راهکارهای مقابله با وابستگی اقتصادی در اندیشه و عمل حاج محمدحسین کازرونی

مقدمه

حاج محمدحسین کازرونی، از تجار سرشناس و معتبر اصفهان در عصر قاجاری بود. وی عقیده داشت در صورت ادامه روند استعمارگری دول بیگانه که با انعقاد قراردادهایی چون قرارداد تالبوت، تأسیس بانک شاهی و... همراه است، سرمایه و هستی ایران به یغما برده شده و باعث می شود تجار ایرانی پس از چندی ورشکسته شده و یا مجبور شوند به عامل یا دلالی برای اجناس بیگانه تبدیل شوند. از این رهگذر مرحوم کازرونی ابتدا به تأسیس شرکت مسعودیه پرداخت و سپس با توجه به موفقیت در راه اندازی و اداره این مؤسسه اقتصادی، فعالیت خویش را گسترش داده و با حمایت و همکاری حاج آقا نورالله نجفی و تنی چند از تجار سرشناس اصفهان به تأسیس شرکت اسلامیه پرداخت که ریاست هر دو شرکت با مرحوم کازرونی بود و به خوبی از عهده اداره آنها برآمد. اقدامات مرحوم کازرونی گامی مهم در جهت استقلال اقتصادی اصفهان و در سطح وسیع تر، تجار ایران بود که با اتحاد تجار و حمایت همه جانبه علما و روشنفکران اهل قلم صورت پذیرفت.
تأسیس شرکت اقتصادی اسلامیه نقطه عطفی در قطع وابستگی به کالاهای وارداتی بود. در نتیجه دول بیگانه که منافعشان در معرض خطری جدی قرار گرفته بود، از همه گیر شدن و برقراری این شرکت به وحشت افتاده و سعی در بی اثر نمودن این حرکت اصیل نمودند. علی رغم تمام این کارشکنی ها، این مؤسسه اقتصادی توانست نه تنها در اقتصاد اصفهان، بلکه در اقتصاد ایران از لحاظ قطع وابستگی به بیگانگان، اشتغال زایی، رشد صنعت، جلوگیری از خروج سرمایه و ارز از کشور و... مؤثر واقع شده و هر چند علل داخلی و خارجی در کندی پیشرفت و توقف آن تأثیر زیادی داشت، ولی این حرکت تأثیر بسزایی در آگاه نمودن ایرانیان داشته و باعث ایجاد حرکت های مشابهی در اصفهان و سایر بلاد ایران گردید. به جهت اقدامات زیادی که وی در نهضت مشروطیت اصفهان در زمینه استقلال و رفع وابستگی اقتصادی انجام داده، در این مقاله تلاش بر آن است که اقدامات وی در چهار محور اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی بررسی گردد تا از این رهگذر بتوان با بخشی از فعالیت ها و اقدامات اجتماعی، اقتصادی و... وی آشنا گردید.

الف)اقدامات اقتصادی

پس از واقعه تحریم تنباکو، طبقه تجار و بازرگانان در اصفهان دست به حرکت های اقتصادی جدیدی زدند. تلاش آنان در این جهت بود که موقعیت خود را از یک تاجر واسطه که کالای اروپایی را در شهرها توزیع می کند، بالاتر برند و خودشان در مرکز فعالیت های تجاری و بازرگانی قرار گیرند. لذا به منظور دست یافتن به این هدف به ایجاد شرکت ها و مؤسسات اقتصادی پرداختند. مقارن نهضت مشروطه دو شرکت اقتصادی مهم در شهر دایر گردید که در هر دوی آنها نقش حاج محمدحسین کازرونی برجسته و تأثیرگذار بود.

اول: شرکت مسعودیه

به فاصله کوتاهی پس از لغو امتیاز توتون و تنباکو، شرکت مسعودیه توانست تجارت تنباکو در اصفهان را به خود اختصاص دهد. فعالیت این شرکت که در سال 1309ه.ق تأسیس شد، تا دوره مشروطه هم ادامه داشت.
این شرکت با سرمایه حاج محمدحسین کازرونی تأسیس شد و توانست معاملات تجاری وسیعی را با شهرهای ایران و حتی خارج از کشور انجام دهد.(1)
این اقدام کازرونی اولین گام جهت استقلال اقتصادی تجّار شهر و مقدمه ای برای برداشتن گامی بزرگ تر یعنی تأسیس شرکت اسلامیه در اصفهان بود.

دوم: تأسیس شرکت اسلامیه

شرکت اسلامیه شرکتی تجاری بود که توسط علما و تجار اصفهان، پایه گذاری گردید تا نهضت و حرکتی در جهت تحریم مصرف کالاهای وارداتی و نشر فرهنگ خودکفایی ملی و استغنا از بیگانگان باشد.
از آغاز تأسیس این شرکت، بر اساس تصویب هیأت مدیره، مدیریت آن به حاج محمدحسین کازرونی سپرده شد. وی شرکت مسعودیه را با موفقیت اداره می کرد. تأسیس این شرکت با این هدف که علاوه بر عدم حضور کالاها و منسوجات خارجی در زندگی مردم، می توان امکانات داخلی را جهت تولید بسیج نموده و با ابتکار ایرانی به تولید پرداخته و ملت را برای حمایت از آن تشویق کرد، ابعاد تحریم کالاهای بیگانه را بعد اثباتی- عملی بخشید. در نظامنامه شرکت اسلامیه آمده:« بحمدالله از توجه حضرت امام عصر(عج الله تعالی فرجه الشریف) و همت و مردانگی جمعی از مسلمانان شاهدوست وطن پرست و ملت خواه در ذی القعده 1316(ه ق)در شهر اصفهان که قبة الاسلام... شرکت مسمی به شرکت اسلامیه منعقد گشته»(2).
مؤسسان این شرکت اهداف متعالی و بلندی در نظر داشته اند که از جمله می توان به موارد زیر اشاره نمود:
-ایجاد یک شرکت برای حمایت از مشاغل داخلی.
-نظام بخشیدن به رشته گسیخته تجارت داخله ایران.
-آبادی وطن و شکوفایی و رونق صنایع.
-رهایی از مصرف گرایی و استفاده از کالاهای خارجی.
-جلوگیری از خروج ثروت از ایران در مقابل ورود کالاهای مصرفی.
-ایجاد راه های شوسه و آهن برای سهولت در حمل و نقل.
-جلوگیری از احتکار و بازار سیاه.
-ایجاد اشتغال برای جوانان ایرانی(3)
مؤسسان شرکت به درستی دریافته بودند که توجه بیش از حد به رفع نیازهای مردم توسط کالاهای خارجی و نگرش به واردات، نتیجه ای جز توقف و پس رفت اقتصادی از یک سو و نابودی تجار و تضعیف و نابودی تولیدکنندگان داخلی از سوی دیگر در برنخواهد داشت. بنابراین درصدد تأسیس شرکتی تولیدی که سرمایه داران و تولیدکنندگان آن از میان خود ایرانیان بوده و نیازهای داخلی را برطرف نمایند، برآمدند که در نهایت به تأسیس شرکت اسلامیه منجر شد.
شرکت اسلامیه کار خود را از پنجشنبه 26 شوال 1316ه. ق آغاز نمود و پس از اندک مدتی با موفقیت روبرو گردیده، حمایت علما و روحانیون از جمله حاج آقا نورالله نجفی و آقانجفی باعث تقویت روزافزون این شرکت گردید. اصولاً حاج آقا نورالله به استقلال اقتصادی اهمیت می داد. وی در سال 1315، یک سال پیش از تأسیس اسلامیه، پارچه و کاغذ وارداتی را تحریم کرده بود. تأسیس این شرکت نمایندگی های دول بیگانه، کنسول ها و تجار وابسته به بیگانگان را به وحشت انداخت.(4) سفارت انگلیس طی یادداشتی به وزارت امور خارجه نوشت:« از قرار اطلاعاتی که از اصفهان می رسد، علمای آنجا بر ضد تجارت خارجه می باشند. علمای مزبور نه به ملاحظه تعصب مذهبی بلکه صرفه شخصی به معیت بعضی رؤسای تجار که در شرکت اسلامیه شریک می باشند، سعی بلیغ در فروش امتعه خود و رد مال التجاره خارجه دارند. مخصوصاً می گویند که امتعه خارجه نجس است... بنا به این باشد تجار خارجه تجارت خانه های خود را از اصفهان برخواهند داشت. و در شهرهای دیگر ایران هم همینطور خواهد شد. این فقره اسباب خرابی مملکت است.»(5)در تکمیل این حرکت علما، اصناف و انجمن ها به این امر مهم کمک کردند. در رساله سئوال و جواب کازرونی به خوبی از این حرکت ضداستعماری سخن گفته شده است.(6)
این شرکت علاوه بر اصفهان در تهران و نوزده شهر مهم دیگر هم شعبه هایی داشت و علاوه بر آن در کشورهای انگلستان، هندوستان، عثمانی و روسیه نیز نمایندگی هایی ایجاد کرد که به وسیله تجار ایرانی اداره می شد. در میان وکلای خارج از کشور نام مؤید الاسلام مدیر روزنامه حبل المتین و میرزاعلی خان کاشانی مدیر روزنامه ثریا به چشم می خورد. آنان در روزنامه های ثریا، پرورش، حکمت و حبل المتین که در خارج از کشور منتشر می شد، به تبلیغ شرکت اسلامیه می پرداختند.(7) در زمان مشروطیت نیز «روزنامه انجمن مقدس ملی اصفهان» در هر شماره، از شرکت اسلامیه نام برده و به تبلیغ و تعریف از آن می پرداخت.(8)
دو نکته قابل توجه درباره فلسفه وجودی و نحوه کارکرد این شرکت به چشم می خورد. اول آنکه برای اول بار می کوشید با تشویق به استفاده از تولیدات داخلی زمینه ساز ایجاد حرکت اقتصادی ملی و تولیدی در اصفهان شود. نکته ای که در تاریخ معاصر اصفهان در نوع خود کم نظیر بود. دوم آنکه تأسیس و ادامه کار شرکت با حمایت و تشویق علمای برجسته و همچنین مردم اصفهان همراه بود. اشخاص نامداری چون حاج آقا نورالله نجفی، مجدالاسلام کرمانی، ملک المتکلمین و سیدجمال واعظ اصفهانی به حمایت از آن پرداختند. حتی سیدجمال واعظ رساله ای تحت عنوان لباس التقوی نوشت و در آن به قطع وابستگی به کالاهای خارجی پرداخته و وظیفه مسلمانان دانست که از شرکت اسلامیه حمایت و استقبال کنند.(9)
علاوه بر این با تحریم کالاهای خارجی و استعمال پارچه وطنی در قالب شرکت اسلامیه، به تدریج یک جریان و حرکت عمومی در سراسر کشور ایجاد شده و موج آن به نجف اشرف نیز رسید و مراجع بزرگ شیعه به حمایت عملی از آن برخاستند. آیات عظام آخوند ملامحمدکاظم خراسانی، آقامیرمحمدکاظم حجت الاسلام یزدی، آقا ملامحمدحسن مامقانی و... ضمن ارسال نامه هایی، به حمایت از تشکیل شرکت اسلامیه پرداخته و کمک به آن را با مبارزه با کفر یکسان دانستند.(10)
مبارزه علیه دولت های استعماری با ایجاد این شرکت وارد مرحله جدیدی شد. از همین زمان به بعد تجّار و علما به پشتوانه حمایت مردمی، با اعلامیه ها و جلسات خود کم کم به تحریم همه جانبه سلطه بیگانگان پرداختند.(11)
این اقدامات در حالی انجام می گرفت که حاج محمدحسین کازرونی ریاست کل این شرکت را برعهده داشت. در فصل دوم نظامنامه شرکت اسلامیه آمده است:«برحسب تجویز و تصویب امنای معظم و لیاقت و شایستگی، ریاست کلی این شرکت در عهده جناب مستطاب فخامت حاجی محمدحسین تاجر کازرانی است که ریاست اداره جلیله کمپانی مسعودیه هم به عهده ایشان است.»(12) درباره کارکرد این شرکت نیز در همان فصل 21 اساسنامه آمده است:« این شرکت به کلی از داد و ستد متاع خارجه ممنوع است. فقط همّ خود را صرف ترقّی متاع داخله و آوردن چرخ و اسباب و کارخانجات مفیده خواهد نمود.»(13)
شرکت اسلامیه علی رغم موفقیت هایی که کسب نمود، به دلیل بی برنامه بودن و عدم حمایت تولیدکنندگان داخلی و همچنین کارشکنی های برخی عناصر سودجو و منفعت طلب راه سختی را پیمود، ولی با این حال مدت زمانی دوام آورد و به مبارزه با مصرف گرایی و نفوذ کالاهای وارداتی پرداخت.(14)

سوم: تشکیل انجمن تجار

در تاریخ 16 محرم 1325ق. در اصفهان و با حضور 12 نفر از تجار درجه اول شهر، «انجمن تجار» در محل باغ حاج محمدحسین کازرونی شکل گرفت. اعضای اولیه انجمن عبارت بودند از: حاج محمدابراهیم ملک التجار، حاج محمدحسین کازرونی، سیدمحمدعلی جناب، میرزا حبیب الله امین التجار، حاجی سیدعلی تاجر قزوینی، حاجی محمدحسن بنکدار و بزرگان دیگر.(15) در همان جلسه ی نخست، حاج محمدحسین کازرونی پیشنهاد کرد یک کارخانه کاغذسازی تأسیس شود.(16)
روزنامه انجمن مقدس ملی در مورد هدف ایجاد این انجمن می نویسد:« به واسطه آن خیلی از مفاسد تجارتی و مملکتی ما اصلاح می شود. چنانچه در این روز مذاکرات مجلس همه از اقدام به امورات نافعه و کوشش به لوازم ترقی مثل آوردن کارخانجات لازمه بود.»

چهارم: برپایی بزرگ ترین مجمع اقتصادی

یک ماه بعد از آن تاریخ بزرگ ترین مجمع اقتصادی در اصفهان شکل گرفت.«قریب دو هزار نفر از علما و تجار و کسبه و تمام سلسله جلیله صدریه ازدحام نموده بودند... در باب منسوجات و متاع های ایرانی عزم و جزم خود را به عرض یکدیگر آوردند که لباس های مسلمان غیرتمند باید از اقمشه اسلامیه باشد و همچنین اثاث البیت و آلات کسب و متاع های لازمه باید از مصنوعات ایران باشد.»(17)
هدف از تشکیل این انجمن «رفع احتیاج از خارجه و توسعه امتعه داخله بود».(18)نکته مهم درباره این حرکت اقتصادی، همراهی تجار با علما به رهبری حاج آقا نورالله نجفی بود که در نتیجه سخنان حاج آقا نورالله و آقا میرزا محمود صدرالمحدّثین(از وعاظ برجسته مشروطه خواه اصفهان)، مردم تمایل و رغبت زیادی به تصمیمات این مجمع اقتصادی نمودند و حتی«قرآن مجید را مهر کردند که زنهار لباس خارجه نپوشند.» در همین مجمع حاج محمدحسین کازرونی که لباس کرباس پوشیده بود، اعلام کرد«تا دو ماه دیگر کارخانه ریسمان را هم خواهیم آورد.»(19)
چندی بعد کازرونی که نماینده تجار در آن انجمن بود گزارش داد استفاده از پارچه وطنی خیلی معمول شده و مردم با رغبت از آن استقبال نموده اند؛ و شاگردان مدارس اصفهان نیز از همین نوع لباس می پوشیدند.(20)

پنجم: شرکت شرافت

اولین بنگاه تولیدی پس از مشروطه تحت عنوان«شرکت شرافت» با مشارکت بازرگانان شهر تأسیس گردید. شرکتی که مقصود آن«ترویج امتعه وطن و رفع احتیاج از خارجه و توسعه دایره مکاسب و سایر مصالح عامه» بود. سهامداران شرکت عبارت بودند از: حاج آقانورالله نجفی، ملک التجار، کازرونی، امین التجار، خاندان بنکدار و بزرگان دیگر.(21)
دو ماه بعد محصول این شرکت که لباس نظامی بود به انجمن ولایتی عرضه شد و مدتی بعد حاج آقا نورالله نجفی پیشنهاد کرد هر هشت ماه، یک دست از این لباس ها به سربازان داده شود.(22)
هدف از ایجاد این بنگاه، تبلیغ و ترویج منسوجات وطنی و قطع وابستگی به بیگانگان بود.(23)روزنامه جهاد اکبر در ادامه می افزاید اولین کسی که منسوجات وطنی را پوشید و به تبلیغ آن پرداخت مرحوم کازرونی بود.(24)

ششم: تلاش به تأسیس بانک ملی

تأسیس بانک ملی نیز از جمله طرح هایی بود که اگر از طرف دولت وقت حمایت می شد، می توانست عامل بزرگی در خودکفایی ملی باشد. پیشنهاد تأسیس بانک ملی در نامه ای با امضاء یکصدنفر از تجار و بزرگان ایران به مجلس شورای ملی داده شد.
در میان افراد امضاءکننده پیشنهاد، نام دو نفر از تجار اصفهان یعنی حاجی محمدابراهیم ملک التجار و مرحوم کازرونی در کنار سایر تجار ایران و جمعی از درباریان و وزراء دیده می شد.(25) در تأسیس این مؤسسه اقتصادی در اصفهان، حاجی کازرونی مانند سایر اقدامات پیشقدم بود و اکثر جلسات تأسیس بانک ملی، در باغ وی تشکیل می گردید. در این مورد آمده«... روز جمعه چهاردهم(صفر 1325قمری) انجمن ترقی که مجلس تجارت است بر سبیل معهود در باع جناب حاجی محمدحسین صاحب تاجر کازرونی منعقد و مدعوین از سه ساعت به غروب مانده حاضر شده و شروع به مذاکرات(در خصوص)بانک ملی گردید.»(26)
در این جلسه قرار شد محلی جهت پذیره نویسی سهام تعیین شود.«نماینده ای نیز از طرف حاج آقا نورالله نامه تعلیقه ای با عنوان جناب مستطاب عمده الاعز و الاعیان زبده الاعاظم و الاشراف افتخار الحاج حاجی محمدحسین صاحب کازرونی زید عزه و توفیقه را مزاحمت می نماید، نوشته و در آن عنوان نموده بودند که مبلغ پنج هزار تومان فرستاده تا در مقابل بلیط[= سهام] بانک ملی تهیه نمایند.»(27)
تأسیس بانک با این هدف پیشنهاد گردید تا مانعی برای استقراض دولت از دول استعماری روس و انگلیس شود. حاج آقا نورالله نجفی و برادرش آقانجفی، از این اقدام مجلس در تأسیس بانک ملی حمایت نمودند و به همراه حاج محمدحسین کازرونی سرمایه زیادی برای تأسیس و برپایی آن گذاشتند. ولی با تمام این تلاش ها این اقدام بزرگ به نتیجه نرسید و بانک ملی ایجاد نشد. دلایلی همچون عدم استقبال کافی مردم، عدم همراهی دولت با این طرح، انتظار زیاد از بانک ملی و... را از عوامل عدم شکل گیری بانک ملی برشمرده اند.(28)

هفتم: اقدام به ایجاد راه شوسه

حاج محمدحسین کازرونی درصدد برآمد راه اصفهان- شیراز را تسطیح کند. او پس از کسب امتیاز و تعیین شرکاء‌ مهندسی برای ملاحظه راه از «اول خیابان چهارباغ الی چاپارخانه مَرغ که چهار فرسخی شهر است» اعزام داشت و«پس از تعیین حدود و تشخیص طریق... شروع به شوسه نمودن و ساختن فرمودند»(29). چند ماه بعد کازرونی جلسه ای در باغ باصفایش برپا کرد و در آنجا سهام شرکتی را که برای شوسه کردن راه مذکور ایجاد کرده بود به فروش رسانید. در این جلسه حاج آقا نورالله نجفی صد سهم و ملک التجار نیز پنجاه سهم خریدند.(30) درباره اقدام این شرکت، روزنامه انجمن مقدس ملی اصفهان گزارش می دهد از ماه قبل این کار شده و به «قدر چهار فرسخ راه صاف شده، تا حوالی اورچینی رسیده، هر روز 250 نفر عمله کار می کنند و تا به حال به قدر سی پل از آهک و آجر برای رفاهیت عابرین ساخته اند.»(31)
تأثیر این اقدام کازرونی آن بود که راه شیراز که از طرف پل خواجو می گذشت، پس از احداث مقداری از این راه، به سمت باغ هزار جریب و زمین های جنوبی اصفهان( که عمده آن مُلْک او بود) تغییر جهت یافت و رونق گرفت. هر چند این اقدام وی نیز به نتیجه نرسید و ناتمام ماند.

هشتم: تأسیس کارخانجات صنعتی

سرانجام حاج محمدحسین موفق شد به سال 1300ش. با تأسیس کارخانه وطن و زاینده رود(32)، به دیدگاههای اقتصادی خود در زمینه خودکفایی ملی و تولید داخلی جامه عمل بپوشاند. یکی از نتایج بزرگ اقدامات اقتصادی کازرونی و دیگران در زمینه ایجاد کارخانجات صنعتی آن بود که شهر اصفهان را پس از مشروطه تبدیل به یک شهر صنعتی پررونق نمودند، به گونه ای که چهره شهر اصفهان نسبت به دوره قبل از مشروطه از لحاظ اقتصادی دچار تحول و دگرگونی فراوانی شد. از این حیث شخص کازرونی از رجال اقتصادی مهم شهر اصفهان در دوره معاصر محسوب می شود.

ب)اقدامات سیاسی

عملکرد حاج محمدحسین کازرونی بیشتر در زمینه اقتصادی قابل بحث و بررسی است. چنان که اقدامات وی در زمینه سیاسی، فرهنگی و اجتماعی نیز از این رهگذر می بایست موردتوجه قرار گیرد. با این حال به جهت آنکه تلاش بر آن است تا نقش وی در جهات مخلتف بازشناخته شود، لزوم توجه به اقدامات دیگر وی نیز ضروری به نظر می رسد.
پس از انقلاب مشروطیت، حاج محمدحسین کازرونی به همراه جمعی از علما و بزرگان شهر همچون حاج آقا نورالله نجفی، به هدایت این جنبش مردمی پرداختند و در اولین دوره انجمن ولایتی اصفهان که باید دو نفر از صنف تجار به آن انجمن داخل می شدند، وی به همراه حاج محمدابراهیم ملک التجار به عنوان نمایندگان صنف تجار رأی آوردند.(33) وی در تمامی مراحل نهضت مشروطیّت، با کمک های مالی خود به حمایت از این جنبش مردمی پرداخت.
از بعد سیاسی، یکی از اهداف مهم کازرونی از شرکت در انجمن ولایتی و سپس تأسیس انجمن تجار، آوردن کارخانجات جدید از خارج و دوری نمودن از مصرف کالاهای خارجی و تشویق و ترغیب مردم به استفاده از کالاها و تولیدات داخلی بود. به این صورت می توان اقدامات اقتصادی وی را یک حرکت سیاسی به شمار آورد که به همراهی علما و بزرگان شهر تلاش می نمودند به ترویج خودکفایی ملی، کسب استقلال اقتصادی و تحریم کالاهای خارجی جهت ضربه زدن به منافع استعماری بپردازند. چنان که موفقیت در زمینه تولید کالای داخلی توسط شرکت اسلامیه به آن حد رسید که یکی از روزنامه های انگلیس(تایمز)، رونق آن کالاها را سکته به منافع انگلیس در کلیه منطقه خلیج فارس اعلام کرد.(34) همانگونه که پیش از این گفته شد کمک به حرکت های مردمی در حوادث مشروطیت بیانگر نقش فعال سیاسی کازرونی و حمایت وی از این حرکت بود. از جمله آنکه وقتی مردم اصفهان برای درخواست عزل ظلّ السلطان در کنسولگری انگلیس تحصن کرده بودند، وی با ارسال کمک مالی به آنها این حرکت را تقویت کرد.(35)

ج)اقدامات فرهنگی

اندیشه استقلال اقتصادی و خودکفایی ملّی در اصفهان عصر مشروطه هم توسط علما به رهبری حاج آقا نورالله نجفی و هم توسط سایر قشرهای جامعه تبلیغ و ترویج می شد.
حاج محمدحسین کازرونی برای روشنگری و آگاه کردن مردم ایران از نظر اقتصادی، ‌رساله ای در قالب سئوال و جواب تنظیم کرد. سئوال و جواب لایحه ای بود که حاج محمدحسین کازرونی در ترویج کالای وطنی برای روزنامه جهاد اکبر فرستاد که آن روزنامه این رساله را در 23 رجب 1325ه.ق درج نمود. نمونه ای از سئوال و جواب ها که در عین سادگی، نشان دهنده فکر بلند اوست، به شرح زیر است:
سئوال: کرباس چه شرافتی بر اقمشه خارجه دارد؟
جواب: لباس کرباس شرافت ملیت و قوام قومیت ما را حفظ می کند و از ذلّت احتیاج ما را می رهاند که محتاج به غیر نباشیم و ثروت مملکت ما محفوظ بماند.
سئوال: لباس کرباس چگونه ثروت مملکتی را محفوظ می دارد؟
جواب: چندین سال است که رابطه اجانب به مملکت ما جاری است. ولی بی علمی و جهالت ما را دانسته اند. هر روز یک نوع قماش خوش رنگ و اسباب قشنگ تازه برای فریب آورده ماحصل حیات ما را به بهای آن می ربودند و هم وطنان ما جاهلانه پول و ثروتی که با زحمات شاقه تحصیل نموده به رایگان تقدیم آنها می نمودند...(36)

د)اقدامات اجتماعی

از حاج محمدحسین کازرونی آثار و ابنیه خیریه فراوانی به یادگار مانده است. علاوه بر فعالیت های اقتصادی که به آن اشاره شد، سایر اقدامات اجتماعی او عبارتند از:
1.بنای سه مسجد در محلات گوناگون شهر اصفهان.(37)
2.تأسیس کارخانه وطن که در اشتغال زایی و اقتصاد شهر اصفهان اقدامی ارزنده بود.(38)
3.به علت عدم وجود آب آشامیدنی در تخت فولاد، اقدام به بنای یک آب انبار بزرگ و زیبا در این منطقه نموده است.(39)
4.بنای بقعه و تکیه ای ارزشمند در تخت فولاد که بزرگانی چون آیات عظام مرحوم گزی و درچه ای و بسیاری از دیگر بزرگان در ‌آن دفن می باشند.(40)
5.کمک به تعمیر و بازسازی بسیاری از مساجد شهر اصفهان.
6.چاپ قرآن و کتب ادعیه و اهداء آنها به اهل علم و دیگران.(41)
7.ساختن دبستان، دبیرستان کازرونی.(42)
8.کمک به فقرا و مستمندان شهر؛ به طوری که در تابستان ها در کارخانه وطن مقدار زیادی لباس و پتو به منظور کمک به مستمندان تهیه می شد که در ایام زمستان میان آنها تقسیم می گردید. همچنین مقدار زیادی خاکه زغال در هر زمستان بین فقرا در قسمت های مختلف شهر تقسیم می کرد.(43)

برخی موانع و معضلات موجود در مسیر تحقق حرکت های اقتصادی

حقیقت آن است که عوامل بسیاری دست به دست یکدیگر داده بود تا موجب شود چنین اندیشه های والائی تا مدتها جامه عمل نپوشد.
مهمترین این معضلات، عدم همراهی و مشارکت مردم در پیمودن این مسیر بود. به عنوان نمونه در قضیه ناکامی در ایجاد بانک ملی خبرنگار روزنامه تایمز می نویسد:« سه سال قبل دولت ایران برای آنکه محتاج به قرض خارجه نباشد، اقدام به تأسیس بانک ملی کرده ولی عاقبت اقداماتش بی نتیجه گردید. چنان که خیلی از اشخاص اسامی خود را در دفتر بانک ملی ثبت کردند ولی پول نقد خیلی کم دادند. یکی از دلتنگی های مردم هم همین بود که صورت حساب پولی را که جمع شده بود ارائه ندادند که معلوم شود چگونه و به چه مصرف صرف شده است... ایرانیها حقیقتاً از هم ممطئن و خاطرجمع نیستند.»(44)
تغییر مکرر در اساسنامه بانک و انتظار زیاد از آن عامل دیگر در ناکامی این حرکت مهم اقتصادی بود.(45) این نکته نیز قابل ذکر است که از همان آغاز این فعالیت ها، برخی آگاهان معتقد بودند تحریم کالاهای خارجی بدون تقویت جانشین داخلی کار پرثمری نخواهد بود. مجدالاسلام کرمانی در همان زمان نوشت:«... اما ترک امتعه خارجه در این امر کمال دقت لازم است که مثل سابق بی مطالعه نشود. اول باید تهیه حوائج را در داخل نمود آن وقت بر ترک امتعه خارجه اقدام بشود.»(46)
پیروزی لباس وطن که شکست کالاهای خارجی را به دنبال داشت، بدون واکنش تجار خارجه نمی توانست باشد. تجاری که سال ها با خیال آسوده بازارهای ایران را در قبضه داشتند. کنسول انگلیس در اصفهان بارها به وزیر مختار این کشور در تهران از اوضاع وخیم پیش آمده شکایت کرده است.(47) آنان با انحاء مختلف همان گونه که به انحراف مشروطه مبادرت نمودند، توانستند مسئله تحریم کالاهای خارجی را به ناکامی سوق دهند. کاهش شدید قیمت کالاهای خارجی؛ نسیه دادن کالاها و اجناس به تجار داخلی و مردم؛ تبلیغات زیاد اجناس خارجی و... و روش های متعدد دیگر از جمله اقداماتی بود که آنان را در نیل به اغراضشان موفق گردانید. روزنامه جهاد اکبر با ابراز تأسف نوشت:« آنچه خیرخواهان قدغن کردند که تا می توانید ترک امتعه فرنگی نمائید نتیجه این شد که حالا زیادتر خریداری می شود» و با عصبانیت درباره زنان آلامد که شوهران را وادار به خرید پارچه و سایر کالاهای فرهنگی می کنند، نوشت:« مگر این زنان صاحب ندارند؟ یا مردان آنها این قدر اسیر شهوتند که نمی توانند[ضرر خرید کالاهای خارجی را] حالی زوجاتشان کنند.»(48)
در ماههای پایانی سال 1325 وزیر مختار انگلیس در تهران به وزیر خارجه متبوع خویش گزارش داد:« مخالفت و ضدیت جدی آقایان در خصوص تجارت با خارجه ظاهراً موقوف گردید و دیگر تجار بومی مورد تهدید واقع نشده اند.»(49)
بدین ترتیب آرمان های اقتصادی مشروطیت نیز چون باقی جنبه های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی دچار انحراف و ناکامی گردید.

نتیجه

با عنایت به مطالب فوق باید گفت اندیشه های اقتصادی حاج محمدحسین کازرونی که در جهت قطع دست اجانب از ثروت ایران، رواج کالاهای داخلی، ایجاد زمینه اشتغال زایی برای افراد بیکار، ایجاد اندیشه خوداتکایی میان ایرانیان، نجات تجارت و کارخانه های تولیدی داخلی از ورشکستگی و رکود و ... بود تا حدودی به ثمر نشست. اگرچه دست بیگانگان به کلی از مواهب و ثروت ایرانی قطع نشد ولی این نتیجه را به دنبال داشت که تجار ایرانی یک بار دیگر در مشروطه ایران نقش مؤثری ایفا نمودند.
در این مقاله به بررسی و بیان اندیشه و کنش های اقتصادی حاج محمدحسین کازرونی پرداخته شد. چنان که دیدیم در حوزه نظر همه چیز درست به نظر می رسید، اما عوامل متعدد و پیچیده ای موجب شد کارها در مقام عمل به پیش نرود. آشفتگی های پس از مشروطه و ضعف و تزلزل مدیریت را می توان از عواملی دانست که تصمیم گیری بلندمدت را از بازیگران اقتصادی سلب می کرد. چند سالی بعد نیز وقوع جنگ جهانی اول و پیامدهای آن کشور را دستخوش آشوب و سقوط کرد به طوری که چهار سال بعد از مشروطه روزنامه انجمن اصفهان با ناامیدی تمام نوشت«چرا باید هنوز کمپانی های شرکتی ایجاد نشده باشد؟ چه علت دارد که هنوز بانک ملی تشکیل نشده»(50)؛ نیز مدتی بعد روزنامه زاینده رود با اشاره به آرمان های اقتصادی مشروطه چون بانک ملی، راه آهن، شکوفایی اقتصادی و... گزارش داد:« در هریک از این موضوعات صرف فکرت ها شد و تشویقات به عمل آمد. نگارشات مفصله گردید... و زحمات و مشقات کشیده شد و بدبختانه ملت در هیچ یکی از این موضوعات مقصد خود را نیافته و به مطلوب خود نرسیده و بعد از چهار سال... به هر مطلبی که دست زده و شروع کرده، به جز یأس و حرمان نتیجه نبرده است.»(51)
سرانجام این مرد نیک نام پس از عمری خدمت در عرصه استقلال و خودکفایی ملی و دستگیری از اقشار ضعیف جامعه، به سال 1351ه.ق در اصفهان وفات یافت و در داخل بقعه تکیه ای که خود در تخت فولاد بنا نهاده بود دفن گردید. سپس در سال 1363ق استخوان هایش به نجف اشرف منتقل و در یکی از حجرات صحن شریف مدفون گردید.(52)

پی نوشت ها :

1.جمالزاده، 1362، ص 98.
2.محبوبی اردکانی، 1376، ج3، ص 94.
3.نجفی، 1385، صص 47 و 86.
4.مهدوی، 1367، ج2، ص 28.
5.ترکمان، 1364، صص 7-8.
6.این رساله در روزنامه جهاد اکبر در سال 1325ق به چاپ رسیده است. رک: جهاد اکبر، 1325، 23 رجب.
7.مجدالاسلام کرمانی، 1350، ج1، ص 314.
8.عسگرانی، 1384، صص 35-37.
9.واعظ اصفهانی، 1363، صص 17-20.
10.حائری، 1364، ص 131؛ سواد دستخط آیات عظام در روزنامه ثریا، س دوم، 1317ق.
11.مذاکرات انجمن مقدس ملی، 26 جمادی الثانی 1325ق.
12.نجفی، 1385، صص 36-37.
13.همان، ص 38.
14.رجائی، 1384، صص 180-183.
15.انجمن مقدس ملی، س اول، ش 10، 25 محرم 1325ق.
16.همان.
17.انجمن مقدس ملی، س اول، ش10، 25 محرم 1325ق.
18.روزنامه جهاد اکبر، 14 ربیع الثانی 1325.
19.انجمن مقدس ملی، ‌س اول، ش10، 25 محرم 1325ق.
20.روزنامه جهاد اکبر؛ 4 رجب 1325.
21.جهاد اکبر، س اول، پانزده شعبان 1325ق.
22.انجمن مقدس ملی، س اول، ش 11، شوال 1325ق.
23.روزنامه جهاد اکبر، 15 شعبان 1325ق.
24.همان.
25.همان.
26.نجفی، 1385، ص 78.
27.روزنامه انجمن مقدس ملی، س اول، 2 صفر 1325ق.
28.ر.ک: دوره های مختلف روزنامه مجلس از سال اول تا سال سوم به نقل از رجایی، همان مأخذ، صص 180-181.
29.روزنامه انجمن مقدس ملی، س اول، 4 جمادی الاول 1325ق.
30.همان، 20 شعبان 1325ق.
31.همان.
32.ماهنامه دانش نما، 1384، ص 52؛ عابدی، 1334، صص 107-109.
33.نجفی، 1385، ص 234.
34.روزنامه ثریا، ش46، 1316ق به نقل از نجفی، ص 47.
35.جابری انصاری، 1328، ص 351.
36.متن این رساله در کتاب نجفی، 1385، صص 186-189 به چاپ رسیده است.
37.همائی، 1384، صص 224 و 236.
38.جابری انصاری، 1328، ص 365.
39.دانشنامه تخت فولاد، 1389، صص 10-11.
40.مهدوی، 1370، ص 170.
41.ریاحی، 1385، ص 26.
42.مهدوی، همان.
43.عقیلی، 1385، ص 103.
44.روزنامه مجلس، س سوم، ش66، 14 محرم 1328ق.
45.رجائی، 1384، صص 180-183.
46.روزنامه ندای وطن، س اول، ش 40، 2 جمادی الاول 1325ق.
47.رضازاده ملک، 1377، ص 75.
48.روزنامه جهاد اکبر، س اول، ش27، 7 شعبان 1325ق.
49.رضازاده ملک، ص 92.
50.روزنامه انجمن اصفهان، سال سوم، ش52، 15 صفر 1328.
51.روزنامه زاینده رود، سال سوم،‌ش20، 24 جمادی الاخر 1329.
52.مهدوی، همان.

فهرست منابع تحقیق:
-جابری انصاری، میرزاحسن(1328ش)تاریخ اصفهان و ری و همه جهان، اصفهان، عمادزاده.
-جابری انصاری، میرزاحسن(1378ش). تاریخ اصفهان، با تصحیح جمشید مظاهری، اصفهان، مشعل، چاپ اول.
-جمالزاده، سیدمحمدعلی(1362). گنج شایگان یا اوضاع اقتصادی ایران، تهران، کتاب تهران، چاپ اول.
-حائری، عبدالهادی(1364)، تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق، تهران، امیرکبیر، چاپ اول.
-دانشنامه تخت فولاد(1389). گروه مؤلفین، ج اول، اصفهان، مجموعه فرهنگی مذهبی تخت فولاد، چاپ اول.
-رضازاده ملک، رحیم(1377). تاریخ مشروطه ایران به روایت اسناد وزارت امور خارجه انگلیس(کتابهای آبی)، تهران، مازیار.
-ریاحی، محمدحسین(1385). روضه رضوان، اصفهان، کانون پژوهش، چاپ اول.
-عابدی، حسن(1334). اصفهان از لحاظ اجتماعی و اقتصادی، اصفهان، چاپ اول.
-عسگرانی، محمدرضا(1384ش). نقش مردم اصفهان در انقلاب مشروطیت ایران، اصفهان، نوشته، چاپ اول.
-عقیلی، سیداحمد(1385). نگرشی بر مشروطیت اصفهان، اصفهان، فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان، چاپ اول.
-مجدالاسلام کرمانی، احمد(1350). تاریخ انحطاط مجلس، اصفهان، دانشگاه اصفهان، چاپ اول.
-محبوبی اردکانی، حسین(1367). تاریخ مؤسسات تمدنی جدید در ایران، به کوشش کریم اصفهانی، تهران، دانشگاه تهران، چاپ دوم.
-مهدوی، سیدمصلح الدین(1367). تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در دو قرن اخیر، سه جلد، قم، نشر الهدیه، چاپ دوم.
-مهدوی، سیدمصلح الدین(1370). سیری در تخت فولاد اصفهان، انجمن کتابخانه های عمومی اصفهان.
-نجفی، موسی(1385). اندیشه سیاسی و تاریخ نهضت بیدارگرانه حاج آقا نورالله نجفی، تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، چاپ دوم.
-واعظ اصفهانی، سیدجمال الدین(1363). لباس التقوی، به کوشش هما رضوانی، تهران، نشر تاریخ.
-همایی، جلال الدین(1382). تاریخ اصفهان (مجلد ابنیه و عمارات)، تهران، نشر هما، چاپ اول.

-ترکمان، محمد(1364). اسناد تاریخی در رفع وابستگی اقتصادی، روزنامه کیهان، 15 فروردین.
-پهلوان زاده، لیلا(1384). کارخانه وطن، ماهنامه فنی دانش نما، اصفهان، خردادماه.
-رجایی، عبدالمهدی(1384). اندیشه و عمل اقتصادی در اصفهان عصر مشروطیت و... مجموعه مقالات همایش حاج آقا نورالله نجفی، اصفهان.

-روزنامه انجمن مقدس ملی اصفهان، اصفهان، مدیر سیدسراج الدین صدرعاملی، سال اول تا سوم.
-روزنامه جهاد اکبر، اصفهان، مدیر سیدعلی خراسانی، سال اول و دوم.
-روزنامه زاینده رود، اصفهان، مدیر معین الاسلام، سال اول تا چهارم.
-روزنامه مجلس، تهران، مدیر سیدصادق طباطبائی، سال اول تا پنجم.
-روزنامه ندای وطن، مدیر مجدالاسلام کرمانی، سال اول و دوم.
منبع مقاله :
مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی؛ (1391)، ایران و استعمار انگلیس: مجموعه سخنرانی ها و مقالات(جلد دوم)، تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، دبیرخانه دایمی همایش ها