چنانچه اکثریت ممالک اسلام را غصب نموده اند، و از این تعدیات به جز محو دین(العیاذ بالله) مقصدی ندارند،‌ تا در این اوقات خود را ظاهر بر ممالک دولت علیه عثمانی اعزالله بنصرها الاسلام هجوم نموده و نزدیک است دست تعدی دراز و بر حرمین شریفین و مشاهد ائمه طاهرین (علیهم السّلام) تهاجم و بر اوطان اسلامیان و نفوس و اعراض و اموال آنها تغلب نمایند. پس واجب است بر عشایر قاطنین ثغور و عموم مسلمین متمکنین اگر در حدود من به الکفایه نباشد حفظ حدود خود و دفاع از بیضه اسلام به مقدار قدرت خود بنمایند و الله هو الناصر و المعین و المؤید للمسلمین.
نجف اشرف الاحقر محمد کاظم الطباطبائی
سید کاظم یزدی که فتوای او نقش تعیین کننده ای در بسیج مردم شیعه داشت، برای تحریک عشایر علیه انگلیس و پیوستن آنان به صفوف مجاهدین فرزند ارشد خود محمد یزدی را طی حکمی به عنوان نماینده به جبهه های نبرد فرستاد. حکم نمایندگی سیدمحمد به این شرح است:
اعلام الی عامه المسلمین
قبل هذه البرقیه اعلمناکم بوجوب دفاع المهاجمین علی الاسلام، و الآن بعثت ولدی السیدمحمد لیعلن للمسلمین و هو ثقتنا، و نحن حالاً فی صدد ترغیب المسلمین علی المعاونه، و قد صرفنا وقتنا لهذا الغرض، وفقنا الله و ایاکم للذب عن ثغورالمسلمین، و نصرکم بالنصر العاجل آمین.(32)
محمدکاظم الطباطبایی
ترجمه:
اعلام به تمام مسلمین
قبل از این تلگرام، اعلام کرده بودیم به وجوب دفاع از اسلام در مقابل مهاجمین، و اکنون فرزندم سیدمحمد را که مورد اعتماد من است برای آگاهی مسلمین فرستادم. اکنون ما درصدد ترغیب مسلمانان به همکاری هستیم و تمام وقت خود را در این راه صرف کرده ایم. خداوند ما و شما را در دفاع از مرزهای مسلمین موفق بدارد.
ونصرکم بالنصر العاجل آمین.
محمد کاظم الطباطبایی
آیت الله سیدکاظم یزدی به منظور دعوت مردم به جهاد، و شرکت در میادین نبرد، گروهی از علما و طلاب حوزه علمیه را به نمایندگی از طرف خود تحت رهبری فرزند بزرگوارش سیدمحمد به کاظمین فرستاد. این عده در روز 10 محرم وارد بغداد و کاظمین شدند. علما و شیعیان کاظمین با سردادن شعار الله اکبر از ایشان استقبال شدید نمودند و تمام بازار به مناسبت ورود آنان تعطیل شد. این گروه شامل سیدمحمد یزدی فرزند آیت الله یزدی، آیت الله شیخ الشریعه اصفهانی، آیت الله سیدمصطفی کاشانی، آیت الله شیخ محمدحسین کاشف الغطا و سیداسماعیل یزدی همراه با تعدادی از علمای کربلا از قبیل آیت الله سیدعلی داماد تبریزی، میرزا مهدی خراسانی و بعضی از طلاب حوزه نجف، بودند؛ و پس از کاظمین از طریق دجله عازم جبهه های نبرد در جنوب شدند.(33)
سیدمحمد طباطبایی فرزند ارشد آیت الله سیدکاظم طباطبایی که به عنوان یک مجاهد، همپای علما و کاروان های داوطلب در جای جای جبهه های نبرد حضور فعال داشت، با تکیه بر فتوای پدر نقش بسزایی در تهییج و تحریک عشایر داشت و با توزیع اعلامیه ها و حکم جهاد در جبهه ها بر حضور پدر در آنجا تأکید می کرد. او در نهایت در راه دفاع از مصالح اسلام و مسلمین به شهادت رسید. جهت اطلاع علاقه مندان نمونه هایی از فتاوی و اعلامیه ها را به طور مختصر می آوریم.
بخشی از فتوای مرجع تقلید شیعیان را که برای عشایر عفک، دغاوه، اجیور و همه مناطق دیوانیه تا بغداد صادر کرده اند در ذیل نقل می کنیم:
بخشی از فتوای آیت الله سیدکاظم یزدی به عشایر عفک و...
... به همه برادران مؤمن و موحد اهالی عفک
هجوم کفار به مرزهای مسلمین بر هیچ یک از شما پوشیده نیست. پس هم چنانکه خداوند متعال فرمود: به طور انفرادی و جمعی برخیزید و دفاع کنید، همچنان که می فرماید اشداء علی الکفار رحماء‌ بینهم، پس برای جهاد با دشمنانتان و دشمنان پیامبرتان برخیزید و هر آنچه را که در توان دارید آماده کنید. همچنان که اعلام کردم، دفاع از کیان اسلام واجب است. خداوند مجاهدین را بر کسانی که جهاد نمی کنند اجر عظیمی اعطا خواهد کرد.(34)
محمد کاظم الطباطبایی

فتوای آیت الله یزدی به نماینده اش در کوفه

سید بزرگوار، جناب آقای سیدعلی قزوینی مکرم
خداوند متعال توفیق شما را مستدام و پاینده دارد. به درستی که فتوای ما مبنی بر واجب بودن دفاع در برابر مهاجمین کفار بر ضد مسلمین پخش شده است. چون دشمن نزدیک و کار بسیار سخت و مصیبت بزرگ شده است پس بر هر کس لازم است که با تمام سعی و تلاش خود این بلا را دفع نماید. حفظ کیان اسلام بر هر شخصی با توجه به توانایی و استطاعتش لازم است حتی اگر عذری هم داشته باشد، باید برای بپاخاستن عشایر، و موعظه و ارشاد و تشویق و ترغیب آنها اقدام نماید. بر شخص جنابعالی است که آنچه را ذکر نمودیم به مردم ابلاغ نمایید، چرا که حفظ اسلام به هر فردی و به هر صورت ممکن واجب است.(35)
والنصر من الله تعالی ان شاءالله
محمد کاظم الطباطبایی

پی نوشت ها :

1.الحسینی، عبدالرزاق، تاریخ العراق السیاسی الحدیث، ص 46، لبنان صیدا، 1367.
2.بیگدلی، دکتر علی، تاریخ سیاسی- اقتصادی عراق، ص 15، مؤسسه مطالعات و انتشارات تاریخی میراث ملل، چاپ اول، 1368.
3.الحسینی، عبدالرزاق، تاریخ العراق السیاسی الحدیث، ص 48.
4.همان منبع، صص 63-46.
5.الحسینی، عبدالرزاق، تاریخ العراق السیاسی الحدیث، صص 46-63.
6.مؤسسه الدراسة الاسلامیه، العراق فی الماضی و الحاضر و المستقبل، ص 23.
7.همان منبع، ص 24.
8.Strunk-The Reign of the Sheykh Ibn Jabir,P.281
ویلسون، ولاء بلاد ما بین النهرین، ص 32.
9.همان منبع، ص 34، سند نمره 68، مراسله سفارت انگلیس به وزارت خارجه ایران، مورخ 20 ذی الحجه، 133 والتر تانلی.
10. Strunk-The Reign of the Sheykh Ibn Jabir,P.282
Cox to Government of India.Tel.October.24. 1914F.O.371/2142
ویلسون، ولاء بلاد ما بین النهرین، ص 32.
11.العزاوی، عباس، تاریخ العراق بین الاحتلالین، جلد8، ص 1-260.
12.ویلسون، ولاء بلاد ما بین النهرین، ص 37، نعمه حلو، علی- الاهواز، ص 148.
13.لطفی، نقی، مقاله«اعلان جهاد امپراطوری عثمانی در سال میلادی 1914» مجله ی دانشکده ادبیات و علوم انسانی مشهد، صص 89- 90، شماره اول، سال 16، این مقاله با ویژگی های زیر به چاپ رسید:
Goeffrey Lewis"The Ottoman Proclamation of Jihad in 1914"The Islamic Quarterly:AR:Euiew of Islamic Culture:XIX:No 3+4
14.لطفی، نقی، مقاله«اعلان جهاد امپراطوری عثمانی در سال میلادی 1914»، صص 89-90.
15.سوره توبه، آیه 41.
16.لطفی، نقی، مقاله «اعلان جهاد امپراطوری عثمانی در سال میلادی 1914»، صص 95-94.
17.لطفی، نقی، مقاله«اعلان جهاد امپراطوری عثمانی»، صص 97-107.
18.الرهیمی، عبدالحلیم، تاریخ الحرکة الاسلامیه فی العراق، ص 163، بیروت 1985.
19.نفیسی، عبدالله فهد، نهضت شیعیان در انقلاب اسلامی، صص 68-69.
20.الرهیمی، عبدالحلیم، تاریخ الحرکة الاسلامیه فی العراق، ص 164.
21.صادقی طهرانی، محمد، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی، 1920، عراق و نقش علما و مجاهدین اسلام، ص 9، انتشارات دارالفکر، قم.
22.روزنامه خاور، سال نخستین، شماره 13، 21 محرم 1333هجری قمری.
23. حسینی، احمد، الامام الثائر السیدمهدی الحیدری، ص 30، طبع نجف 1967میلادی، روزنامه خاور، سال نخستین، شماره 19، 4 ربیع الاول، 1333هجری قمری، ص2.
24.الرهیمی، عبدالحلیم، تاریخ الحرکة الاسلامیه فی العراق، ص 167.
25.الوردی، علی، لمحات اجتماعیه من تاریخ العراق و الحدیث، الجزء الرابع، ص 130.
26.خالصی زاده، محمد، سردار اسلام، مترجم امیر سلمانی رحیمی، صص 174-119، برای شناخت حضور دلاورانه و خالصانه آیت الله خالصی در واقعه جهاد به این کتاب مراجعه نمایید.
27.الرهیمی، عبدالحلیم، تاریخ الحرکة الاسلامیه فی العراق، ص 165، نفیسی، عبدالله فهد، نهضت شیعیان در انقلاب اسلامی، ص 73.
28.روزنامه خاور، شماره 19، ص 2، علاوه بر فتوای فوق فتوای دیگری صادر کرد.
29.صادقی طهرانی، محمد، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی 1920 عراق، ص 12.
30.حیدری، محسن، حماسه جاوید، به نقل از مقاله علی ابوالحسنی«آیت الله طباطبایی مرد جهاد و اجتهاد»، صص 172-184، اصل سند در اختیار نوه آیت الله طباطبایی به نام عبدالعزیز طباطبایی است.
31.سلمان الجبوری، کامل، السید محمدکاظم الیزدی سیرته و اضواء‌ علی مرجعیته، صص 639-543. برای اطلاع از محتوای این فتاوی به کتاب فوق الذکر مراجعه فرمایید.
32.همان منبع، ص 549.
33.الرهیمی، عبدالحلیم، تاریخ الحرکة الاسلامیه فی العراق، صص 165-166.
34.مجله آفاق عربیه، شماره 18، سال سوم، 1978.
35.همان منبع.

منبع مقاله :
مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی؛ (1391)، ایران و استعمار انگلیس: مجموعه سخنرانی ها و مقالات(جلد دوم)، تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، دبیرخانه دایمی همایش ها