نقش طراحی جواهرات در مصرف سنگهای قیمتی و نیمه قیمتی

چکیده:

جواهرسازی هنری است که قدمتی به وسعت تاریخ دارد. در طی قرون گذشته همواره جواهرات ضمن ارضاء حس زیبایی دوستی انسان و همچنین بهره گیری از اثار و برکات بی شمار بر زندگی انسان، به عنوان پشتوانه ای بی رقیب برای انسان ها به شمار می رود.ساخت زیورآلات در طول تاریخ یا براساس نیازهای آئینی انسان ویا بر اساس نیازهای زیباشناسانه بشر بوده است.
جواهرات امروزه در انواع تزئینات به کار می رود. تزئیناتی که در زندگی جایگاه خاص پیدا می کند. و هم شاید به خاطر تنوع انها نوعی حس زیباشناسانه‌ی بیشتری را به انسان ها القاء می کند. مثل استفاده جواهرات به صورت نوار های باریک در کنار لباس که جنیه‌ی تزئینی را افزایش می دهدوبه ان زیبایی خاص می بخشد.
وقتی از جواهر سازی صحبت به میان می آوریم به هنر صنعتی اشاره داریم که اصل و اساس ان، طراحی بر پایه‌ی عواطف و احساسات و اعتقادات هر دور ه تاریخی شکل گیری در آن است.اما متاسفانه در دوران امروزی این هنر، صنعت دیگر به شکل قبل نیست. عناصر ایرانی دیگر به ندرت در طراحی های جواهرات به چشم می خورد. و از فضای ایرانی سنتی فاصله گرفته است. لذا با توجه به این امر و بررسی هنرهای دیرین و گذشته به منبعی برمیخوریم که خود به تنهایی می تواند نیاز جامعه‌ی ایرانی را با فرم ها و نقوش زیبا و متنوع خویش در تمام رشته های هنری به خصوص طراحی جواهرات پاسخ دهد. با استفاده از طراحی می توان پیوندی میان جواهرسازی معاصر و هنر اصیل و سنتی برقرار نمود. این امر از سویی اصالت، عرفان و فلسفه را به طراحی می افزایدو از سویی دگر، روحی نو در کالبد هنر سنتی می دهد.

کلید واژه:

هنر ایران/ جواهرسازی ایران/سنگ های قیمتی ونیمه قیمتی / طراحی جواهرات.

مقدمه:

ایران مهد هنر است و هنر بیان احساس و عواطف و اندیشه های بشر است و انچه که به عنوان تمدن هنر و فرهنگ به انسان امروزی را در برگرفته حاصل قرن ها و هزار سال پیشینه تاریخی و پشتوانه تجربی بشر است.
هنری که دارای چنان غنای زیباشناسانه که در دوره های مختلف با وجود تغییرات اندک از ارزش ان کاسته نشده است و این هنر خلق نشده است و این هنر خلق نمی شود مگر به دست هنرمندانی که نفس را صیقل داده و انعکاس ان را بر در و دیوارنقش می کنند و اینگونه سخن محقق می شود که می گوید: " اولین وظیفه هنر بالا بردن ارزش ماده است."

جواهرسازی و زرگری در ایران:

با توجه به فرهنگ لغت دهخدا، جواهر اینگونه تعریف شده است:

جواهر:

ج ِ جوهر. (منتهی الارب) (از اقرب الموارد). فلزات گرانبها. هرسنگ که از آن منفعتی برآید همچون الماس و یاقوت و لعل و امثال آن (از منتهی الارب). گوهر.
جواهرسازی از اوایل هزاره‌ی اول با کارهای برنز لرستان و زرگران مارلیک، زیویه، حسن لو و کلاردشت شروع شده که در این زیورالات گاه گاهی سنگ های قیمتی و نیمه قیمتی به چشم میخورد و در دوره‌ی ماد و هخامنشی به اوج خود رسیده بود. در واقع می توان سده های 7 تا 4 پیش از میلاد را عصر زرین هنر زرگری جهان باستان شمرد. از این زمان انگشتری با نگینی وجود دارد که نشان می دهد که مردم این سلسله علاقه به داشتن جواهری همراه با سنگ های قیمتی داشته اند.

مهر انگشتری: نگین قرمز با نقش دو حیوان
محل کشف: تخت جمشید
قدمت: هخامنشی قطر: 5/1 سانتی متر

هنر زرگری و جواهر سازی در ایران در دوره‌ی سلوکی و پارت با تغییراتی روبه رو شد. این تغییرات نه تنها در شکل و فرم، بلکه در جنس و کیفیت کار به وجود آمد. به نظر می رسد در این دو دوره، تمایلی به ساخت جواهرات زرین وجود نداشته و بیشتر به ساخت و پرداخت اشیای سیمین توجه می شده است.
این روند در دوره ساسانی نیز ادامه پیدا کرد. گو اینکه در دوره کمبود اشیای زرین جلب نظر میکند. اما ان را باید عرصه درخشان اشیا سیمین و زرین نامید.
مجموعه های از جواهرات زرین و سیمین دوره ساسانی اوج این هنر را از نظر کیفیت الیاژ، طرح و نقش نشان می دهد.

مهر انگشتری: نگین قرمز با نقش حیوان وحلقه به شکل سر قوچ
جنس: سنگ- طلا قطر: 6/1 سانتی متر
محل کشف: اموزش و پرورش رودبار قدمت: ساسانی

با اغاز دوره اسلامی هنر زرگری و جواهر سازی ایران از نظر شکل و محتوا با تغییراتی فراوانی روبروشد. جامعه‌ی ایران با پذیرفتن دین اسلام، با دیدگاه های جدیدی آشنا شد که با گذشته تفاوت بسیاری داشت. اسلام تمایلی به ساخت و پرداخت اشیا تجملی و زیورالات نشان نمی داد و آن را ترویج نمی کرد. در نتیجه، هنر زرگری و جواهر سازی با تغییرات اساسی رو به رو شد.
پیش از اسلام، هنرمندان زرگر و جواهر ساز از طرح ها و نقوش انسانی، حیوانی، گیاهی و خیالی که دارای ارزش های سمبلیک و نمادین بود، استفاده می کردند. اما در دوره اسلامی، اندیشه های سمبلیک و نمادین به تدریج اهمیت خودش را از دست داد و هنرمندان در کارهای خود بیشتر از نقوش گیاهی، طرح های هندسی و خطوطی که صرفا جنبه تزئینی داشت، بهره می گرفتند. همچنین در این دوره در تکنیک ساخت جواهرات نیز تغییراتی رخ داد و هنرمندان بیشتر به استفاده از طرح های ملیله و مشبک و همچنین استفاده از سنگ های قیمتی که در اسلام به انها سفارش شده بود روی اوردند.
اجمالا می توان گفت که در طی دوره های سامانی، ال بویه و غزنوی، هنرمندان به ساختن اشیا زرین با طرح ها و نقش های رایج پیش از اسلام علاقه نشان می دادند. در دوره سلجوقی تمایل بیشتر به ساخت جواهرات سیمین و مطلا وجود داشت. در دوره های بعدی نیز کماکان این روند ادامه داشت. با وجود حکام این سلسله ها تمایل خود را به ساختن اشیا زرین پنهان نمی کردند. زنان و مردان خود را با انواع زیورالات چون گردنبند، بازوبند، سینه ریز و دستبند که با سنگ های قیمتی تزیین شده بودند می آراستند.

انگشتری طلا با نگین یاقوت
قرن هفت هجری قمری
بزرگ ترین قطر: 5/2 سانتی متر
کوچک ترین قطر: 2 سانتی متر 

در این دوره،حلقه های انگشتری از طلا و نقره و مفرغ ساخته می شدند. برخی از آنها ساده بودند و بعضی دیگر مرصع به سنگ های قیمتی لعل، فیروزه، عقیق جگری و یاقوت. گروهی چون مهر دارای نوشته ها و دعاهای عافیت بخش بودند و شماری مزین به نگاره های مفتولی یا کنده کاری نقش های گوناگون با مفاهیمی نمادین.
ویژگی انگشترهای سلجوقی، پایه نگین بسیار مرتفع با گردنی باریک است که نشآت گرفته از روش دیرین ایرانیان در ساخت انگشتری های اینچنین بوده و در واقع برگرفته از مهرهای مخروطی است. دست خط به کار رفته در حکاکی این انگشتری ها منسوب به قرون دوازده و سیزده میلادی بوده که کاربرد اسامی شخص و عدم استفاده از عباراتی با اسم پروردگار از ویژگی آنهاست. انگشتری های معمولی از ورقه طلا روی یک هسته ساخته می شدند و اغلب دارای نگین فیروزه محدب و بدون حکاکی بودند. فقدان حکاکی روی نگین و اندازه کوچک انگشتری ها، نشان دهنده تعلق آنها به زنان است.
به طور کل تا قرن های پنج و شش، کمتر اشیاء زینتی هویت دار و تاریخ گذاری شده در ایران محفوظ مانده است. در قرن های شش و هفت نیز دستبندهای ایرانی با طلا و نقره ساخته می شدند، گوشواره ها و گردن بندهای طلا، حلقه های انگشتری از طلا و نقره و مفرغ، برخی ساده و بعضی دیگر مرصع به سنگ های قیمتی (لعل، فیروزه، عقیق جگری، و یاقوت) ساخته می شد.

انگشتری طلا با نگین لعل
محل کشف: گرگان
قرن 5 هجری قمری
قطر: 2 سانتی متر

در فقدان نمونه های معتبر و مدارک دار، نقاشی ایرانی منبع ارزشمند آگاهی ما از جواهر سازی دوره صفویه است. به طور عموم جامه های درباری دوره صفویه آراسته به زیورهای بسیار بود. مردان اشرافی معمولآ عمامه ای به سر می گذاشتند که بیشتر به تاجی تمام شباهت داشت. با جغه ای مزین به جواهرات یا به حلقه هایی از رشته های مروارید، زنان نیز برای تکمیل آرایش خود جواهراتی الحاقی را زیب سر و صورت و پیکر می ساختند مانند رشته های مروارید به گرد صورت و چانه.

بازوبندنقره با پنج سنگ قیمتی باایاتی از قران به خط نستعلیق
محل کشف: موزه گلستان قطر: 2/15 سانتی متر
قدمت: صفویه

در دوره قاجار حکام و دولتمردان بار دیگر با زر و زیور و سنگ های پرزرق و برق تمایل پیدا کردند. اشیا زرین و جواهرات گوناگونی از این دوره برجای مانده است. در این دوره جامه های رویی و بلند اعضای خانواده سلطنتی و درباریان غالبا با ردیف های مروارید و سنگ های گرانبها مغزی دوزی و پوشش های خانگی و عادی نیز عاری از تزئینات نمی ماند.
/
مسعودی در مروج الذهب نوشته است: انوشیروان چهار انگشتر داشت، یکی انگشتری خاص مالیات بود که نگین عقیق داشت و نقش آن عدالت بود و انگشتری خاص املاک که نگین فیروزه داشت و نقش آن آبادی بود و انگشتری خاص مخارج که نگین یاقوت سرمه ای داشت و نقش آن تامل بود و انگشتری خاص برید بود که نگین یاقوت سرخ داشت که چون آتش می درخشید و نقش آن امید بود.
بدیع ترین هنر مردم ایران نیز، حکاکی روی انواع سنگ های قیمتی و رنگین چون یاقوت، زمرد، لعل، فیروزه،زبرجد و .... بوده است. به گفته دکتر بیوار، میان شکل، جنس وتاریخ این مهرهاو سنگ های قیمتی، رابطه ای انکار ناپذیر وجود دارد، به عبارتی دیگر در هر زمان نوع به خصوصی از سنگ ها مورد پسند مردم و استفاده حکاکان بوده است.

طراحی جواهرات:

تعریف طراحی در لغت نامه‌ی دهخدا:

عمل و شغل طراح. بیرنگ گری. نقشه ریزی. نقشه بنائی را بر کاغذ، با حبر یا مداد و یا بر زمین با گچ و مانند آن کردن. نقاشی. (غیاث اللغات) (آنندراج). (دهخدا، 1377، ص 15396)
طراحی به مثابه مهمترین عنصر در شکل گیری زیورالات است. طراحی جواهرات؛ هنر خلق و در نهایت ساخت یا اجرای طرح های جواهرات است. حرفه ای تاریخی، که از طلاسازی وفلزکاری در دوران باستان اغاز شده و به حرفه ای پر درآمد تبدیل شده است. بیش از خلق یک اثر طرح آن توسط یک طراح جواهر اجرا می شود. شخصی که دارای معلومات ساختاری و عملکردی نه تنها در زمینه متالوژی بلکه در خصوص اصول و مبانی زیباشناسی و ترکیب در اثر (تناسب و هماهنگی فرم، خط، سطح، حجو، رنگ) بوده و از نحوه‌ی به کارگیری طرح در ساخت جواهر مطلع است. به عبارت دیگر یک طراح باید اطلاعات جامعی در خصوص هم خوانی طرح مورد نظر با مواد و مصالح مصرفی را داشته باشد (مجله طلاو جواهر. مهرناز فخرموحدی.. ص 28. س 1388)
برای اجرای یک طرح؛ می بایستی از مواد مشخص جهت ایجاد هماهنگی بین طرح و کاربرد استفاده کرد. با کشف سنگ های گران بهاو توانایی برش انها، تغییراتی اساسی در هنر طراحی و ساخت زیور الات رخ داد.
با وجود استفاده از کامپیوتر در تمام زمینه ها از جمله طراحی جواهرات،هنوز ذهن خلاق طراح و توانایی وی در انتقال ایده و طرح جدید بر روی کاغذ پایه و اساس در طراحی است زیرا طراحی اصل، اساس و بنیان هنر است و ساده ترین نوع بیان به روش تصویر، به وسیله‌ی خط بر روی سطح صورت می پذیرد، که ان نیز به نوبه‌ی خود با طراحی عینیت یافته، برای بیننده ملموس می گردد.
منابع الهام برای طراحی زیورآلات را می توان درچهار دسته کلی قرار داد:

1- مواد و سنگ های قیمتی و نیمه قیمتی که به کار می روند.
2- جریان ها و تاثیرات تاریخی
3- نگرشی آزاد به جهان پیرامون
4- پایبندی به مفهومی که می خواهند ان را در طرح های خود تجسم کنند.

1- الهام های برگرفته از مواد و سنگ های قیمتی و نمیه قیمتی:

جواهرسازان بارها اذعان کرده اند که الهام بخش اصلی آنها، ماده ویا سنگ قیمتی است که به کار می برند. طرح زیورها اغلب براین مبنا استوار است که زیورسازان ماده ای را، خواه سنگ خواه طلا یا مفرغ به زعم خود زیبا می یابند. به این ترتیب، آن زیور به نوعی تاویل تبدیل می شود، تاویلی که مبنایش اشکار سازی و تشدید ویژگی های زیباشناختی و نیز کشف این نکته است که ماده مذکور چه استحاله ها و تاثیرهایی در آن ویژگی ها پدید می آورد.البته گاهی دست تصادف نیز در کار است و کشف اتفاقی مجموعه ای از اشیای گوناگون از مهره، سنگهای قیمتی و نیمه قیمتی تا سکه،مرمر و صدف، نقطه آغازی است برای یک طرح خوب.
دراین روند می توان فلزات گرانبها و سنگ های قیمتی را به شیوه ای خام ونازیبا به کار برد و ویژگی های مرسوم و معمول این قبیل جواهر را نادیده گرفت.

2- جریان ها و تاثیرهای تاریخی:

تاریخ بر شکل گیری اندیشه ها و فنون جدید زیورسازی تاثیری به سزا دارد. امروزه یک یا چند بار بازدید از موزه‌ی جواهر و زیورها اندیشه های تازه ای را به ذهن می اورد. برخی از دوره های تاریخی از لحاظ الهام بخشی برای زیورسازان مدرنغنی و پربار است.
انچه زیورسازان و جواهرسازان به عنوان منبع الهام خود ذکر میکنن طیف گسترده ای را در بر می گیرد، از معماری تا تابلوهای نقاشی، طراحی پارچه و فرش، جنگ افزارهای سده های میانه، طراحی داخلی و پیکرتراشیو همچنین می توان سنت های هنری را به عاریع گرفت.

3- نگرشی آزاد به جهان پیرامون:

همه مظاهر طبیعت مانند درختان، گلها، حیوانات، پرندگان، حشرات و شکل های گوناگونی چون صخره ها، ابرها، خورشید و ماه، ستارگان منبعی عمده و پایان ناپذیر است که طرح ها و اندیشه های تازه ای را برای زیورسازی فراهم می آورد.
امروزه جواهرسازا به استفاده از مواد مصنوعی برای ایجاد جلوه ای غیر عادی و پیچیده تمایل پیدا کرده اند ونیز آگاهی روز افزون به ارزش فراورده های طبیعی مانند چوب و کاغذ و چرمو سنگ های مصنوعی نشان می دهد که گرایش دیگری پیدا شده است و آن کاربرد همه مواد و فراورده های طبیعی و سنگ های مصنوعی در ساخت جواهرات است.
البته جنبه‌ی دیگری که هست ر، روگردانی جواهرسازان از سنت های گذشته است. نیروی الهام بخش و برانگیزاننده این زیورسازان، همچون دیگر هنرمندان این قرن، بیشتر مایل به خلق آثار تازه و جذاب است تا محدود کردن خودشان و اینکه این آثار در گذشته چگونه ساخته می شده است و شیوه و نگرش دیگر، استفاده از مواد نامرسوم برای ایجاد جلوه ای آشنا و تقریبا سنتی در زیورهاست.

4- مفاهیم و مضامین:

بهترین نمونه زیورهای جدید، مفهوم یا پیام خاصی نیز در خود دارد بسیاری از جواهرات هنری تحت تاثیر اندیشه های زیست محیطی است. برخی از زیورها محتوایی معنوی دارد، زیرا درآنها از نمادها و الگوهای دینی یا موادمتعلق به مکان های دینی و مذهبی ویا از سنگ های قیمتی یا نیمه قیمتی که جنبه مقدس پیدا کرده استفاده شده است.
برای طراحی بهتر است مهمترین اندیشه ها و مضامین فکرتان را در نظر آورد و آنها را همچون نقطه آغازی برای دستیابی به شکل (فرم) و با مواد و سنگ های مناسب به کار گرفت. زیورها علاوه بر دلالت های معنوی جنبه سیلسی نیز دارد، جواهر در گذشته نماد ثروت و پایگاه اجتماعی شوهر بود و امروزه نیز چنین است. یکی از اصول بنیادین طراحی جواهرات این است که همگان قادر به خرید جواهرات چشم نواز باشند. از این رو سنگ های مصنوعی را در جواهرات می بینیم که گاهی اوقات آنها را نمی توان با سنگ اصل تشخیص داد.
یکی دیگر از عوامل دخیل در طراحی و ساخت جواهرات، عامل طنز است. جاذبه این نوع زیور بیشتر در آن است که نشان می دهد کاربر آن چقدر می تواند خود را ریشخند کند. می دانیم که کاربر جواهر سنتی جایگاه و شیوه زندگی فرد را می نماید ولی کاربرد زیورهایی که هیچ ارزش مالی ندارد یا نمایانگر هیچ رتبه اجتماعی نیست فردیت کاربر را نشان می دهد. در جواهرات شاد و نشاط آور می توان طیف گسترده ای از تاثیرهای گوناگون را دید که همه از نظر تصویری قوی و پربار است. اگر به تخیل خود میدان دهیم، می توانیم در محیط پیرامونمان در هر کجای دنیا، اجزا و عناصری را برای زیورسازی موفق پیدا کنیم.

عوامل مختلف در طراحی جواهرات:

گذشته از نحوه‌ی طراحی، عوامل مختلف دیگری نیز وجود دارد که مورد توجه طراح بوده که یکی از مهم ترین ان ها سلیقه و نیاز مردم است. سلایق و اعتقادات انسان ها درانتخاب در انتخاب زیور الات متفاوت است به گونه ای که عده ای متعد بر استفاده از زیور الات دارای سنگ گران بها هستند. برخی به عنصر طلا و درخشش ان توجه می کنند، عده ای نیز جنبه زیباشناسانه اثر و نیز داشتن طراحی با اصالت و هویت را ترجیح می دهند. برخی به عنوان سرمایه و دسته ای با دیدگاه مذهبی به ان توجه دارند.
هرشخصی با توجه به سلیقه‌ی شخصی از زیور الات و سنگ های گران بها را انتخاب میکند. امروزه نگین های جواهر را روی پایه هایی از طلا یا پلاتین نصب شده و به عنوان زینت مورد استفاه قرار می گیرند. می توان جواهرات و زیورآلات را در انواع تزئینات به کار برد. تزئیناتی که هم در زندگی جایگاه خاص پیدا کند (گیرشمن،40:1370) و هم شایدبه خاطر تنوع آنها نوعی حس زیباشناسی بیشتری را به انسان القا می کند.
در نهایت می توان اینگونه استنباط کرد که طرح خوب و استفاده از سنگ های قیمتی در آن مشخصات ویژه ای دارد و یک طراح باید به نکات زیر توجه داشته باشد:

1- طرحی با هویت ملی، با اصالت و جاودان ارائه کند
2- طرح باید به مثابه امضای طراح باشد.
3- جنبه های زیباشناسانه طرح در نظر گرفته شده باشد.
4- دارای ظرافت، دقت و تاثیر گزاری در بیننده باشد.
5- قابلیت ساخت و توجیه اقتصادی داشته باشدبدون انکه از جذابیت ان کاسته شود.

نتیجه:

توجه در به کارگیری این عوامل باعث موفقیت طرح و کاربردی تر شدن آن در بازار روز می شود. با استفاده از سنگ های قیمتی که ایران از معدن های آن کم ندارد و فقط باید به اکتشاف و استخراج وبهره برداری درست و طراحی دقیق واستفاده از آن در بر روی انواع فلزات می توان بار دیگر جواهر سازی ایران را در سطح کشورها مطرح کرد.
امروزه جواهر سازی در ایران با رکود مواجه و سهمی اندک و ناقص در تولید و تجارت و اشتغال به خود اختصاص داده است. اروپائیان بعد از قرن هجده با اختراع میکروسکوپ در بازارهای جهانی سالانه میلیاردها دلار صرف تحقیق و اکتشاف در زمینه سنگ های قیمتی و زمینی می نمایند و بعضی کشورها درآمد خود را از طریق سنگ های قیمتی و نیمه قیمتی کسب می نمایند ولی ما در ایران علیرغم سابقه تاریخی و کتب قدیمی متعدد و کوهستانی بودن کشور و احتمال زیاد به وجود کانی های سنگی، توجه اندک به این صنعت داشته ایم. در صورتیکه از نظر اقتصادی می توان گفت یک گرم سنگ قیمتی از یکصد تن فولاد با ارزشتر می باشد.

پی‌نوشت‌:

1- کارشناسی ارشد صنایع دستی. دانشکده هنرهای تجسمی. دانشگاه هنراصفهان.

منابع:
فینچ ژانت،1376، فصلنامه دست ها و نقش ها، محمد شهبا، شماره پنج
. مهرناز فخرموحدی. مجله طلاو جواهر سال نهم،. س، سال 1388، ص 28
علی اکبر دهخدا، لغت نامه دهخدا، شماره 79، دانشگاه تهران،1341
جلالی. فهیمه،، پایان نامه استفاده از نقوش طبیت در جواهرات، اصفهان،1385
نوری دهنوی. فهیمه، ساخت زیورآلات معاصر بر اساس اسما الحسنی، اصفهان، شهریور 88،
داریوش ادیب، فرهنگ جواهرشناسی، تهران،1371
و....