نویسنده: مارتین گریفیتس
مترجم: علیرضا طیب




 
رویکردهایی که برای بررسی انقلاب ارائه شده اند به دو دسته مهم تقسیم می شوند. رویکردهای دسته نخست به «انقلاب های بزرگ» مانند انقلاب فرانسه(1789)، انقلاب روسیه (1917) و انقلاب چین (1949) توجه دارند و آن ها را به مثابه دگرگونی های بنیادی تأثیرگذار بر تاریخ جهان مدنظر قرار می دهند. رویکردهای دیگر انقلاب ها را نه برای بزرگی آن ها و بنابراین نادر بودن شان در تاریخ، بلکه به دلیل مشابهت شان با دیگر شکل های خشونت مانند قیام ها، شورش ها، و جنگ های داخلی به بررسی می گذارند. رویکرد تاریخ جهانی نگاه خود را روی شرایط اساسی مادی و ساختاری متمرکز می سازد و هم به علل کلی انقلاب ها و هم به تبیین نتایج آن ها علاقه مند است. رویکرد کنش خشونت آمیز روی دلایل رفتار فردی و جمعی مثلاً توقعات ناکام مانده که منجر به پرخاشجویی می شوند و روی نقش سازمان در روند انقلاب تکیه دارد. نتیجه آن که نه تعریف پذیرفته شده واحدی برای انقلاب وجود دارد و نه در این زمینه که چه مواردی را می توان انقلاب خواند توافق نظری مشاهده می شود. نتیجه دیگر این است که برای انقلاب ها تبیین های متعارضی ارائه شده است و درباره اهمیت بین المللی آن ها بحث و جدل جریان دارد.
نخستین بار کارل مارکس (1883-1818) بود که نقش انقلاب ها در تاریخ را برجسته ساخت و آن ها را ابزار کنار زدن یک مرحله از تاریخ و آغاز مرحله ای دیگر دانست. بر این اساس، انقلاب 1789 فرانسه مشخص کننده گذار از جامعه فئودالی به جامعه بورژوایی بود و پیش بینی می شد که یک انقلاب پرولتری، سرمایه داری را از میان بردارد. مارکسیسم نه تنها نظریه ای علمی درباره انقلاب ارائه می کرد بلکه توجیهی برای انقلاب و ابزاری سازمانی برای تحقق آن به دست می داد که همانا حزب کمونیست بود. نخستین نمونه انقلاب کمونیستی در 1917 در روسیه رخ داد و نمونه دوم آن در 1949 در چین (-کمونیسم). این هر دو انقلاب، نگاه ها را متوجه اهمیت نقشی ساخت که دهقانان به عنوان عناصری انقلابی بازی می کنند. افزون بر این، انقلاب چین نه تنها اهمیت حزب کمونیست چین بلکه اهمیت ارتش چریکی کمونیست ها را ثابت کرد. در 1959 انقلاب کوبا اهمیت تاکتیک های چریکی را مورد تأکید قرار داد ولی جالب توجه این بود که جنبش چریکی کوبا ارتباطی به حزب کمونیست کوبا نداشت.
رویکرد غالب به انقلاب ها که توجه خود را روی انقلاب های بزرگ متمرکز می سازد با تبیین های ساختار برخاسته از تحلیل های تاریخی تطبیقی سرو کار دارد. چهره پیشتاز این رویکرد، برینگتون مور (Moore 1966) بود که کتابش نمونه های مختلفی را از جنگ داخلی انگلیس تا انقلاب چین در بر می گرفت. مور برای تبیین راه های بورژوایی (لیبرال دموکراتیک)، کمونیستی و فاشیستی رسیدن به جهان نو، نگاه خود را روی تفاوت های موجود از لحاظ تجاری شدن بخش کشاورزی و نیز قدرت و ضعف طبقات اجتماعی و آرایش طبقات متمرکز می سازد. به گفته او، انقلاب نقشی ضروری در شیوه های بورژوایی و کمونیستی بازی می کند و ناتوانی از انجام انقلاب، عنصری تعیین کننده در شیوه فاشیستی است که «انقلاب از بالا» را در پیش می گیرد. در تحلیل مور، انقلاب های کمونیستی انقلاب های دهقانی سده بیستم به شمار می روند.
اسکاچپول (skocpol 1979)ضمن مقایسه انقلاب بورژوایی فرانسه (1789) و انقلاب های کمونیستی روسیه (1917) و چین (1949 -1911)، به چالش با تبیین اجتماعی و اقتصادی مور از انقلاب برمی خیزد و اهمیت فروپاشی دولت را برجسته می سازد. طبق استدلال او در این هر سه انقلاب، رژیم هایی که پیش از انقلاب وجود داشتند «دیوان سالاری هایی دهقانی» بودند که به واسطه هزینه های جنگ و شورش های دهقانان دولت آن ها دچار ورشکستگی شده بود. در تبیینی هم که اسکاچپول برای متفاوت بودن نتایج این انقلاب ها در عین مشابهت علت آن ها به دست می دهد همین برجسته سازی اهمیت دولت و عوامل بین المللی و ملی مشاهده می شود. او بر تفاوت چارچوب های تجاری و جنگ هایی که پس از سرنگونی انقلابی رژیم درگرفته است انگشت می گذارد. لزوم بسیج شدن برای این جنگ ها و نتمرکزگرایی دیوانی لازم برای این بسیج، در نگرش اسکاچپول پیرامون شکل گیری دولت پس از انقلاب جایگاه بارزی دارد.
تکیه اسکاچپول روی شکل گیری دولت پس از انقلاب در آثاری که وی برای تبیین نتایج انقلاب های 1979 ایران و نیکاراگوئه منتشر ساخت از نو مورد تأکید قرار گرفت. وی در این آثار به علاوه روی گروه های رقیبی انگشت می گذارد که با داشتن ایدئولوژی های متعارض، در شرایط پیچیده تر بین المللی برای به چنگ آوردن قدرت دولت به کشمکش با هم می پردازند. در این هر دو مورد، تحلیل طبقاتی از نو جلوه کرده است و اسکاچپول بر اهمیت خاص بورژوازی در تعیین نتیجه انقلاب لیبرال دموکراتیک نیکاراگوئه تأکید می کند. نتیجه بی مانند انقلاب ایران که تشکیل یک دولت اسلامی شیعه بود ضمن جلب توجه به ضعف تبیین های ساختاری ما را به این فرا می خواند که به اهمیت اندیشه ها، از جمله ایدئولوژی و مذهب، و نیز به بازیگران مشخص و سازمان انقلابی توجه کافی کنیم.
اسکاچپول در تحلیل خود پیرامون انقلاب ایران مفهوم «دولت رانتیر» را که به تجارت در بازار جهانی وابسته است به عنوان یکی از علت های بنیادی این انقلاب مطرح، و توجه ما را به نقش سازمان های مذهبی در بسیج انقلاب معطوف ساخت. از این ها گذشته، انقلاب های ایران و نیکاراگوئه علاقه مندی به رویدادهای انقلابی جهان سوم را دو چندان ساخت و نظریه پردازی در آثار تطبیقی جدیدتر را به سمت توجه به موضوع پسااستعمارگرایی و بازارهای بین المللی برد. با توجه به این که نه ایران و نه نیکاراگوئه پیش از انقلاب درگیر جنگ خارجی نبودند ولی پس از آن گرفتار جنگ شدند توجه به رابطه میان جنگ و انقلاب نیز بیش تر شده است، اُکِین (o'kane 1991)به چالش با تأکید اسکاچپول بر جنگ های خارجی در تشکیل دولت برخاسته و بر اهمیت اصلی جنگ های داخلی که باید در آن ها پیروز شد تا بتوان دست اندرکار بنای همیشگی دولت گردید انگشت گذاشته است. از این گذشته، وی ارعاب و وحشت را به منزله مرحله ای ناگزیر از انقلاب ها مردود شمرده و توجه ما را به تفاوت های موجود میان انقلاب های خودجوش و آن ها که متضمن جنبش های چریکی هستند جلب کرده است. فروپاشی کمونیسم در اروپای شرقی در سال های 1991-1989 تأثیر رویدادهایی را برجسته ساخته است که گرچه خود انقلاب نیستند، پیامدهای انقلابی دارند.
توجه به انقلاب های جهان سوم و تأثیراتی که نوسازی از طریف تجارت جهانی و صنعتی شدن بر جوامع سنتی می گذارد یکی از خطوط مهمی است که وولف (wolf 1969) در بررسی انقلاب سده بیستم در نظر می گیرد. وولف با طرح این استدلال که دهقانان نه تنها به خودی خود به عنوان عناصری انقلابی اهمیت داشتند بلکه تفاوت های موجود میان دهقانان نیز عاملی تعیین کننده بود از مور فاصله گرفت. این دهقانان «آزاد» بودند که در تلاش برای سنتی ماندن در یک جامعه در حال نوسازی، انقلابی ترین عناصر را تشکیل می دادند. رویدادهایی که در چین و ویتنام اتفاق افتاد و نگاه ها را متوجه نقش قاطع ارتش های چریکی دهقانی ساخت انگیزه ای برای عنایت به انقلاب های دهقانی شد. همچنین درباره نقش سازمان کمونیستی در بالا بردن آگاهی هم بحثی پا گرفته است. به گفته اسکات (scott 1976)منافع جمعی سنتی و سابقه شورش بر ضد دولت که در همه روستاها مشاهده می شد در پیوند با فعالیت حزب کمونست نقش تعیین کننده ای دارد.
از این گذشته، بررسی انقلاب های دهقانی به کاربست نظریه انتخاب عقلایی راه برده است که بر شرایطی تکیه دارد که در آن همراهی فرد با اقدام انقلابی کاری بخردانه می شود. این همراهی می تواند به صورت پیوستن به یک سازمان انقلابی باشد یا به شکل همراهی با خود انقلاب پس از شروع آن. این رویکرد بر اهمیت سود شخصی و جمعی در جلب حمایت و تقویت اقدام جمعی انگلشت می گذارد. رویکردهای انتخاب عقلایی به واسطه متمرکز شدن روی کنش انقلابی با رویکردهای رفتاری و روان شناختی در قبال انقلاب وجه اشتراک دارند ولی با رویکردهای ساختاری نه. نکته مهم این است که نظریه انتخاب عقلایی ضمن رد نکردن ارزش رویکرد ساختاری یا مخالفت نکردن با موضوعیت عوامل بین المللی، نگاه ما را به لزوم توجه کامل به وقوع اقدام انقلابی عملی، به خاطر داشتن این که انقلاب ها را مردم محقق می سازند و لزوم دریافتن علت مشارکت آنان در انقلاب معطوف می سازد.
ـــ بحث کنشگر-ساختار؛ شکل گیری دولت؛ مارکسیسم

خواندنی های پیشنهادی

1997 Davies,J.C.(ed) When Men Revolt And Why,New Brunswick,Nj:Transaction Publishers.
-1999 Halliday,F.Revolution And World Politics:The Rise And Fall of the Sixth Great Power,Basingstoke:Palgrave.
-1966 Moore,B.Jr.Social Origins of Dictatorship And Democracy:Lord and Peasant In The Making of the Modern World,Boston,MA:Beacon Press.
-1991 O'kane,R.H.T.The Revolutionary Reign of Terror:The Role of Violence In Political Change,Aldershot:Edward Elgar.
-1976 Scott,J.C.The Moral Economy of The Peasant Rebllion and Subsistence In Southeast Asia,New Haven, CT:Yale University Press.
-1979 Skocpol,T.States and Social Revolutions:A Comparative Analysis of France,Russia and China,Cambridge:Cambridge University Press.
-1969 Wolf,E.R.Peasant Wars of The Twentieth Century,New York:Harper And Row.
روزمری اُکِین
منبع مقاله: گریفیتس، مارتین؛ (1388)، دانشنامه روابط بین الملل و سیاست جهان، ترجمه ی علیرضا طیب، تهران: نشر نی، چاپ دوم1390.

/م