بریتانیا و ولایت قاینات: جنگ جهانی اول و پی آمدهای آن

تاریخ سیاسی ایران در دوره قاجاریه، عمدتاً با رقابت قدرت های بزرگ برای نفوذ در این کشور گره خورده است. در جریان تلاش برای نفوذ در ایران، دو قدرت روس و بریتانیا در تمامی قرن نوزدهم و بخش عمده ای از قرن بیستم فعال بودند؛ فرانسه در ابتدای قرن نوزده و آلمان در اوایل قرن بیست نیز فعالیت هایی برای نفوذ در ایران انجام دادند اما هرگز تلاش آنها پایدار نبود.(1)
روابط بریتانیا و ایران تا اوایل قرن نوزدهم منحصر به روابط تجاری بود که آن قدرت را در بعضی مواقع به رقابت و درگیری با پرتغال، هلند و فرانسه در آب های گرم جنوب ایران می کشاند؛ اما با آغاز قرن نوزدهم شرایط به گونه ای دیگر رقم خورد و با تهدید موقت هند از جانب فرانسه در اوایل قرن نوزده و سپس از جانب روسیه، روابط بریتانیا و ایران در بستری کاملاً سیاسی جریان یافت.(2) بنابراین علاقه بریتانیا به ایران از قرن نوزدهم به بعد، عمدتاً بر این ضرورت استوار بود که از طریق این کشور موقعیتش را در هند حفظ و تثبیت کند.(3) برخورد بریتانیا در مسئله هرات نیز کاملاً تحت تأثیر همین ضرورت بود.(4)
تهدید هند از جانب روسیه که در اوایل قرن نوزدهم چندان محسوس نبود، به دنبال پیشروی آن کشور در آسیای مرکزی و نزدیک شدن به مرزهای هند، موجب نگرانی بریتانیا شد.(5) با افزایش نفوذ روسیه در مناطق شمالی ایران و تلاش برای اعمال نفوذ به سمت مناطق جنوبی تر، موقعیت بریتانیا در ایران به شدت آسیب پذیر شد و موجب آن گردید که از سوی بریتانیا و دولت استعماری هند در مورد افغانستان و همچنین مناطق شرق و جنوب شرقی ایران حساسیت بیشتری اعمال شود؛ لذا این مناطق از اواسط قرن نوزدهم همواره مورد توجه بریتانیا و همچنین روس ها بود. وزیر امور خارجه هند بریتانیا به وزیر مختار بریتانیا در تهران، طی نامه ای در 29 می 1901م/ 10 صفر 1319ق بر اهمیت امیرنشین قاینات اینگونه تأکید کرده است:
دولت هند اهمیت بسیار زیادی برای منافع بریتانیای کبیر در این مناطق ایران قایل است و بر این عقیده پافشاری می کند که تحت هیچ شرایطی نباید اجازه داد که این ناحیه همچون ایالت های شمالی ایران تحت کنترل و یا حتی در حوزه نفوذ روسیه قرار گیرد و لازم است که اعتبار و نفوذ بریتانیا در آن منطقه به طور اکید و با دقت تمام حفظ شود.(6)
بدینگونه سیاست مبتنی بر حفظ هند در مقابل تهدید قدرت های دیگر به خصوص روسیه، باعث شد بریتانیا توجه خاصی نسبت به ولایت قاینات نشان دهد. از نظر دولت بریتانیا، مرزهای شرقی ایران آخرین خاکریز دفاعی امپراتوری بریتانیا در هند، مقابل نفوذ روسیه بود.(7) مسئولین بریتانیایی در راستای علایق سیاسی خود، تلاش می کردند از طرق مختلف به خصوص توسعه روابط تجاری، در این مناطق نفوذ کنند.(8) همانطور که وزیر امور خارجه هند به وزیرمختار بریتانیا در تهران متذکر شده بود، دولت هند با گشودن مسیر کویته و پیش بردن بازرگانی قصد داشت منافع بریتانیا را در آن بخش های ایران که به گونه ای با بلوچستان در ارتباط است، حفظ نماید.(9) در اوایل قرن بیستم انگلستان در قالب تأسیس بانک، ویس کنسولگری و پست و تلگراف در منطقه قائنات نفوذ و حضور خود را گسترش داد.(10) علاوه بر این، انگلستان برای برقراری روابط ویژه با امیران قاینات و سیستان تلاش می کرد که بی تردید حاصل آن تضعیف قدرت دولت مرکزی در ولایات مذکور بود. مؤیّد این حساسیت لندن، توافقنامه 1907م/ 1325ق انگلیس و روسیه است که بنا بر آن بیرجند و سیستان در مرکز منطقه نفوذ بریتانیا در شرق و جنوب شرقی ایران واقع شد.(11)ظاهراً با انعقاد این توافقنامه، دیگر خطر نفوذ روسیه از سر قاینات و سیستان برطرف شد. به نظر می رسد این موفقیت در نوع روابط بریتانیا با حاکمان این مناطق تغییر ایجاد کرد، به گونه ای که دیگر آن ملایمت پیشین در ادبیات سیاسی آنها مشاهده نمی شود. به عنوان نمونه در 1913م/ 1331ق هنگامی که در نتیجه ناامنی ناشی از اختلافات و درگیری های امیران خزیمه(12)در مناطق قاینات و سیستان، حاکمان هر دو ولایت به تهران احضار شدند، مقامات بریتانیا که از دشواری های موجود در قلمرو آن دو برای تجار هندی شدیداً ناراضی بودند، به امیران خزیمه هشدار دادند نافرمانی از دستورات حکومت مرکزی، خاندانشان را با دشواری های سخت رو به رو خواهد کرد.(13) این نوع ادبیات سیاسی در ارتباط مقامات بریتانیایی با حاکمان قاینات در سال های جنگ جهانی اول(18-1914م)مشهودتر است.
با شعله ور شدن جنگ جهانی اول(1914م/ 1333ق)علی رغم بی طرفی رسمی ایران در این جنگ، هیچ یک از قدرت های درگیر، اهمیت چندانی برای این موضع رسمی قائل نشدند.(14) مناطق شرقی ایران به خصوص قاینات که به سبب شرایط خاص جغرافیایی از مدت ها قبل عرصه کشاکش روس و بریتانیا بود، برخلاف نظر دیکسون(15)، در جریان این جنگ نیز دچار ناآرامی بود که ریشه در راهبرد آلمان در شرق و توجه برلین به این منطقه استراتژیک داشت.

قاینات، مرکز«کمربند امنیتی شرق ایران»

با آغاز جنگ، در وزارت امور خارجه آلمان این فکر قوت گرفته بود که برای کاستن از فشار جنگ در جبهه غرب، بخشی از نیروهای متفقین را در شرق بویژه در ایران و افغانستان درگیر کنند؛ بدین منظور طرح انورپاشا مبنی بر تشکیل اتحادیه اسلامی دولت های عثمانی، ایران و افغانستان بر ضد قدرت های بزرگ روس و بریتانیا مورد توجه مقامات برلین واقع شد.(16) انور پاشا طرحش را اینگونه عرضه نمود:« ما همه جهان اسلام را به قیام مسلحانه فرا می خوانیم... ما کارآمدترین نیروهایمان را برای ضربه زدن به مصالح متفقین، در هر کجا که ممکن باشد، اعزام خواهیم کرد. در این راستا ما هند، بلوچستان، افغانستان، ایران و تمام ‌آفریقا را به قیام علیه دشمن متفق برخواهیم انگیخت. به زودی جهان اسلام تحت فرمان خلیفه درخواهد آمد. ما در شرق و غرب ترکستان و قفقاز با روسیه می جنگیم، جایی که ترک ها برای آغاز حملاتشان منتظر دستور نهایی ما هستند.»(17)به زودی برای اجرای این طرح چندین هیأت آلمانی راهی مناطق شرقی ایران و افغانستان شدند که مسیر اصلی آنها از ولایت قاینات می گذشت. لازم به ذکر است آلمان از چند سال قبل افرادی را برای بررسی وضعیت این منطقه استراتژیک راهی ایران کرده بود. به عنوان نمونه نیدرمایر در 1912م از تهران عازم خراسان شد و با عبور از قاینات راهی اصفهان و شیراز و سپس جنوب ایران شد.
انتشار اخبار مرتبط با فعالیت عوامل آلمانی، موجب نگرانی متفقین بویژه بریتانیا شد که همواره از نفوذ آلمانی ها در افغانستان و هند وحشت داشت و باعث شد تا لندن و سنت پطرزبورگ دست به اقدامی مشترک برای مقابله با نفوذ آلمانی ها در مناطق شرقی ایران بویژه منطقه استراتژیک و مرزی قاینات بزنند. همانگونه که هیگ در خاطرات خود از سال های جنگ آورده است:« روسها با وفاداری زیاد بدون هرگونه بی اعتمادی، با انگلیسی ها همکاری کردند.»(18)‌نتیجه این همکاری، «کمربند امنیتی شرق ایران»(19)بود که در مرزهای شرقی ایران از رباط و استرآباد و مشهد تا بیرجند و بلوچستان ایجاد شد. بی تردید اصطلاح«کمربند امنیتی شرق ایران» حسن تعبیری برای اشغال شرق ایران توسط قوای بریتانیا و روسیه بود.(20) این کمربند دفاعی به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم شد که به ترتیب زیرنظر نیروهای روس و بریتانیا اداره می شد.(21) شهر بیرجند، کرسی ولایت قاینات واقع در مرکز این محور، تحت کنترل قوای بریتانیا قرار داشت و به عنوان مرکز فرماندهی نیروهای بریتانیا انتخاب شد.(22) گزارش های موجود حاکی از اعزام پی در پی نیرو، عمدتاً بربر و هندو، توسط مقامات بریتانیا به این منطقه است. افزون بر این، نیرویی شبه نظامی نیز گردآوری شد تا به گشت زنی و نظارت بر جنوب قاینات و سیستان بپردازد. از جمله دویست نفر نیروی هزاره استخدام شدند که اکثر آنها بین بیرجند و نِه(23) استقرار یافتند.(24)در 26 ذیحجه 1333ق عده قشون انگلیس از بربر و هندو در بیرجند و اطراف قاینات سیصدنفر گزارش شده است.(25) در سال های جنگ به صورت مداوم نیروهای جدید وارد این منطقه می شدند. به عنوان مثال در ربیع الاول 1335ق یکصد و پنجاه نفر نیروی بربر از مشهد وارد نِه شدند.(26) در شهر بیرجند برای نگهداری چارپایان نیروهای تازه وارد بریتانیا، چندین اصطبل بنا شد.

پی آمدهای اقدامات بریتانیا در قاینات طی جنگ جهانی اول

با وفات امیرعلم خان سوم در 1891م/ 1308ق، حکومت سیستان به همراه لقب حشمت الملک به فرزند بزرگش امیرعلی اکبر خان واگذار گردید و حکومت قاینات و لقبی جدید یعنی شوکت الملک به فرزند کوچکتر او امیراسماعیل خان اعطاء شد. این سرآغاز اختلاف و رقابت در خاندان خزیمه بود و باعث گردید قدرت حکام تا حد زیادی نسبت به قبل کاهش یابد. مؤید این نکته، اقدام دولت ایران به حذف عنوان امیر از اسامی حکام این خاندان بعد از فوت امیرعلم خان سوم است. از آن پس در فرامین از آنها با عنوان حاکمان قاین و سیستان یاد می شد.(27) مقامات بریتانیایی که دنبال فرصت برای اعمال قدرت بیشتر در این منطقه استراتژیک بودند، تا حد ممکن از این اختلافات سوءاستفاده کردند.
در سالهای جنگ جهانی اول حکومت ولایت قاینات را محمدابراهیم خان شوکت الملک دوم برعهده داشت. او که همواره تابع حکومت مرکزی بود، تلاش می کرد سیاست بی طرفی را در نبرد قدرت ها حفظ کند. مقامات بریتانیا و همرزمان روسی شان که تمایل داشتند حاکم قاینات را به نفع خود به اقدام علیه آلمانی ها وادار کنند، فشار زیادی بر شوکت الملک وارد کردند. همچنین تمامی اقدامات او را زیرنظر داشتند تا در صورت همکاری با آلمانی ها با او جدی تر برخورد کنند.(28) در محرم 1334ق، شوکت الملک تعدادی سرباز جدید را برای محافظت از مزرعه خود فرستاد تا جای نیروهای قدیمی را که به مأموریت رفته بودند پر کنند(29)، نیو(30)، ویس کنسول بریتانیا در بیرجند، طی نامه ای شدیداللحن حاکم قاینات را اینگونه مورد خطاب قرار داد:« شنیده ایم که آن عالی جناب به افراد نظامیشان دستور داده اند تا سازوبرگ نظامی تهیه نموده و به طرف اقامتگاهتان بیایند. اگر دلیل این آماده باش نظامی، محرمانه نیست، با صراحت و شدت از آن جناب می خواهم دلیل این بسیج نیرو و برپایی ارتش و آنچه می گذرد برایمان ذکر نمایند و توضیحات لازمه را بدهند.»(31)
ظاهراً حکومت هند هم به رفتارهای شوکت الملک بدبین بود. دبلیو. ئی. آر. دیکسون، بازرس کل پلیس شرق ایران، شوکت الملک را اینگونه معرفی می کند:«شوکت حدوداً سی سال سن دارد. حکومت منطقه در خاندان او موروثی بود. قبل از اینکه هند را ترک کنم به من هشدار دادند که شوکت الملک فردی است با دیدگاه های ضدبریتانیایی. من می بایست در ارتباط با او دقت نظر زیادی به کار می بردم. بنابراین رفتار خشک و رسمی او با من در اولین ملاقاتمان در بیرجند اصلاً برایم عجیب نبود.»(32) چندی بعد کلنل پریدوکس، کنسول بریتانیایی مستقر در سیستان، به سفارت انگلیس در تهران شکایت کرد و امیر شوکت الملک را طرفدار آلمانی ها معرفی نمود.(33) در پی فشار سفارت بریتانیا به حکومت مرکزی، شوکت الملک از حکومت منطقه خلع و جای او به برادرزاده اش حسام الدوله واگذار شد که گمان می رفت برای اجرای سیاست های بریتانیا در آن دوره مناسب تر باشد.(34) اما این تغییر حاکم دیری نپایید و شوکت الملک در اوایل 1917م/1335ق دوباره به عنوان حاکم قاینات و سیستان وارد بیرجند شد و بدین صورت حکومت حسام الدوله چند ماه بیشتر طول نکشید.(35) سال ها بعد، در دوره حکومت پهلوی شوکت الملک دخالت قدرت های بیگانه را در امور ولایت قاینات برای پسرش اسدالله علم اینگونه شرح داده است:«آنها (نیروهای بریتانیایی و روسی)طوری به ما زور می گفتند که تصورش هم برای تو ممکن نیست.»(36)
این جا به جایی ها که عمدتاً به سلیقه و خواست انگلیس انجام می گرفت، بی ثباتی سیاسی و مدیریتی این ولایت را تا پایان جنگ به دنبال داشت. گزارش هیل، رئیس شعبه ی بانک شاهنشاهی در بیرجند خود گویای این وضعیت نابسامان قاینات در دوره تغییر حکام است:«اکنون تمام کارمندان حاکم سابق(محمدابراهیم خان شوکت الملک دوم)معزول شده اند و حسام الدوله باید برای شهر و نواحی، حکام و کارکنان تازه ای پیدا کند. تغییرات جمعی کارمندان همیشه بعد از عزل یک حاکم محلی رخ می دهد و نتیجه آن هزینه زیاد است و تأخیر در اجرای اوامر و بی کفایتی و توطئه در میان نوآمدگان که ماهها ادامه می یابد. این کارکنان جدید از جریان کارها و طرز اداره امور بی اطلاعند و قدیمی ها که بیکار شده اند چوب لای چرخ گذاشتن را وظیفه و مایه دلخوشی خود می دانند.»(37)
انگلیسی ها با افزایش نیرو در ولایت قاینات، به خصوص بعد از توافقنامه 1907، روز به روز بیشتر در امور حکومتی و مدیریتی منطقه دخالت می کردند. هر چند بنا به گفته ویس کنسول انگلیس در بیرجند در 1334ق «مقصود داشتن قشون و وارد کردن قشون به این صفحات( قاینات) جلوگیری از رفتن آلمانی ها به افغانستان بود نه غیر»(38)، به نظر می رسد مقامات بریتانیایی از این فرصت برای اعمال قدرت بیشتر در این منطقه مرزی و استراتژیک استفاده کردند. بعد از اینکه در 1918م حکومت جدید روسیه همه پیمان ها و امتیازهای دولت تزاری را در رابطه با ایران ملغی ساخت و نیروهای خود را از مناطق شمالی ایران خارج کرد، نیروهای بریتانیا در همه مناطق از جمله شمال خراسان جای آنها را گرفتند و عملاً تمام ایران در حوزه نفوذ آنها قرار گرفت.(39)
به نظر می رسد در فضای حاکم بر ایران در جریان جنگ جهانی اول، بیم انگلستان و روسیه از تحولات منطقه قاین چندان هم بی اساس نبود. زیرا دامنه استقبال ملیون از آلمان به عنوان منجی ایران از شرِّ روس و انگلیس به شرق کشور هم کشیده شد. بنابر اطلاعات موجود در زمان حضور عوامل آلمانی در منطقه قاینات شماری از مردم به آنها پیوسته بودند.(40) هر چند به سبب کنترل شدیدی که از جانب نیروهای متفقین اعمال می شد، این افراد کاری از پیش نبردند. بنا بر اسناد افرادی که به نوعی با عوامل آلمانی همکاری کرده یا متهم به این همکاری بودند، شدیداً مورد تعقیب قرار گرفته و گاه برای چندین سال در زندان های متفقین باقی ماندند.(41)

بریتانیا و اوضاع اقتصادی قاینات طی جنگ جهانی اول

اقتصاد ولایت قاینات در دوره قاجاریه، بویژه از نیمه دوم حکومت مذکور، عمدتاً مبتنی بر تجارت واسطه ای بود که خود از موقعیت خاص جغرافیایی این ولایت نشات می گرفت. موقعیت جغرافیایی ولایت قاینات، مخصوصاً کرسی آن بیرجند، سبب شده بود در همه فصول، شاهد رفت و آمد کاروان هایی از ولایت های مجاور باشد. مشهد، کرمان، یزد، تهران، سبزوار، نیشابور و سیستان همواره با این ولایت ارتباط تجاری داشتند.(42) با وجود این، همانگونه که اشاره شد، تجارت قاینات بیشتر جنبه توزیعی و واسطه ای داشت، زیرا این ولایت تولیدات محلی قابل توجهی برای صدور نداشت. کالاهایی که از روسیه به بیرجند می آمد، معمولاً از طریق مسیر بندرعباس یا مسیر سیستان- نوشکی راهی هند انگلیس می شد. کالاهای هند بریتانیا نیز به همین صورت از طریق قاینات به بازارهای شمالی بویژه روسیه راه پیدا می کرد.(42)مضاف بر این، بازار اصلی چند قلم از کالاهای عمده تجاری قاینات(فرش، زعفران)، هند انگلیس و روسیه بود.(43) پرواضح است که ورود دو قدرت بزرگ انگلیس و روسیه در جنگ جهانی، آسیبی جدی برای اقتصاد ولایت قاینات به دنبال داشت. علاوه بر این، آشفتگی هایی که به دنبال درگیری نیروهای انگلیسی با دسته های آلمانی در این ولایت نمودار شده بود، راهزنی و غارت را در بسیاری از مسیرهای اصلی تجاری قاینات در پی آورد که عمدتاً توسط مهاجمان بلوچ صورت می گرفت. این ناامنی به حدی رسیده بود که قافله های تجاری بدون محافظ قادر به رفت و آمد در مناطق شرقی ایران بویژه قاینات نبودند.(44)کاهش میزان تجارت خارجی ولایت قاینات، کسادی بازار داخلی را نیز به دنبال داشت؛ تا جایی که بسیاری از خرده تجار و کسبه بیرجند ورشکست شدند. به گزارش ف.هیل (1917م/ 1335ق)بسیاری از کسبه بازار بیرجند در نتیجه کسادی تجارت رو به نظام آورده و معمولاً با قراردادهای سه ساله به خدمت نظامی می پرداختند.(45) همو توقف بازار صادرات فرش قاینات در سالهای جنگ را این گونه گزارش داده است:« بازار صادرات فرش متوقف شده و تاجران فرش می گویند اگر جنگ بیش از چند ماه طول بکشد تمام قالی بافها ورشکست خواهند شد.»(46)
کنترل شدید رفت و آمدها که طی جنگ جهانی اول توسط قوای بریتانیا به بهانه مقابله با نفوذ آلمانی ها در منطقه صورت می گرفت، با دشوار کردن کار برای تجار و همچنین کشاورزان، در انجام امور آنها خلل وارد می نمود که در نهایت رکود اقتصادی را به دنبال داشت. بنا به گزارش های موجود، افرادی که می خواستند در مسیرهای اصلی قاینات بویژه مسیر بیرجند به قاین رفت و آمد کنند می بایست از ویس کنسول بریتانیا در بیرجند مجوز دریافت کنند. شوکت الملک در دهم ذیقعده 1333ق/ نوزدهم سپتامبر 1915م طی نامه ای به کارگزار امور خارجه در بیرجند اعتراض خود را به این رویه اینگونه ابزار کرد:« این اقدام مخالف بی طرفی است و در مملکت ایران رعایای دولت علّیه هیچ وقت مجبور نیستند که بلیط عبور از قنسولگری در دست داشته باشند. بعلاوه رعایا که از مزرعه به مزرعه دیگر کاری دارند ممکن نیست چهار فرسنگ راه را بی جهت آمده معرف و واسطه پیدا کرده، بلیط گرفته مجدداً این راه را پیموده تا بتوانند از مزرعه خود به مزرعه دیگر رفته کار خود را انجام دهند. لهذا خواهشمند است که اقدامات لازمه را به عمل آورند که این پست ها موقوف شده و زحمت نظامیان هندوستانی از سر رعایای دولت علیه مرتفع گردد.»(47) علاوه بر این، افزایش قوای انگلیس در ولایت قاینات نیز اقتصاد منطقه بویژه بخش کشاورزی را با خطر روبه رو کرد. افزایش نیرو، آذوقه بیشتر می طلبید و این امر در منطقه قاینات که از نظر کشاورزی وضعیت مناسبی نداشت بسیار مشکل آفرین بود. اسناد موجود حاکی از تعرض سربازان انگلیسی به مزارع و غارت محصولات آنهاست؛ به عنوان نمونه نایب الحکومه خوسف(48) در ششم ذی القعده 1333ق/ پانزدهم سپتامبر 1915م طی گزارشی به حاکم قاینات رفتار مأمورین انگلیسی را اینگونه بیان نموده است:« قشون انگلیس خیلی متعرض اهالی شده و به محصول آن نواحی خرابی وارد می نمایند.»(49) اینگونه گزارش ها در اسناد موجود کم نیست.(50) تداوم این وضعیت در منطقه اوضاع نامناسب اداره مالیه قاینات و درآمد آن را به دنبال داشت. در همین سال(1333ق/ 1915م)محسن وکیل، پیشکار مالیه قاینات، طی نامه ای اوضاع وخیم مالیه قاینات را به خزانه داری کل گزارش داد. وی در این گزارش از تأثیر منفی اغتشاشات حاصل از درگیری قدرت های بیگانه در منطقه بر اوضاع مالی ولایت شکایت کرده است.(51)

انگلیس و اوضاع اجتماعی قاینات طی جنگ جهانی اول

قاینات در آستانه جنگ جهانی عمدتاً عرصه تاخت و تاز مهاجمان بلوچی بود که به ویژه به سبب اختلافات داخلی خاندان خزیمه این ولایت را تا حد زیادی ناامن ساخته بودند. جنگ جهانی و ورود نیروهای انگلیسی و روسی به این ولایت، بر آشفتگی اوضاع امنیتی منطقه افزود. همانطور که پیش تر اشاره شد، انگلیسی ها برای کنترل منطقه تحت نظر خود علاوه بر نیروهای هندی به قبیله هزاره یا بربری در خراسان نیز تکیه داشتند. حدود 1200 خانوار از هزاره ها که برای خدمت در ارتش هند استخدام شده و سربازانی قابل اعتماد محسوب می شدند، در نزدیکی مشهد به سر می بردند. تعداد زیادی از بربرها نیز برای حفظ قاینات در مقابل نفوذ آلمانی و اعمال قدرت بیشتر بریتانیا در منطقه، راهی این ولایت شدند.(52) بنابر اسناد، حضور این گروه در قاینات مشکلات زیادی برای بومیان منطقه به همراه داشت و وضع معاش مردم را مختل نمود؛ به عنوان نمونه می توان به شکایت عبدالحسین مودی، نایب الحکومه مود(53) از رفتار نامناسب مأموران بربر انگلیس در قاینات اشاره کرد:
الیوم یکشنبه 21 شهر ذیحجة الحرام(1333ق)، اردوی دولت فخیمه انگلیس از سربیشه یک ساعت نیم به غروب وارد مود شدند. در اطراف باغات مسکن گرفته اند. اولاً که اشجارهای سبز مردم را شکسته اند، من بعد هم آمده اند داخل قریه مود و بنای هتاکی اشخاص محترم و بی حسابی مردم را نموده اند. اول غروب چند نفر از بربرها آمده درب منزل چاکر و چاکر را بیرون خواسته اند، بیرون رفتم، بنای تشر و غیره را با چاکر گذاشته اند که چرا نان و کاه و جو ما را نمی دهید، یک ساعته از تو کاه و جو و نان می خواهیم، بنده در مقام جواب گفته ام که آخر این موقع شب از کجا چنین نان موجود بیاورم، یک ساعت پیش از ورود خود اطلاع می دهند تا برای شما مخارج تهیه می کردیم. با این وصف خود چاکر و پسرهای خود، در وسط ده بنای گردش را کرده و از هر منزل یک قران، دو قران نان جهت آنها تهیه کرده و به آنها داده با این حال هر دقیقه پنج نفر بربری بی محابا داخل منزل حقیر می شوند که بیا برویم پیش صاحب که چرا زودتر مخارج تهیه نکرده اید...(54)
مضاف بر این برخورد نامناسب، افزایش روزافزون قوای انگلیس، اعم از بربر و هندو، شیوع انواع مرض های مسری را در منطقه به دنبال داشت. به عنوان نمونه نایب الحکومه خوسف در ذیقعده 1333ق/ آگوست 1915م با گزارش شیوع مرض نوبه در خوسف، عامل اصلی آن را حضور نیروهای انگلیسی دانسته است.(55)
گرانی ارزاق از دیگر نتایج منفی حضور نیروهای انگلیسی در ولایت قاینات بود. در حالی که تولیدات غذایی منطقه کفاف خود بومیان را نمی داد، در آن زمان می بایست جوابگوی شمار زیادی از نیروهای بربر و هندو نیز بودند. دیکسون به عنوان یک افسر ارشد تدارکات ارتش انگلیس در شرق ایران طی جنگ جهانی اول موظف بود«از منابع محلی به کاملترین میزان بهره برداری کند.»(56) تقاضای زیاد برای اقلام ضروری مانند گندم و جو، قیمت آنها را افزایش می داد. به گزارش اسناد، عموم اهالی قاینات از گران شدن اجناس به واسطه خریداری مقادیر چشمگیری از آنها توسط فرمانده هندی نیروهای بریتانیایی، موسوم به جولاسنکه، برای تغذیه نیروهای زیر نظرش، شاکی بودند.(57) ویس کنسول انگلیس در بیرجند در 1337ق خود به این تأثیر سوء اقرار کرده است.(58) اگرچه در بعضی از مناطق قاینات مردم از فروش اجناس به نیروهای انگلیسی اجتناب می کردند اما این اقدام آنها اعتراض شدید ویس کنسول را به دنبال داشت؛ در نهایت مردم وادار به فروش کالا به مأموران انگلیسی می شدند.(59)
به رغم همه این مشکلات، فضای حاکم بر جامعه به گونه ای بود که مردم منطقه جرأت اعتراض نداشتند. حتی زمانی که مقامات انگلیسی از آنها خواستند تا شکایات خود را نسبت به رفتار نظامیان انگلیسی و روسی حاضر در منطقه ابراز کنند(رمضان 1333ق/ جولای 1915م)«کسی از اهالی به جهت شکایت حاضر نبود و از بس بیچاره ها ترسیده بودند جرأت اظهار تظلمات نداشتند.»(60)
جنگ به پایان رسید؛ اما تبعات منفی آن همچنان دامنگیر مردم منطقه قاینات باقی ماند. بنا به گزارش های موجود، مردم شهرهای خراسان بویژه بیرجند، کرسی ولایت قاینات، دچار قحطی و ناامنی بودند.(61) لازم به ذکر است معمولاً در سال های قحطی و خشکسالی، همواره مازاد محصولات سیستان وارد قاینات می شد(62) و تا حد زیادی از فشار قحطی می کاست. اما در دو دهه اول قرن بیستم بویژه دوره جنگ، سیستان نیز شاهد حضور تعداد زیادی از نیروهای انگلیسی بود که مقدار معتنابهی از محصولات منطقه صرف تغذیه آنها می شد. گزارش مفصل دیکسون درباره نحوه تملک محصولات کشاورزی سیستان و نقشی که کنسول انگلیس در سیستان به طور خاص برعهده داشته است، شاهدی گویا بر این امر است:
اما سیستان توانست کار بسیاری برای ما انجام دهد. ما باید از آقای گولد، کنسول انگلیس در سیستان تشکر کنیم که به طور خستگی ناپذیر در تقویت تولید و جمع آوری محصول و انتقال آن به خط فعالیت کرد. اغراق نیست که بگوییم اگر تلاش های آقای گولد نبود ما در بیش از یک مورد به طور وحشتناک شکست کامل می خوردیم. گولد نه تنها با کشاورزان برای مازاد محصولات آنها قرارداد بست، بلکه توانست سهم غله دولت ایران را هم به چنگ آورد... او پیوسته در این ولایت می چرخید و هر وسیله ای را که باعث افزایش آذوقه و تدارکات می شد به کار می گرفت و این در حالی بود که شناخت و نفوذ او بر جماعت کاسب، هماهنگی های بسیار رضایت بخشی را به وجود آورد که با حداقل دردسر برای ما، این کار به انجام رسید.(63)

پی نوشت ها :

1.George Lenczowski,Russia and the West in Iran,1918-1948,New York 1949,p.1
2.C.J.Edmonds,East and West of Zagros:travel,war and politics in Persia and Iraq,1913-1921,edited by Yann Richard,Brill,Leiden 2010,p.3
حسین احمدی، مجموعه اسناد روابط خارجی(1): ایران و بریتانیا، وزارت امور خارجه، 1379، ص9.
3.Rose Louise Greaves,Persia and the Defence of India 1884-1892,London,1959,p.22;A.P.Thornton,"British Policy in Persia,1858-1890",The English Historiecal Review.Vol.69,No.273(Oct,1954),p.554
4.G.J.Alder,"The Key to India?Britain and the Heart Problem,1830-1863:Part II",Middle Eastern Studies,Vol.10,No.3(Oct.,1974),p.289
5.Josef Popowski,The rival power in central Asia,translated by Arthur Baring,1893,pp.133-136
6.Pirooz Mojtahed-Zadeh,The Amirs of the Borderlands and Eastern Iranian borders,Urosevic Foundation,1995,p.211
7.Rose L.Greaves,"S?st?n in British Indian Fronteir Policy",Bulletin of the School of Oriental and African Studies,vol.49,n1,(1986),p.90.
8.برای اطلاع از روابط تجاری قدرت های بزرگ بریتانیا و روس با ولایت مرزی قاینات نک: آرام جو، علی، قاینات در دوره قاجار، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشکده الهیات دانشگاه تهران، تابستان 89.
9.Mojtahed-Zadeh,p.218
10.آرام جو، صص 5-73.
11.R.B.Mowat,Select Treaties and Documents,Oxford,1916,pp.10-11
12.اگرچه تمامی محققین معاصر بر این عقیده اند که ریشه امیران خزیمه به خازم بن خزیمه از فرماندهان منصور عباسی در جریان سرکوب قیام استاد سپس در سال 145ق می رسد، لیک هیچگونه منبع موثقی دال بر این انتساب وجود ندارد. به هر روی بنا بر گزارش های موجود در منابع دوره صفوی، این خاندان در دوره مذکور دارای قدرتی محلی در منطقه محدودی از قاینات بودند تا اینکه در زمان برآمدن نادر، میراسماعیل خان خزیمه حکومت تمامی ولایت قاینات را به دست آورد. اعضای این خاندان تا پایان دوره قاجاریه حکومت قاینات را برعهده داشتند. برای اطلاعات بیشتر در باب حیات سیاسی این خاندان نک: شاهدی، مظفر، زندگانی سیاسی خاندان علم، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، 1377.
13.Mojtahed-Zadeh,p.231
14.اس.ام علیف، تحولات مهم در سیاست توسعه طلبی روسیه نسبت به ایران 1917-1906م، مجموعه مقالات سمینار ایران و جنگ جهانی اول، به کوشش صفا اخوان، تهران، 1380، ص 89.
15.دیکسون وضعیت شرق ایران در جریان جنگ جهانی اول را به عنوان بخشی از مناطق عقب مانده ایران توصیف کرد که به هیچ وجه نباید تحت تأثیر حوادث جنگ قرار گرفته باشد. نک. لوفت، جی.پی«سیاست بریتانیا در شرق ایران طی جنگ جهانی اول»، ترجمه مریم بهرامیان، مجموعه مقالات سمینار ایران و جنگ جهانی اول، ص 65.
16.احرار، احمد، توفان در ایران، انتشارات نوین، تهران، 1352، ص5.
17.Ataabaki,Touraj,Iran and the first world war,Battle ground of the great powers,London,2006,p.29
18.لوفت، ص 82.
19.Majd,Mohammad Gholi,Persia in World war I and its conquest by Great Britain,University press of America,2003,p.44
20.Ibid,p.44;Lenczowski,p.33
21.Dickson,W.E.R,East Persia,a backwater of the great war,London,1924,p.89
22.نه: نام یکی از بلوک های قاینات و همچنین یکی از روستاهای بزرگ آن ولایت در دوره قاجاریه بود. نِه به دلیل واقع شدن در کنار مسیر تجاری سیستان به بیرجند در دوره مذکور از اهمیت زیادی برخوردار شد و به صورت روزافزونی رو به رشد رفت به گونه ای که در اواخر دوره قاجاریه تبدیل به شهر شد. نک:
Kennion,"Report on the Trade of the Province of Seistan and Kain for the year 1908-1909",http://parlipapers.chadwyck.co.uk,p.4
23.لوفت، ص85.
24.مؤسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی، تصویر سند شماره 128.
25.روزنامه عصر جدید، سال سوم، شماره50، یکشنبه 19 ربیع الاول 1335ق، ص 3.
26.اسناد حضور دولت های بیگانه در شرق ایران، به کوشش الهه محبوب فریمانی، انتشارات سازمان مرکز اسناد آستان قدس مشهد، 1382، ص 427.
27.برای اطلاع از مکاتباتی که در این زمینه بین شوکت الملک دوم و مقامات روس و بریتانیا صورت گرفته و همچنین پاسخ شوکت الملک به درخواست های آنها نک: اسناد حضور دولت های بیگانه در شرق ایران،‌ صص 276-483.
28.اسناد حضور دولت های بیگانه در شرق ایران، صص 419-20.
29.همان، ص 419.
30.Ar.New
31.Dickson, p.91
32.Mojtahed-Zadeh,Small Players of the Great Game,Routledge Curzon,2004,p.52
33.هیل، ف. نامه هایی از قهستان، ترجمه محمدحسن گنجی، انتشارات آستان قدس رضوی، مشهد، 1378، ص 106.
34.منصف، محمدعلی، امیر شوکت الملک علم، امیرکبیر، تهران، تهران، 1354، ص56.
35.همان، ص 269.
36.هیل، ص 106.
37.اسناد حضور دولت های بیگانه در شرق ایران، ص 440.
38.Majd,p.45.
39.نک. اسناد حضور دولت های بیگانه در شرق ایران، صص 303-304؛ 396- 97.
40.همان، ص 567.
41.Landor,p.107
42.آرام جو، ‌ص 93.
43.همان، ص 95.
44.اسناد حضور دولت های بیگانه در شرق ایران، ص 203.
45.هیل، ص 138.
46.همان، ص 126.
47.اسناد حضور دولت های بیگانه در شرق ایران، ص 395.
48.خوسف: نام یکی از بلوک های ولایت قاینات در دوره قاجاریه، واقع در منطقه غربی بیرجند بود. بلوک خوسف در دوره مذکور شامل سی و سه روستا بود. مرکز و روستای مهم این بلوک خود خوسف بود. فرهنگ جغرافیایی ایران(خراسان)، کارکنان وزارت جنگ بریتانیا در هندوستان، ترجمه کاظم خادمیان، انتشارات آستان قدس، 1380، ص700.
49.اسناد حضور دولت های بیگانه در شرق ایران، ص 413.
50.همان، صص 369، 493، 509، 558.
51.مرکز اسناد ملی ایران، شماره سند: 240026575.
52.لوفت، ص 85.
53.مود:‌ یکی از روستاهای بلوک نهارجان ولایت قاینات در دوره قاجار، نک:
Henry Walter Bellow,Record of the march of the mission to Seistan,Calcutta,1873,p.78;idem,From the Indus to the Tigris,London,1874,p.303
54.اسناد حضور دولت های بیگانه در شرق ایران، صص 532-3.
55.همان، ص 382.
56.Dickson,p.142
57.اسناد حضور دولت های بیگانه در شرق ایران، ص 452.
58.همان، ص 617.
59.همان، ص 450.
60.همان، ص 299.
61.روزنامه شرق، سال اول، شماره40(37-1334).
62.Bellew,from the Indus to the Tigris,London,1847,p.304;Stewart,"The Herat Valley and the Persian Border,from the Hari-Rud to Sistan,Proceedings of the royal geographical society,Vol.8,No.3,(Mar.1886),p.140
63.Dickson,pp.143-146

منبع مقاله :
مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی؛ (1391)، ایران و استعمار انگلیس: مجموعه سخنرانی ها و مقالات(جلد دوم)، تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، دبیرخانه دایمی همایش ها