شالوده هویت اجتماعی در مدرنیته متأخر (2)

با توجه به آنچه ارائه شد، سوالات قابل بررسی مطابق با شرایط واحد تحلیل یعنی جوانان طبقه متوسط شهری طراحی و برخی شاخص های مؤثر بر فرد یا گروه که بدون شک بر تحقق انتخاب های افراد موثر است ذکر شد، اما از آنجا که سبک زندگی بر مبنای انتخاب های متنوع افراد مدنظر بود و سبک زندگی را حاصل اقدام فرد برای رقم زدن زندگی خویش می دانیم، پس سوالاتی در همین راستا مطرح شد. در این بخش شاخص های پایه به همراه نمونه هایی از سوالات ارائه شده، ذیل عنوان اولویت ها حاصل اجماع نظر همکاران پژوهش قابل مشاهده است.

5-1-شاخص های سنتی

جدول1: شاخص های سنتی موثر در تعیین سبک زندگی جوانان طبقه متوسط شهری

گزینه ها	خانواده	جنسیت	قومیت	سن	زبان
اولویت ها	1	2	3	4	5

تاثیر شاخص های سنتی بر سبک زندگی جوانان طبقه متوسط شهری سنجیده و تایید شد، از نظر همکاران پژوهش در ایران هنوز شاخص های سنتی بر سبک زندگی موثر است و گزینش ها و انتخاب ها متاثر از این شاخص های سنتی هستند که به ترتیب اولویت در جدول قابل مشاهده است.

5-2-شاخص های فراغتی

گروه دوم شاخص های سبک زندگی عبارتند از فعالیت هایی که افراد در زمان فراغت انجام می دهند. انتخاب فعالیت فراغتی در زمان فراغت، نشانه ای از ارزش های فرهنگی فرد است. طبیعی است که گاهی مصرف فرهنگی نیز بخشی از فعالیت فراغت افراد است، اما هر فعالیت فراغتی مصرف فرهنگی نیست. هر فعالیت فراغت می تواند دارای ابعاد و اشکال مختلف باشد. بنابراین، با در نظر گرفتن اشکال و سطوح مختلف فعالیت های فراغت، می توان دید با چه طیف از شاخص های سبک زندگی روبه رو هستیم. شاخص های فراغتی به دو دسته فعالیت های فراغتی و فضاهای فراغتی تقسیم و مورد سنجش واقع شدند.

5-2-1-فعالیت های فراغتی

جدول2-فعالیت های فراغتی موثر در تعیین سبک زندگی جوانان طبقه متوسط شهری

گزینه ها	رفت و آمد با دوستان	استراحت کردن	تماشای رخدادهای ورزشی	فعالیت دینی	ورزش و بازی	مشارکت در فعالیت های سیاسی	مشارکت در فعالیت های داوطلبانه NGO ها	بازدید از نمایشگاه ها	سفر کردن
اولویت ها	1	2	3	4	5	6	7	8	9

با توجه به جدول دوم، فعالیت های فراغتی در بین جوانان به دو دسته فراغت فعال و غیرفعال تقسیم شد و همان طور که در پاسخ ها مشهود است عمدتاً تقاضا برای فراغت های غیر فعال بیش از فراغت فعال است.

5-2-2-فضاهای فراغتی

جدول3-فضاهای فراغتی موثر در تعیین سبک زندگی جوانان طبقه متوسط شهری

گزینه ها	مراکز خرید-گردشی	کافی شاپ	مهمانی های دوستانه party	پارک	خیابان	منزل	رستوران	ورزشگاه	فرهنگسرا
اولویت ها	1	2	3	4	5	6	7	8	9

پاسخ های این جدول نشان می دهد که فضاهای جدیدی در حال شکل گیری و رشد است مانند مراکز خرید-گردشی که با اقبال از سوی جوانان طبقه متوسط شهری مواجه است. در مناطق مختلف شهری در دهه اخیر با گسترش فضاهای جدید مواجهیم که برخی از آنها در جدول بالا آمده و مراکز خرید-گردشی از آن دسته است.
مراکز خرید-گردشی عمدتاً با جذب جمعیت چشمگیر جوانان بالاخص در ساعات پایانی روز قابل توجه است و از سوی دیگر شایان ذکر است که جوانان در این مراکز بیشتر قصد گردش دارند تا خرید کردن، مراکز خرید-گردشی بخشی از فضاهای عمومی است که جوانان با توسل به فرهنگ نمایشی و به کارگیری نمادها در آن حضور پیدا می کنند، آنچه گفته شده نشان دهنده نوعی سبک زندگی در میان جوانان است.
جالب توجه است که در فعالیت ها و فضاهای فراغتی قادر هستیم دو بخش عمده دیگر را نیز از هم تمیز بدهیم و آن وجود دو بخش عمده فراغت رسمی و غیررسمی است که ممکن است هم در فعالیت ها و هم در فضاهای فراغتی از سوی جوانان به عنوان بخشی از سبک زندگی انتخاب شود.

5-3- شاخص های فرهنگی

به دو دلیل شاخص های سبک زندگی بیشتر از عرصه مصرف فرهنگی استخراج شده اند. دلیل اول این است که مصرف فرهنگی غالباً کمتر از بقیه انواع فعالیت ها مستلزم هزینه است و قدرت انتخاب افراد نیز در این زمینه زیاد است. ثانیاً دیدگاه بوردیو درباره اینکه طبقات بالا خود را با استفاده از فرهنگ متعالی از بقیه طبقات متمایز می کنند سبب شده است تا بسیاری از پژوهش گران نظریه وی را دوباره بیازمایند. به هر حال سلیقه های افراد در مصرف فرهنگی، در کنار فعالیت های فراغت و الگوهای مصرف از اصلی ترین شاخص های مورد استفاده در مطالعات سبک زندگی بوده است(فاضلی، 127:1382).
جدول4-مصارف فرهنگی موثر در تعیین سبک زندگی جوانان طبقه متوسط شهری

گزینه ها	دیدن تلویزیون	رسانه های تصویری دیگر (ماهواره و اینترنت)	گوش دادن به موسیقی	خواندن روزنامه	سینما	خواندن کتاب	خواندن مجله	گوش دادن به رادیو	شرکت در فعالیتهای هنری	رفتن به تئاتر	بازدید از موزه
اولویت ها	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11

در میان مصارف فرهنگی که در اکثر موارد از سوی جامعه عرضه می شود، بخشی که با فراغت غیرفعال همپوشی دارد با اقبال بیشتری از سوی جوانان مواجهه است.

5-4- سایر شاخص ها

در زمینه استفاده از مصرف فرهنگی و فعالیت های فراغتی به منزله شاخص سبک زندگی، ادبیات گسترده ای وجود دارد. اما در مجموع به صورت جسته و گریخته به فعالیت های دیگری نیز اشاره شده که نمی توان همه آنها را ذیل عنوانی واحد گرد آورد. در اینجا به برخی از آنها اشاره می شود.
1- مدیریت بدن: به سه دسته شاخص اشاره شد که از میان آنها رفتارهای مرتبط با مدیریت بدن جالب توجه هستند، انواع عادات در لباس پوشیدن، آرایش موی سر و استفاده از پیرایه ها و همچنین شیوه مدیریت بهداشت و سلامت بدن در زمره این شاخص ها هستند. (چاوشیان، 1381).
نمای ظاهری بدن(2) مشتمل بر همه ویژگی های سطحی پیکر است از جمله طرز پوشش و آرایش که برای خود و برای افراد دیگر قابل رویت است و به طور معمول آنها را به عنوان نشانه هایی برای تفسیر کنش ها به کار می گیرند (گیدنز، 1382، 144). فوکو نیز پیکر آدمی را در ارتباط با ساخت کارهای قدرت مورد تحلیل قرار داده و توجه خود را بیشتر بر ظهور نوعی قدرت در متن جامعه جدید متمرکز ساخته است و معتقد است بدن انسان به صورت کانون قدرت درمی آید(گیدنز: 1382، 88).
جدول5- موارد مرتبط با بدن موثر در تعیین سبک زندگی جوانان طبقه متوسط شهری

گزینه ها	آرایش موی سر	آرایش صورت	رژیم غذایی (برای کاهش وزن) (دختران)	ورزش برای تناسب اندام (پسران)	لنز رنگی	جراحی های زیبایی (جراحی بینی، گونه، قد و ...)
اولویت ها	1	2	3	4	5	6

اگرچه در این جدول جراحی های زیبایی رتبه ششم را به خود اختصاص داده است، اما مبتنی بر این نیست که در جامعه ایران در دهه اخیر جراحی های زیبایی با اقبال کمی مواجه بوده بلکه به تناسب هزینه، سایر موارد نزد جوانان تقدم دارند. مثلاً در مورد رژیم ها مخصوصاً رژیم های غذایی که منجر به کاهش وزن است از سوی تعداد کثیری از دختران جوان اعمال می شود و حداقل برای یکبار آن را تجربه کرده اند و اما حاصل اجماع نظرات نشان می دهد، کثرت جراحی های زیبایی در ایران بسیار جای بحث دارد.(3)
2- الگوهای خرید: شیوه خرید کردن و نوع کالاهایی که خریداری می شود، شاخصی برای سبک زندگی است. البته این شاخص زمانی کارآمد است که در خصوص کالاهایی به کار برده شود که انواع مختلف آنها وجود دارد و به لحاظ قیمت برای بخش عمده جامعه در دسترس است.
شیوه آرایش منزل، نوع تلفظ کردن لغات و سخن گفتن، مقصد مسافرت های افراد به هنگام تعطیلات، داشتن حیوانات خانگی و عادت به نوشیدن الکل و مصرف سیگار نیز جزء شاخص های سبک زندگی دانسته شده است (فاضلی، 129:1382).
جدول 6-موارد هزینه ای موثر در تعیین سبک زندگی جوان طبقه متوسط شهری

گزینه ها	ظواهر شخصی	پوشاک	خوراک	شیوه آرایش منزل(وسایل مورد استفاده در منزل/ اتاق شخصی)	ایاب و ذهاب
اولویت ها	1	2	3	4	5

جدول 7-ویژگی های خرید موثر در تعیین سبک زندگی جوان طبقه متوسط شهری

گزینه ها	مد	زیبایی	قیمت	رنگ	راحتی	مارک	جنس	دوام
اولویت ها	1	2	3	4	5	6	7	8

جدول های 6 و 7 نیز گویای بخشی از سبک زندگی جوانان در طبقه متوسط شهری است که به ترتیب اولویت در جدول ها مشخص شده است.
به هر حال، گزینش رفتارهایی که شاخص سبک زندگی باشند باید با توجه به زمینه اجتماعی صورت گیرد. با وقوع تغییرات اجتماعی و فرهنگی در سطح جامعه این شاخص ها نیز تغییر می کنند. شاید امروز در جامعه ایران مشارکت مردان در کارهای منزل ویژگی سبک زندگی برخی مردان و خانواده ها باشد، لیکن محتمل است که در چند دهه دیگر این امر به جزئی از زندگی همگان تبدیل شود و نمی توان آن را شاخص مناسبی برای سبک زندگی دانست. مجموعه ای از چنین ملاحظاتی سبب می شوند تا نتوان تعدادی شاخص تغییرناپذیر برای مطالعات سبک زندگی ارائه کرد. همچنین مقصود محقق از تحلیل سبک زندگی و میزان احاطه محدودیت های ساختاری جامعه بر افراد و فعالیت های ایشان برگزینش شاخص ها تأثیر می گذارد.

6- نتیجه گیری:

با مروری بر یافته ها درمی یابیم که در دهه اخیر فرایند سبک زندگی و هویت اجتماعی و فردی به سمت گسستن از شالوده های ساختاری و تبدیل شدن به فرایندهایی انعکاسی می روند، البته نه اینکه کسب هویت از طریق نمایش دادن انتخاب های سلیقه ای مطلب جدیدی باشد بلکه این کار به طور سنتی همیشه انجام می گرفته است، اما فقط گروه نخبه کوچکی قادر به تشخیص و به کارگیری علایم و نمادهای آن بوده اند.
در دهه اخیر فخرفروشی با پوشاک مدروز، انواع انتخاب های دیگر اعم از نوع ارتباطات و رفتارها، حضور در انواع مختلف فضاهای عمومی و خصوصی، انجام فعالیت های فراغتی مختلف و مصارف فرهنگی گوناگون و برخی موارد مرتبط با بدن که امکان ساختن تصویری بر منزلت از خویشتن را فراهم می کند، آشکارا به روی همگان گشوده است و در میان جوانان طبقه متوسط شهری راه دستیابی به هویت اجتماعی است.
یافته های این پژوهش حاکی از آن است که فراغت و تولیدات فرهنگی که در زمان فراغت مورد استفاده است، پرکاربردترین مصارف جوانان مورد بررسی بودند و بسیاری از تولیدات فرهنگی در زمان فراغت مورد استفاده قرار می گیرند، اما تمام مصارف فراغتی آنها را تشکیل نمی دهند و الزاماً آنچه در زمان فراغت مورد استفاده قرار می گیرد تولیدات فرهنگی نیستند، با این حال یافته ها نشان می دهد شاخص های فرهنگی مورد آزمون نیز از جمله مهم ترین مصارف جوانان را تشکیل می دهند، با این اوصاف مفهوم سبک زندگی می تواند محققان را بیش از همیشه متوجه اهمیت زمان فراغت و تولیدات فرهنگی سازد.
در ادامه همان طور که قبلاً اشاره شد به سمت جامعه ای حرکت می کنیم که فراتر از گروه های منزلتی پایدار است و علایم و نشانه های بی شماری تولید می کند که نمی توانند مدلول های معین و قطعی بیابند. به سمت جامعه ای در حال حرکت هستیم که پیش بینی ناپذیر است و به طرز روزافزونی در حال پیچیده شدن است و سریع تر از همیشه تغییر می کند، بنابراین به دشواری می توان پیش بینی کرد که نتیجه چنین فرایندهای متفاوتی چه خواهد بود. دلیلی که در پس افزایش پیش بینی ناپذیری نسبت به تغییرات جامعه وجود دارد این است که جهان روز به روز کوچک تر می شود. فرایندهای جهانی شدن به طرز چشمگیری مدرنیته متاخر را شکل می دهند، ما در جهانی زندگی می کنیم که اتفاق هایی که در گوشه ای از کره زمین رخ می دهند می توانند تاثیرات زیادی بر بخش دیگر جهان داشته باشند. در دهه اخیر انعطاف پذیری واژه ای کلیدی است، به علاوه تعادل تولید از کالاهای مادی سنتی در حال تغییر به نشانه ها و نمادهاست.
جوانان به منزله گروه های اجتماعی درگیر رقابت بر سر کنترل میدان های اجتماعی معین، از سرمایه های اقتصادی و فرهنگی خود- که برای پیش بردن نظم نمادین مطلوب خود آن را انباشته اند- بهره می گیرند تا این میدان ها را کنترل کنند. زیرا در این جهان اجتماعی مردم همان قدر که بر مبنای توان تولیدشان مورد قضاوت هستند از جهت ظرفیت و توان مصرف و سبک زندگی شان نیز مورد قضاوت می باشند(Bourdieu,1984:123). پس نقش فرد به منزله حامل و ناقل نمادین هنجارهای اجتماعی چندبرابر می شود.
آنچه مسلم است در جوامع خودسازنده مفهوم جوانی، به عنوان یک گروه اجتماعی خاص هستند و از طریق هنجارهای صریح(قانونی) و ضمنی(فرهنگی) جایگاه جوانان را در جامعه مشخص می سازند. گذار رسمی به بزرگسالی یعنی کسب حقوق کامل شهروندی، معمولاً در این محدوده سنی تحقق می یابد، با این حال از منظر جامعه شناختی علاوه بر هنجارها، شرایط اجتماعی و تصمیم گیری های اقتصادی، آموزشی، رفاهی و غیره نیز بر این روند اثرگذار و موثر است.
یافته ها نشان می دهند در شرایط حاضر جوانان به جای اینکه صرفاً به دنباله روی سبک های زندگی از پیش تعیین شده در نظام اجتماعی باشند، تا حدودی انتخاب ها و موقعیت ها را خود تعیین می کنند، البته خاستگاه اجتماعی و خانواده به عنوان بستری مهم که جوانان در آن بزرگ می شوند همچنان اهمیت خود را حفظ کرده است اما سبک زندگی عرصه خاصی از تجربه افراد است که امتیاز آن در اعطاء انتخاب، خلاقیت و رضایت مندی است.
سبک زندگی، دربرگیرنده صور جامعی از فعالیت ها است که عناصر آن علاوه بر آنکه فکری و اجتماعی هستند غالباً ماهیتی فیزیکی نیز دارند. در این معنا فعالیت هایی که از روی اجبار یا نگرش ابزاری و با محدودیت های تحمیل شده بیرونی انجام می گیرند و فرد استقلال عمل زیادی بر روی آنها ندارد از حوزه این تعاریف خارج هستند و اساساً این گونه فعالیت ها محدودکننده هویت یابی فرد است.
اولویت های حاصل از شاخص های پژوهش نشان می دهند که اطلاعات و ارتباطات الکترونیکی در دهه اخیر، سبک های زندگی جوانان را به شیوه های جدید زندگی دیجیتال پیوند زده است و فرهنگ های ویژه جوانان را جهانی(4) کرده است. منظور از فرهنگ ویژه جوانان(5) این است که یک منظومه فرهنگی واحد، همه افراد زیر 30سال را به خود جذب می کند و به عبارت دیگر گروه هایی از جوانان که وجه مشخصه آنها باورها، ارزش ها، هنجارهای خاص در مقابل فرهنگ مسلط یا نظم اجتماعی حاکم می باشند، فرهنگ ویژه جوانان را تشکیل می دهند، بروز این فرهنگ ویژه را می توان در کنش، انتخاب و سبک زندگی جوانان مشاهده کرد.
جوانان به طور نزدیکی در یک فضای اجتماعی قرار دارند، دارای مشابهت های زیادی هستند، حتی اگر هرگز یکدیگر را ندیده باشند، تجارب زندگی شان مشابه است، آنها نظام های ارزشی و سبک های زندگی مشابهی دارند، به عبارت دیگر جوانانی که در فضای اجتماعی مشابهی هستند ذائقه های مشابهی دارند. جوانان طبقه متوسط شهری در ایران با میزان معینی از سرمایه اقتصادی و میزان اندک سرمایه فرهنگی، با گرایش به ذائقه ها و تنفرهای مشابه و از این طریق گرایش به سبک های زندگی مشابه مشاهده شدند.
به نظر می رسد بخش عمده ای از جوانان در فضای اجتماعی از قدرت بیشتری نسبت به دیگران برخوردارند و انتخاب سبک زندگی ممکن است هم قدرت شخص را افزایش دهد و هم آن را کاهش دهد. پس آن بخش از سبک زندگی جوانان طبقه متوسط شهری در ایران که منجر به قدرتمندی آنها در فضاهای اجتماعی است با اقبال از سوی آنها مواجه است.
آنچه ارائه شد تنها گمانه زنی هایی در عرصه علوم اجتماعی بود که تا حدی بر گستره شناخت اجتماعی ما افزود و نشان داد که از این پس نیازمند مفاهیم جدیدی برای پاسخگویی به سوالات جدید در این عرصه هستیم.

پی نوشت ها :

1. فارغ التحصیل مقطع کارشناسی ارشد پژوهش گری علوم اجتماعی.
2. Appearance
3. جایزه بین المللی سال 2005 جامعه جراحان بینی آمریکا که به یک پزشک ایرانی عضو هیأت علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران تعلق گرفته شاید نشان از بوته آزمونی با کثرت آزمودنی دارد.
4. Globalized Youth Cultures
5. Youth Culture

فهرست منابع تحقیق:

1- اسکات، جان، لوپز، خوزه، ترجمه حسین قاضیان. ساخت اجتماعی، چاپ اول، تهران: نشر نی، 1385.
2- اباذری، یوسف، چاوشیان، حسن(1381)، «از طبقه اجتماعی تا سبک زندگی»، نامه علوم اجتماعی، شماره سی ام.
3- استونز، راب، ترجمه مهرداد میردامادی، متفکران بزرگ جامعه شناسی، چاپ سوم، تهران: نشر مرکز، 1383.
4- باکاک، روبرت، ترجمه خسرو صبری، مصرف، چاپ اول، تهران: نشر شیرازه، 1381.
5- جنکینز، ریچارد، ترجمه تورج یاراحمدی، هویت اجتماعی، چاپ اول، تهران: نشر شیرازه، 1381.
6- سعیدی، علی اصغر، «جامعه مصرفی و جوانان»، فصلنامه مطالعات جوانان، شماره پنجم، بهار، 1382.
7- فاضلی، محمد، مصرف و سبک زندگی. چاپ اول، تهران: نشر صبح صادق، 1382.
8- کاستلز، مانوئل، ترجمه احمد علیقیان، افشین خاکباز، عصر اطلاعات: ظهور جامعه شبکه ای چاپ دوم، تهران: طرح نو، 1380.
9- کرایب، یان، ترجمه عباس مخبر، نظریه اجتماعی مدرن(از پارسونز تاهابرماس). چاپ دوم، تهران: نشر آگه، 1382.
10- گیبینز، جان آر، بوریمر، ترجمه منصور انصاری، سیاست پست مدرنیته، چاپ اول، تهران: نشر گام نو، 1381.
11- گیدنز، آنتونی، ترجمه ناصر موفقیان، تجدد و تشخص(جامعه و هویت شخصی در عصر جدید)، چاپ دوم تهران، نشر نی، 1382.
12- گیدنز، آنتونی، ترجمه محسن ثلاثی، پیامدهای مدرنیته، چاپ دوم، تهران: نشر مرکز، 1380.

1- Roberts,kenneth. Leisure in Contemporary Society, CABI Publishing 1999.
2- Bourdieu, pierre. Distinction: A Social Critique of the Judgement of taste, Routledge,1984.
3- Lury,Celia. Consumer Culture, Polity Press. 1996.
منبع مقاله :
زیر نظر: سیدرضا صالحی امیری؛ به اهتمام: ابراهیم حاجیانی؛ (1386)، الگوهای سبک زندگی ایرانیان، تهران: مجمع تشخیص مصلحت نظام، مرکز تحقیقات استراتژیک، چاپ دوم