تحلیل ساختاری جنبش تنباکو

چکیده:

جنبش تنباکو به دنبال بسته شدن قرارداد تجاری- اقتصادی ایران و انگلیس (ماژور تالبوت) در سال (1306هق) ایجاد شد که در آن کل محصول توتون و تنباکوی ایران به مدت 50 سال به این شخص واگذار شد و سود زیادی عاید دولت ایران نمی شد. اعتراضات گسترده ای در داخل و خارج ایران صورت گرفت، از شهرهای بسیار مهم مخالف می توان به تهران (حسن آشتیانی)، اصفهان (آقا نجفی)، تبریز (مجتهد تبریزی) و فارس (علی اکبر فال اسیری) اشاره کرد. رهبری این اعتراضات را روحانیت بر عهده داشتند. همراه با مخالفت روسیه در ترکیه روزنامه‌ی اختر و در لندن هم روزنامه قانون به مخالفت با این قرارداد پرداختند. به دنبال اعتراضات گسترده تا سال 1307ه.ق، با فتوای میرزای شیرازی و با دستور شاه این قرارداد لغو شد. جنبش تنباکو اولین جنبش مردم ایران بود که حضور گسترده‌ی توده‌ی مردم را به همراه داشت. رهبری این حرکت بر عهده‌ی روحانیتی بود که از بطن جامعه بر خاسته بودند. این جنبش از نظر ایدئولوژی، تفکر جدیدی را مطرح نکرد، بلکه از نظر شکل، الگویی برای انقلاب مشروطه بود. پیامدهای اساسی آن را می توان در ضعف جایگاه و موقعیت ظل اللهی شاه، نفی مشروعیت، نفی سلطه‌ی بیگانه در ایران و شروع وام‌گیری از بیگانگان خلاصه کرد. این مقاله تلاش دارد به بررسی ساختاری این جنبش از نظر (رهبران، ایدئولوژی و زمینه‌ی اجتماعی) بپردازد و از بیان بسیاری از حوادث تاریخی صرف نظر شده است.

کلید واژه:

جنبش، توتون و تنباکو، انحصار، روحانیت، تحلیل ساختاری

مقدمه:

جنبش تنباکو اولین و گسترده ترین جنبش توده ای مردمی علیه حاکمیت آن روز و مخصوصاً حضور استعمار در ایران بوده است. این جنبش اگر چه به خاطر هدف کوتاه مدت نتوانست ادامه پیدا کند و به انقلاب منتهی شود، اما از نظر الگو توانست مبنا و الگویی برای انقلاب مشروطه شود. از نظر زمینه های اجتماعی عواملی چون قرارداد تجاری میان ایران و ماژور تالبوت، خوشگذرانی های شاه، فعالیت ها روزنامه های اختر در استانبول و قانون در لندن و فعالیت های روسیه به عنوان مخالفان این قرارداد را می توان اشاره کرد.
ماهیتی که این جنبش داشت، یک ماهیت کاملاً مذهبی بود، آن هم به دلیل رهبری روحانیتی بود که از بطن مردم برخاسته بود و تلاش آن نفی سلطه‌ی استعمار بود، زیرا که حضور استعمار را منافی متن صریح قرآن کریم وسبب آسیب به عقل و ایمان مردم می دانستند. در این جنبش ایرانیان، برای اولین بار در یافتند که پیروزی در مخالفت با ناصرالدین شاه و منافع خارجی امکان پذیر می باشد. این جنبش در نقطه‌ی آغازین خود به صورت اعتراض های پراکنده ای در موقعیت های جغرافیایی متفاوتی شکل گرفت. که ابتدا توسط دولت مورد تهدید قرار گرفت، اما زمانی که رهبری آن به دست مرجع بزرگ شیعه، میرزای شیرازی در سامرا قرار گرفت، توانست تحت رهبری واحدی به حرکت ادامه دهد، و هدف خود را به کرسی بنشاند. رهبری میرزا در قیاس با سایر رهبران دیگر از ابتدای قرن نوزدهم و جنگ های ایرن و روس تا مشروطه، اصیل ترین رهبری ها بوده است. بدون تردید حرکتی که در نتیجه‌ی واگذاری انحصار توتون و تنباکو (دخانیات)به یک شرکت انگلیسی داده شد. یکی از بزرگترین حوادث دوران 50 ساله‌ی ناصر الدین شاه بود. که از نتایج اساسی آن نفی مشروعیت سلطنت، وام گرفتن از کشور های خارجی بود. این مقاله تلاش دارد تا به بررسی تحلیل ساختاری این جنبش بپردازد، اگر چه نویسندگان زیادی به این جنبش پرداخته اند، اما نوع دید آنها اکثراًسیاسی و تاریخی است و دیدگاه های آنها تقریباً مشابه است. این مقاله تلاش دارد تا با نگاه تازه ای این جریان را از نظر ساختاری مورد بررسی قرار دهد. از طرفی مطالعه و بررسی حوادث تاریخی به صورت متمرکزی مورد توجه قرار نگرفته است.

1- مفهوم جنبش اجتماعی:

حرکت دسته جمعی گروهی از مردم با یک هدف خاص و زمینه های مشخص به صورت سازمان یافته، و از قبل برنامه ریزی شده که به دنبال رهبر یا رهبران، دارای ایدئولوژی و مکتب خاص است، که اگر به همراه تلاش ها ی فکری – فرهنگی و زمینه های مناسب باشد، می تواند منجر به یک انقلاب شود. هرگونه حرکت اجتماعی – فرهنگی یا سیاسی و اقتصاد ی را نمی توان جنبش نامید.
جنبش حرکت دسته جمعی گروهی از مردم با یک هدف خاص و زمینه های مشخص، به صورت سازمان یافته است که دارای کنشگران، ایدئولوژی و زمینه های اجتماعی می باشد. رهبران وظیفه شناخت این ایدئولوژی را بر عهده دارند و عرضه آن بر عهده‌ی توزیع کنندگان و اجرای این تفکر بر عهده‌ی پیروان این حرکت می باشد. منظور از ایدئولوژی ایده و تفکری جدید است که رهبران بنا بر شرایط موجود به تولید آن اقدام می کنند. زمینه‌ی اجتماعی بستر و فضایی است که کنشگران متناسب با هدف و جهت جنبش در آن جریان دارند.

1-1- عوامل مدخل در جنبش اجتماعی

الف) کنشگران (رهبران – افراد)
ب) ایدئولوژی (روابط)
ج) زمینه‌ی اجتماعی (جامعه) (زاهد زاهدانی؛1387؛73)

1-1-1- کنشگران

هر جنبش دارای سه گروه از کنشگران است، یک دسته شامل رهبران جنبش می شود، دسته ای دیگر کسانی اند که اندیشه ها و فرمان های رهبران را توزیع و پخش می کنند، پیروان جنبش هم دسته‌ی دیگری هستند که همه‌ی آنها تحت تأثیر ایدئولوژی می باشند و از زمینه ها ی اجتماعی اثر می گیرند. رهبران، جنبش را بر اثر یک اندیشه آغاز می کنند. اولین گروه پیروان آن ایدئولوژی، یک حلقه‌ی فکری و سازمان کوچکی در اطراف رهبران تشکیل می دهد، که این افراد ایدئولوژی را به مردم معرفی می کنند، این افراد وظیفه‌ی توزیع یا پخش ایدئولوژی و جذب پیروان را بر عهده دارند،به خاطر همین به آنها توزیع کنندگان گفته می شود. و در نهایت گروهی با عنوان پیروان که تنها کار آنها به اجرا در آوردن ایدئولوژی است. (زاهد زاهدانی؛1387 ،79).

1-1-2- ایدئولوژی

ایدئولوژی اساس انسجام جنبش هاست و اهداف آنها را تعریف می کند. ایدئولوژی اندیشه یا فکری نو است که رهبران بر اساس شرایط موجود نسبت به تولید آن اقدام می کنند، ایدئولوژی عامل ربطی جنبش هاست. (زاهد زاهدانی؛1387 :82). ایدئولوژی اهداف را تعریف، و جهت و راهی را که از طریق آن، پیروان میتوانند به صورت دسته جمعی به مقصدشان برسند را نشان می دهد، و قوانین و مقررات هر جنبش توسط ایدئولوژی تشریح می شود. (زاهد زاهدانی؛1387 :76). ممکن استاین ایدئولوژی تازه وارد، توسط روشنفکران، مباحثه و تبادل نظر وارد جامعه شود. برخی ایدئولوژی ها مذهبی اند، ممکن است این تفکر منشأ فردی، گروهی و اجتماعی داشته باشد، و یا ممکن است ابداع خالص باشد. (زاهد زاهدانی،1387 :77 ). بعضی از ایدئولوژی هاقدرت تأثیر گذاریشان جهانی و یا ممکن است طبقه‌ی خاصی را به خود جذب کند مثل حقوق زنان و یا از نظر ملی مثل کودتای1952.م در مصر و یا اینکه بعضی از آنها جنبه‌ی نژادی دارند. ایدئولوژی فرهنگی، سیاسی و اجتماعی به جنبش های سیاسی، فرهنگی و اجتماعی مبدل می شود. اگر یک تغییر ایدئولوژیک کاملاً سیاسی فرهنگی و اقتصادی در کار باشد، می‌تواند منجر به جنبش اجتماعی شود (زاهد زاهدانی،1387¬:78)

1-1-3- زمینه‌ی اجتماعی

هر جنبشی در زمینه‌ی اجتماعی به وقوع می پیوندد. زمینه، فضا و مکانی است که در ان کنشگران در راستا یجهت جنبش عمل می کنند. زمینه یاجتماعی امکانات می دهد و محدودیت هایی را برای جنبش ایجاد می کند، رهبران علاوه بر اینکه از محدودیت ها اجتناب می کنند، امکانات را در جهت هدف یا اهدا ف ایدئولوژیک تجهیز می نمایند. زمینه یاجتماعی سهم خود را در شکل گیری شخصیت کنشگران و فراهم آوردن شرایط برا ی رفتارشان ایفا می کند. زمینه‌ی اجتماعی مکان جنبش است و ترکیبی از قابلیت های افراد و منابع اجتماعی ایجاد جنبش را ایجاد میکند. (زاهد زاهدانی،1387 :80 تا 82).
به طور کلی هر جنبش اجتماعی محصول سطح عملکرد کنشگران، زمینه تجتماعی و ایدولوژی است و هیچ یک از این عوامل به تنهایی عامل تعیین کننده‌ی جنبش نیستند، ترکیب هماهنگ آن ها جنبش را به وجود می آورد. (زاهد زاهدانی،1387 :83). هرگاه رهبران و یا ایدئولوژی و یا حتی از نظر زمینه‌ی اجتماعی شناخت کاملی صورت نگیرد، جنبش دچار ضعف می شود و از هدف اصلی خود خارج می شود. این جنبش در سه مرحله‌ی شناخت (رهبران)، عرضه (توزیع کنندگان) و اجرا (پیروان) صورت می گیرد.

2- تاریخ اقتصاد تنباکو:

کشت تنباکو از راه اروپا وارد کشورهای آسیایی شد و در قرن هفدهم کشت و برداشت آن در اکثر ممال آسیایی از جمله ایران متحول شد. استعمال تنباکو در ایران از زمان شاه عباس صفوی رایج شد، که احتمالاً تحت تأثیر سیّاهان اروپایی بوده است. در آغاز قرن نوزدهم یکی از موارد مهم تجاری و صادراتی ایران به شمار می رفت. در این قرن از تولید محصول بازاری در آذربایجان، گیلان و اصفهان، کرمانشاه، کردستان و به خصوص فارس گزارشاتی در دست است. (آژند،1367: 37،38). یکی از مهم ترین راه های صادراتی تنباکو، راه تجارتی تبریز – طرابوزان بود که اهم آن به عثمانی از همین راه و از آنجا به نواحی دیگر صادر می شده است. (آژند،1367 :40).

3- شرحی مختصر در باب جنبش تنباکو:

در سال (1306 ه ق/1888 م)، ناصر الدین شاه برای سومین بار به اروپا سفر کرد. همراه وی اعتماد السلطنه و امین السلطان حضور داشتند. علی رغم دفعات قبل، انگلیسی ها رفتار خوبی را با شاه ایران نشان دادند، و نشان هایی به آنها اعطا شد، به امین السلطان نشان حمام، از بزرگترین نشان های انگلیسی با حمایل و زنجیر طلا و به اعتماد السلطنه نشان درجه دوم سنت ژرژ و به سایرین سنت میشل واگذار شد. مذاکرات میان اعتماد السلطنه و تالبوت در شهر برایتن صورت گرفت و امین السلطان موضوع را با پادشاه در میان نهاد. امین السلطان از این قراداد با عنوان گنج باد آورده یاد کرد. (تیموری،1361 :25). مأموریت این اقدام از سوی انگلستان به ماژور تالبوت واگذار شد. در این قراداد که بعد ها از آن با عنوان امتیاز رژی یادشده، خرید و فروش و تهیه‌ی توتون و تنباکو ی داخلی ایران به مدت 50 سال به کمپانی دخانیات شاهنشاهی ایران با سرمایه‌ی 65000 لیره‌ی انگلیسی برای اجرای مواد قرارداد واگذار شد. (کرزن،1362 :594). و قرار شد که هر ساله 15 هزار لیره به علاوه ربع منافع کمپانی به دربار ایران واگذار شود. (تیموری،1361 :27).
این قرارداد دارای 15 فصل بسار مهم و اساسی است که در زیر به چند مورد آن اشاره می شود.
*صاحبان این امتیاز نامه همه ساله مبلغ 15000 لیره‌ی انگلیسی به خزانه‌ی دولت ایران بپردازند، اعم از اینکه از کار نفع ببرند یا ضرر، این پول هر ساله در پنج ماه از سال گذشته پرداخت می شود.
*جمیع اسباب کارخانه و ملزومات این کار که صاحبان امتیاز داخل ممالک محروسه می آورند، از جمیع عوارضات گمرکی و ... آزاد خواهند بود.
*صاحبان این امتیاز مختار خواهند بود که تمام حقوق و امتیازات و تعهدات و غیره، خود را به هر کس یا کسانی که میل دارند، منتقل نمایند، ولی قبل از وقت، به اولیاء دولت اطلاع خواهند داد.
*حمل و نقل توتون و تنباکو در ممالک محروسه بلا اجازه صاحبان این امتیاز ممنوع است، مگر اینکه مسافران برای استعمال یومیه‌ی خودشان همراه داشته باشند.
*اگر از تاریخ امضاء این امتیاز نامه تا انقضاء مدت یک سال کمپانی، اجراء آن تشکیل نشود و شروع به کار نکند، این امتیاز نامه از درجه‌ی اعتبار ساقط و باطل خواهد شد، مگر آن که جنگ یا امتثال آن که مانع تشکیل کمپانی باشد، واقع باشد.
*در صورت وقوع اختلاف میان دولت علیّه و صاحبان امتیاز آن اختلاف رجوع به حکم مرضی الطرفین خواهد شد و در صورت عدم امکان رضایت در تعیین حکم اختلاف رجوع به حکمیت قطعی، حکمی به تعیین یکی از نمایندگان دول آلمان یا اطریش مقیم تهران خواهد بود. (کربلایی،1361: 20،21).
بنابر همه‌ی اصول ذکر شده می توان گفت که بیشتر منافع این قرارداد عاید دولت انگلستان می شد، و ایران هیچ سودی دریافت نمی کرد، و تنها چیزی که عاید دولت ایران می شد، همان پانزده هزار لیره بود. اما بعضی از کارگزاران رژی معتقد بودند که این امتیاز به نفع ایرانیان است، زیرا که اگر چه قبلاً در آمد خود را با تأخیر به دست می آوردند، ولی با انعقاد این قرارداد توانستند، پول خود را در همان زمان به دست آورند. (تیموری،1361 :37). این قرارداد در ایران در حالی منعقد شد که در همان زمان، در عثمانی توتون و تنباکوی آن کشور با مقدار بسیار کم تر ی به نسبت توتون و تنباکوی ایران با در آمد بیشتری به حود 700 هزار لیره به کمپانی واگذار شد. انعقاد این قرارداد مخالفان زیادی را در داخل و خارج کشور به دنبال داشت. مخالفت در ایران در شهرهایی چون فارس، اصفهان، تهران و تبریز با رهبری روحانیتی جون سید علی اکبر فال اسیری، آقا نجفی، حسن آشتیانی و مجتهد تبریزی ادامه پیدا کرد.
" این مخالفت ها به گونه ای بود که علی اکبر فال اسیری در شیراز بر بالای منبر، از زیر عبا به نشانه‌ی جهاد شمشیر بیرون کشید ". (آقا تهرانی،1362 :33).
از میان مخالفان خارجی می توان به دولت روسیه و روزنامه ها اشاره کرد. از میان روزنامه هایی که به افشای این قرارداد اقدام کردند، می توان به اختر در ترکیه به مدیریت محمد طاهر تبریزی اشاره کرد که با اقدام معین الممالک در ترکیه منتشر می شد. علاوه بر این روزنامه، روزنامه‌ی قانون به مدیریت میرزا ملکم در لندن بود، که در اولین شماره‌ی خود از دولت انتقاد شد که چگونه و بر اساس چه حق و قانونی حقوق و منافع کشور ما را به ماجراجویان اجنبی می فروشید. (فوران،1387: 250). علی اکبر فال اسیری به بصره تبعید شد و این اقدام بر خشم مردم فارس افزود، یکی از مکان های بسیار مهم تولید توتون و تنباکو در ایران فارس بوده است. در نهایت در سال (1307 ه ق /1889 م) پس از شورش ها و اعتراضات مکرر مردم در شهرها ی گوناگون و فعالیت های مخالفان خارجی در نهایت با فتوای میرزای شیرازی به عنوان مرجع بزرگ شیعیان:
" بسم الله الرحمن الرحیم، الیوم استعمال تنباکو و توتون بای نحو کان حکم محاربه با امام زمان علیه السلام است". (کربلایی،1361 :69). لغو شد.
این فتوای میرزای شیرازی به مسئله‌ی فقه سیاسی شیعه و غلبه‌ی تفکر اصولی بر تفکر اخباری بر می‌گردد. تا پیش از این سابقه نداشت که به جز صدور احکام و فتاوای مذهبی، مرجعیت عامه نقش سیاسی مهمی ایفا کرد و سابقه‌ی تأسیس این تفکر به دوران شیخ مرتضی انصاری و وحید بهبهانی باز می گردد. البته باید خاطر نشان کرد که عملکرد این تفکر اصولی در مدتها قبل از مسئله‌ی قتل گریبایدوف روس در دوران فتحعلی شاه (جنگ ها ی ایران و روس) نماد پیدا کرد، به طوری که در آنجا حکم جهاد صورت می گیرد.

4- تفکر اخباری:

اخباری ها بیشتر در شهر های مذهبی عراق، بحرین، هندوستان، ایران می زیستند آنها موقع و دعاوی مجتهدان شیعه و مراجع تقلید را سخت انکار و مفهوم اجتهاد را رد کردند و علم اصول ا بیهوده خواندند و گفتند که منابع حقوق اسلامی تنها محد. ود به کتاب یعنی قرآن، سنت متکی است. (حائری،1360: 86). اخباریون تنها برحدیث تأکید می کنند، و آن را تنها منبع معتبر می دانند و معتقدند که غیر معصوم نمی تواند از کتاب الهی استفاده کند وچون عقل نمی تواند در خصوص آیات وروایات اظهار نظر کند، معتبر نمی باشد. در دوره‌ی قاجاریه به خاطر رابطه با غرب مسائل جدیدی مطرح شد که اخباری ها حاضر به جواب دادن آنها نبودند و در نهایت این نگرش به افول گرایید. (لک زایی،1390: 106 -113).

5- تفکر اصولی:

آقا محمد باقر بهبهانی مجتهدی است که به فعالیت های اخباری‌ها پایان داد و کتاب رساله فی الاجتهاد و الاخبار او معروف ترین کتابی است که پیرامون جنگ میان اخباری ها و اصولی ها نوشته شده است. اصولیون بر کتاب، سنت، اجماع و عقل تأکید دارند. اصولی ها اجتهاد را واجب می دانند. (لک زایی،106:1390-113). اصولیون هرگاه رسیدن به اصول معین و قطعی را میسر نداند، به نو آوری می پردازند. (شعبانی،1371: 56). جنبش تنباکو، برای اولین بارگسترش نیروی مذهبی را برای همگان آشکار کرد، موقعیت مرجعیت به عنوان یک نهاد فعال و پر تحرک، نتیجه‌ی تلاشی است که وحید بهبهانی در مقابله با گرایش های اخباری و تحکیم تفکر اصولی برحوزه های علمی انجام داد. رشد و توسعه‌ی شیوه‌ی اصولی در استنباط مسائل فقهی که از احادیث و روایات از امامان معصوم اخذ شده است و دفاع استدلالی و برهانی از آن در حوزه ها یعلمی، گسترش و رشد فزاینده‌ی فقه شیعه را فراهم ساخت. در این مرتبه رابطه‌ی عالمان دینی با مردم را در دایره‌ی فتوا به صورت رابطه‌ی جهاد و تقلید تحکیم بخشید. حکم میرزای شیرازی در مورد تحریم تنباکو با استفاده از همین شرایط اجتماعی بود که واقعیت اجتماعی عظیمی را ایجاد کرد، وی در این حکم، پا را فرا نهاد و برای اولین بار از توان اجتماعی که شریعت در مقام رهبری و ولایت اجتماعی برای فقیه قرار داده در سطح گسترده و عام استفاده کرد، پیروزی او در این مسأله قدرت تحرک اجتماعی مذهب را در جامعه ای که سالیان دراز در تیول خوانین مختلف از آرمان دینی خود محروم مانده بود، نشان داد (پارسانیا،1376: 102). نیروی مذهبی در این دوران با توان فقهی، فلسفی خود، گام اول را در صحنه ای جدید ی از مبارزه بر داشت و مرجعیت شیعه پس از این حادثه، حرکت سیاسی نوینی را دنبال کرد. بدون شک حرکت فقهی و اصولی تشیع در دوران قاجار به اوج رسید. وحید بهبهانی، میرزای قمی، کاشف الغطاء، شیخ انصاریو آخوند خراسانی، از جمله شخصیت های مهم اصولی و فقهی اند.

6- رهبران (کنشگران) جنبش تنباکو:

رهبری این حرکت به رهبران درجه اول و دوم تقسیم می شود. در ردیف رهبران جنبش، در رأس آن ها روحانیت و علمای دینی قرار دارند. در رأس این علماء میرزای شیرازی قرار دارد. پراکنده بودن رهبرانی در حوزه های جغرافیایی متفاوت در ابتدا، نتوانست موفقیت چندانی را برای این حرکت به دنبال داشته باشد. مثلاًدر فارس به رهبری فال اسیری، در تهران حسن آشتیانی، در تبریز مجتهد تبریزی و در اصفهان آقا نجفی قرار داشت. رهبری میرزای شیرازی اصیل ترین رهبری هاست. (منذر،1360: 65). اطاعت محض و توأم با انضباط از فتوای شیرازی مبنی بر عدم استفاده از دخانیات جنبه‌ی نمادین و درونی از جهاد را در جنبش نمایش گذاشت. رهبری میرزای شیرزای در قیاس با سایر رهبری ها از ابتدای قرن نوزدهم و جنگ ایران و روس تا مشروطه نقش بارزی را ایفا کرده است. در این میان سید جمال الدین اسدآبادی را که به عنوان یکی از عوامل مهم بیداری در شرق است، در ردیف این رهبران قرار می دهیم. اقدامی که سید در تشکیل اتحاد اسلام داشت و شعار مبارزه با استبداد و استعمار، توانست نقش او را در حرکت های اجتماعی پر رنگ تر نشان دهد. اگر چه نقش او تنها از طریق نوشتن نامه ها و در خواست هایی از علماء صورت می گرفت، اما در بیداری توانست نقش مهمی داشته باشد. در رأس رهبران درجه دوم این جنبش، روشنفکران قرار داشتند، که بعضی از آنها شامل هواداران سید می شدند که روزنامه نگاران، نویسندگان، دیپلمات ها و اعضای طبقه‌ی متوسط را در بر می گرفت. این روشنفکران شامل مدیر روزنامه‌ی اختر در استانبول (محمد طاهر تبریزی)و مدیر روزنامه‌ی قانون در لندن (میرزا ملکم خان)می شد، که ملکم دراولین شماره‌ی قانون انتقاد از دولت را مطرح کرد، که چرا و بر اساس چه حق و حقوقی منافع کشور ما را به ماجراجویان اجنبی می فروشید؟(فوران،1378: 251). اما ماهیت اتحاد این روشنفکران با روحانیون و درخواست نه چندان یک دست دو گروه، نقش اساسی در محدود ماندن پیامدها ی جنبش را به دنبال داشت. اگر چه به کار بردن لفظ روشنفکری در این دوران چندان مناسب نیست، چرا که اوج کاربرد این لفظ از زمان آغاز مشروطه در ایران، به دنبال سفرهای ایرانیان به اروپا، بوده است. لفظ کاملاً وارداتی است، در حالی که در این جنبش نقش روشنفکران به نسبت روحانیون خیلی کمرنگ تر است. در این مکورد نباید نقش آنها را در افشای قراردادرژی نادیده گرفت. فریدون آدمیت در کتاب شورش بر امتیاز نامه‌ی رژی، تجار را در رأس رهبران درجه‌ی اول قرار می دهد و آنها را در مرحله‌ی تکامل اجتماعی جدید می داند، که از هشیاری طبقاتی استثنایی برخوردارند. او معتقد است که این طبقه با فعالیت ها ی اقتصادی و بازرگانی همراه با آگاهی سیاسی از یک طرف بر نفوذ استعمار غربی حمله می برد و از طرف دیگر آن را در تقابل قدرت سیاسی حاکم می داند. او همچنین معتقد است که روحانیت از آگاهی سیاسی برخوردار نیستند و نمی توانند در رأس امور سیاسی قرار بگیرند. (آدمیت،1360: 12).

7- ایدئولوژی جنبش تنباکو:

این حرکت ایدئولوژی جدیدی را مطرح نکرد، اگر قرار باشد تنها بعد ماهیتی آن را درنظر گرفت، تنها شعار آن نفی حضور بیگانه و استعمار بوده است. نوعی حرکتی ضد استعماری تلقی می شود. روحانیت بود که بر اساس تفسیر هایی که از دین داشت، توانست آن را به جلو پیش ببرد. هدف محدود این حرکت، جایی را برای ایدئولوژی باقی نگذاشت؛ اما از نظر شکل، از دید ناظم الاسلام کرمانی الگویی برای حرکت ها ی بعدی چون انقلاب مشروطه شد.

8- زمینه ها ی اجتماعی جنبش تنباکو:

*یکی از زمینه های بسیار مهم این جنبش را می توان در انعقاد قرارداد اقتصادی – تجاری انحصار توتون و تنباکو دانست. این قرارداد میان ایران و انگلستان منعقد شد، در حاالی که از جانب دولت انگلیس، تنها فردی با نام تالبوت حضور داشت. مسلماً واگذاری کل توتون و تنباکوی یک کشور به یک نفر می تواند ضررهای زیادی را عاید دولت واگذارکننده، وارد نماید. به نوعی این اقدام را می توان شکست سیاسی – اقتصادی ایران در مقابل غرب دانست. چنانکه محمدرضا زنجانی در کتاب تحریم تنباکو در باب این قرارداد اظهار می‌کند: "از این انحصار و امتیاز منافعی به ملک و ملت عاید نخواهد شد ، سهل است که خیلی مضرت و خسارت از اینرو به مملکت وارد خواهد شد که از حالا تعداد آن ممکن نیست ، بلی ایران فرنگی بازاردرست و حسابی گردید". (زنجانی،1333: 30-31).
اگر ایران خود توانایی رفع نیازهایش را داشت، هیچ گاه به انعقاد این قرارداد 50 ساله امید نمی بست. اگر چه قبل از این هم امتیاز رویتر هم واگذار شد و مخالفانی داشت، اما اعتراض نسبت به آن نتوانست تبدیل به جنبش شود. قبل از این هم امتیاز رویتر واگذار شد، اما علی رغم اعتراض ها، به جنبش مبدل نشد.
*نقش بیگانگان، مخصوصاً روسیه، از زمینه های دیگر این جنبش می باشد. (کدی،1336: 13،123). اگر چه روسیه علناً حمایت از هیچ اعتراض درهیچ شهری را دنبال نکرد ولی بالطبع مخالفت و رقابت با انگلستان، این مخالفت او را به دنبال داشت، چرا که او هم منتظر بود که در مقابل انگلیس به او هم امتیازی واگذار شود. اگر این امتاز بهم می خورد بهتر است و اگر بر هم نخورد، باید امتیازی به روس ها واگذار شود. روسیه عامل تحرک جنبش بود، اما عامل تشدید حرکت نبوده است.
* از آن جایی که در جنبش های اصلاحی اسلامی در ایران، مطبوعات و رسانه ها نقش بسیار اساسی در افشاگری ایدئولوژی یک جنبش دارند، پس نباید از نقش مطبوعات و روزنامه هایی مثل اختر در ترکیه (محمد طاهر تبریزی) و قانون در لندن (میرزا ملکم خان)نماینده‌ی جریان ترقی خواه چشم پوشید. به نوعی فعالیت های همین روزنامه ها خود زمینه‌ی دیگری جهت آگاهی دادن به مردم محسوب می شد. انتشار مقاله ای در روزنامه‌ی اختر علیه این امتیاز و به پیش کشیدن ضایع شدن حق ایران در ازای توتون و تنباکوی عثمانی را می توان نمونه ای از این فعالیت دانست (آژند،1367: 85). انتشار یک مقاله ای دیگر در روزنامه‌ی قانون و انتقاد از دولت که چگونه و چرا و بر اساس چه حق و حقوقی و قانونی، حقوق و منافع کشور ما را به ماجراجویان اجنبی می فروشید. (فوران،1378: 251) از نمونه بارز مخالفت ها ی دیگر است
* احتیاج دست اندر کاران دولت ایران به پول نقد و مجبور شدن آنها به انعقاد قرارداد های گوناگون با بیگانگان می تواند زمینه‌ی دیگری برای این جنبش باشد. شاه برای تأمین هزینه های خوش گذرانی خود و تأمین هزینه های سفرش دست به انعقاد این قرار داد زد.
* زمینه دیگر این که شاه با این کار می خواست با پرداخت به موقع مالیات ها رو به رو شود. اگر چه تا قبل از آن روستائیان به دلیل فروش نسیه ای تنباکو مجبور می شدند با تأخیر این مالیات را بپردازند.
* اما از دیگر از زمینه های بسیار مهم، نوع برخورد دولت با بعضی از رهبران این حرکت است. مثلاً نوع رفتار با علی اکبر فال اسیر ی رهبر مردم فارس و تبعید وی به بصره، نمونه هایی بارز این برخورد ها می باشد.

9- تحلیل ساختاری جنبش تنباکو:

از نظر تیپ شناسی و حضور طبقات در این حرکت، باید آن را یک جنبش کاملاً مردمی نامید. " کم کم رشته‌ی سرا پا فساد تفصیر این عمل بدست عمومی افتاد هر صنفی از مردم به مناسبت حال و کار خودشان به شطری از مفاسد و مضار جانی و مالی این کار پی بردند، خاصه اصنافی که طرف داد و ستد اجناس دخانیه مملکت اند" (کربلایی،1382: 89). نیکی کدی از این حرکت با عنوان " اتحاد ائتلاف موفقیت آمیز میان توده های شهری، عناصر متنفذ درباری و خارجی را که علی الرسم روی موافق نشان نمی دادند را تشکیل داد که مقدر بود ، عناصر آن بار دیگر در اعتراض های بعدی تا زمان انقلاب مشروطه از نو بروز کرد" یاد می کند (کدی،1336: 46). به نوعی حضور طیف های مختلف اجتماعی از زن و مرد، روستایی و شهری و علما و روحانی و... در آن دیده می شود. همگانی بودن این جنبش می پذیرد که از نقش زنان درباری در اجرای حکم میرزای شیرازی در باب تحریم تنباکو غافل نشویم. تلاش و فعالیت مخالفان سیاسی، ناخرسندی عامه از دولت هم جای خود را داشت و مایه نارضایتی عمومی شد. به طوری که فقر و گرانی ارزاق بود که از ثمرات قحطی و وبا و ستم عاملان حکومت بود که همه‌ی آنها به خود دولت باز می گردد (آدمیت،1360:¬8).
هدف کاملاً محدود این جنبش، علت اساسی در نامگذاری این حرکت به جنبش است. تنها هدف اساسی این حرکت لغو امتیاز رژی بود. اگر چه در کنار نفی سلطه استعمار و مداخله خارجی ها را دنبال می کرد. نفی مداخله‌ی کامل استعمار، عظمت اسلام و کشور از آرمان گرایی این حرکت بود، این حرکت بر خلاف سایر قیام ها ی پس از مشروطه، مثل قیام میرزا کوچک خان هیچ گاه به دنبال براندازی سلطنت نبوده است. به همین دلیلی است که جان فوران پیروزی در این حرکت را یک پیروزی محدود می داند (فوران،1387:¬250)؛ زیرا درخواست های دیگری در ارتباط با امتیازات دیگر مطرح نشد و ازدید نیکی کدی این پیروزی نمادین بود. جنبش تنباکو ایران را از خطر سقوط در کام استعمار رهانید و ایران که در آستانه الحاق به مستعمرات بریتانیا بود از استعمار دست برداشت ولی از استبداد نرست ولی می توانست از استبداد هم برهد اگر کمی بیشتر تجربه و خودباوری در کار بود. این جنبش بیش از هر چیزی ناشی از روابط شاه با بیگانگان بود. این قرار داد زمینه‌ی ورود بیگانگان به ایران را فراهم کرد، بسیاری از علما انعقاد این قرار داد را آسیبی جدی به دین و آن را منافی متن صریح قرآن می دانستند " نتیجه و مراوده با فرنگستان این نتیجه را حاصل کرد که در رشته کسب و کار صنعت گری و دا و ستد به دست فرنگی ها افتاد" (کربلایی، 1382: 64). از طرفی در نامه‌ی میرزای شیرازی به ناصر الدین شاه ورود بیگانگان را ضرری برای ایران می داند " اجازه مداخله اتباع خارجی در امور داخله مملکت و مخالطه وقود آنها با مسلماان و اجرای عمل بانک توتون و تنباکو و راه آهن و غیر ها از جهاتی چند منافی صریح قرآن مجید و نوامیس الهیه و موهن استقلال دولت و مخل نظام مملکت و موجب پریشانی عموم رعیت است" (همان: 102). این جنبش ایدئولوژی جدیدی را مطرح نکرد چرا که هدف محدود آن مانع اساسی بوده است و از طرفی اختلاف نظری که میان رهبران این جنبش ایجاد شد دلیل مضاعف و فرصتی برای عدم بیان ایدئولوژی توسط این حرکت شد. رهبری این جنبش بر عهده روحانیت در درجه اول قرار داشت. " انگیزه علما در رهبری این حرکت انگیزه مذهبی بود، به طوری که اگر قرار بود در مقابل زیان های اقتصادی یا نقشه استعمارگران مقاومتی کنند، آن را ناشی از رسالت های اسلامی می دانستند و عمق توحید اسلامی را در نفی طاغوت در نظر گرفتند". (نهاوندیان،104:103). ابزارها و شیوه هایی که رهبران در این حرکت استفاده کردند، ابزارهای سنتی و جدید را شامل می شد، ابزارهای مدرن آنها تلگراف را در بر می گرفت که ارتباط را تسهیل می کرد و ابزار سنتی هم منبر بود که توسط ملّایان مورد استفاده قرا می گرفت و پیام خود را از طریق آن به مردم انتقال می دادند (فوران،1378: 250).
آزادی خواهی البته رهایی از نفوذ استعمار مهم ترین ویژگی این حرکت بود؛ اما هیچ گاه منتهی به انقلاب نشد، چرا که تنها حرکتی منتهی به انقلاب می شود که از یک هدف بلند مدت برخوردار باشد و با تلاش های فرهنگی و فکری هماهنگی داشته باشد تا بتواند از این طریق زمینه ای را فراهم کند و در نهایت منجر به انقلاب شود. اگر چه نتوانست ایدئولوژی جدیدی را مطرح کند اما از نظر شکلی الگویی برای انقلاب مشروطه شد این حرکت تنها محدود به کاهش قدرت بیگانگان در ایران و بویژه محدود کردن کل امتیازات بود (کدی،1336: 169). جنبش تنباکو از نظر ماهیتی، جنبش کاملاً مذهبی بود این جنبش زمینه قیام شکوهمند بر ضد همه‌ی خود فروشی های عناصر پشت پرده‌ی دستگاه استبداد قرار داد و یک مبارزه‌ی صرفاً سیاسی است و به معنای متعارف آن یک قرارداد اقتصادی خاص، ماهیت این قرار داد از نظر روحانیون نابودی همه جانبه‌ی استقلال سیاسی، اقتصادی، نظامی و فرهنگی ملت است. این جنبش چون سرزده از عمق وجدان مذهبی و رهبری آن در اختیار مرجعیت بود، ماهیتی کاملاً مکتبی و محتوا و رهبران محموله ای کاملاً ایدئولوژیک است (منذر،1360: 87-81). این جنبش با تکیه بر تفسیر های گوناگون احکام دین اسلام که مردم به آن سخت ایمان داشتند توانست ندا ی مذهبی را با اغراض کسانی که امتیاز تنباکو به منافع آنان لطمه زد، تلفیق کند (کدی،1336¬:146). تا قبل از این جنبش مردم، توان مقاومت در برابر اقتدارات دولت استبدادی را نداشتند، در این جنبش مردم توانستند مقاومت و پایداری کنند و با یک قیام عمومی منافع خود را حفظ کنند چون رهبری این جریان بدست روحانیت بود. شاه و درباریان شکست خورده بودند و مرعوب قدرت و نفوذ مراجع شدند (ملکزاده، ج 1: 95).

نتیجه گیری:

بر پایه مطالب فوق می توان اذعان داشت که هر جنبشی دارای سه رکن اساسی رهبری، ایدئولوژی و زمینه اجتماعی است که به بیان ایدئولوژی می پردازند و وظیفه‌ی شناخت این ایدئولوژی را بر عهده دارند. جنبش تنباکو اولین حرکت گسترده‌ی توده ای بود که نفی استعمار و حفظ عظمت اسلام و بزرگی دین شاخصه‌ی اساسی آن بود. حضور طبقات گوناگون مردم در این حرکت نشان دهنده‌ی روابط مناسب میان پیروان و رهبران این جنبش بوده است. این جنبش اگر چه نتوانست ایدئولوژی جدیدی را مطرح کند اما الگویی برای حرکت های بعدی از جمله انقلاب مشروطه شد. هدف کوتاه مدت این جنبش مانع از این شد تا این حرکت منجر به یک انقلا ب مردمی بزرگ شود چرا که تنها هدف آن لغو امتیاز رژی بود و براندازی سلطنت یا چیز دیگر هدف آن نبوده است. رهبری این جنبش بر عهده روحانیون بود، همچنان که نباید از نقش روشنفکران در افشای قرار داد غافل شد. این جنبش میزان نفوذ و قدرت علما را آشکار کرد به طوری که بعد ها افرادی مانند ملک برای انجام اصلاحات از میرزای شیرازی درخواست کرد که رهبری آن را برعهده بگیرد. این جنبش نفی مشروعیت سلطنت را به دنبال داشت در حالی که قبلاً شاه دارای مقام ظل اللهی بود و کسی حق مخالفت با او را نداشت. فتوای میرزا در باب لغو امتاز تنباکو سلطنت را در آستانه‌ی سقوط قرار داد. در این جنبش طبقات مختلف اجتماعی حضور داشتند. زنان در این جنبش نقش قابل توجهی را ایفا کردند. از طرفی فعالیت روزنامه های اختر و قانون در افشاسازی و تبلیغات را نباید نادیده گرفت دلیل اینکه این که این جنبش نتوانست به یک انقلاب مبدل شود علاوه بر هدف کوتاه مدت آن، نبود ایدئولوژی بود. چرا که وقتی که یکی از پایه های جنبش بلغزد حرکت از مسیر خود منحرف می شود مضاف بر این باید از اختلافات میان رهبران از جمله میرزای شیرازی و بهبهانی اشاره کرد. مهم ترین اثری که این جنبش برجای گذاشت بیداری مردم ایران و نفی سلطه‌ی استعمار بود، اگر چه بعد ها امتیازات دیگری واگذار شد و ایرانیان موفق نشدند از ورود استعمار جلوگیری کنند.

پی‌نوشت‌ها:

1-دانشجوی کارشناسی ارشد تاریخ ایران اسلامی دانشگاه اصفهان
2- دانشجوی کارشناسی ارشد تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی دانشگاه اصفهان

کتابنامه:
1- آبادیان، حسین (1376): اندیشه دینی و جنبش ضد رژی، (بی جا).
2- ابوالحسنی منذر، علی (1360): نقش سه گانه شیخ فضل اللله نوری در نهضت تنباکو، (بی جا)، نشر پیام آزادی.
3- آدمیت، فریدون (1360): شورش بر امتیاز نامه رژی، تهران، نشر پیام.
4- آژند، یعقوب (1367): قیام تنباکو، تهران، نشر امیرکبیر.
5- پارسانیا، حمید (1376): حدیث پیمانه، چاپ دوم، (بی جا).
6- تهرانی، آقابزرگ، (1362): شرح زندگانی میرزای شیرازی، ترجمه حمید تیموری، (بی جا)، نشر میقات.
7- تیموری، ابراهیم (1361): تحریم تنباکو، چاپ دوم، تهران، نشر شرکت سهامی کتابهای جیبی.
8- تیموری، ابراهیم (1362): عصر بی خبری، چاپ چهارم، تهران، نشر اقبال.
9- جاسبی، عبدالله (1350): بررسی نهضت های اخیر ایران، (بی جا).
10- حائری، عبدالله (1360): تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق، تهران، نشر اکیر کبیر.
11- حسینی، جمال الدین (بی تا): اندیشه و روند تاریخی جنبش تنباکو، (بی جا).
12- دولت آبادی، یحیی (1366): حیات یحیی، ج 1، چاپ چهارم، تهران، نشر فردوسی.
13- رحمتی، محمدرضا و دیگران (1371): نقش مجتهد فارس در نهضت تنباکو، نشر بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی.
14- رهبری، هادی (1378): تجار و دولت در عصر قاجار، (بی جا)، نشر کویر.
15- زاهد زاهدانی، سعید (بی تا): زمینه های اجتماعی جنبش، (بی جا)، (بی نا).
16- زنجانی، محمد رضا (1333): تحریم تنباکو، به کوشش جواد و حسین صدیقی، (بی جا)، (بی نا).
17- فوران، جان (1378): مقاومت شکننده، ترجمه احمد تدین، چاپ دوم، (بی جا)، نشر خدمات فرهنگی رسا.
18- کدی، نیکی (1336): تحریم تنباکو در ایران، ترجمه شاهرخ قائم مقامی، تهران، (بی نا).
19- کربلایی، حسن (1382 و 1361): تاریخ دخانیه، به کوشش رسول جعفریان، نشر مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
20- کرزن، لرد (1362): ایران و قضیه ایران، ترجمه غ وحید مازندرانی، ج 2، چاپ دوم، نشر علمی- فرهنگی، (بی جا).
21- کرمانی، ناظم الاسلام (1363): تاریخ بیداری ایرانیان، ج 1، چاپ سوم، تهران، نشر امیرکبیر.
22- کسروی، احمد (1319): تاریخ مشروطه ایران، ج 1، چاپ دوم، تهران، نشر تابان، (بی جا).
23- لک زایی، نجف (1390): تحولات سیاسی معاصر ایران، نشر پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، (بی جا).
24- مختاری، حسین (1365): نمایشنامه واقعه تنباکو، نشر جهاد دانشگاهی، (بی جا).
25- مستوفی، عبدالله (1360): شرح زندگانی من، ج 1، (بی جا)، نشر زوار.
26- ملکزاده، مهدی (بی تا): انقلاب مشروطیت ایران، ج 1، چاپ دوم، نشر علمی.
27- نهاوندیان، محمد (بی تا): پیکار پیروز تنباکو، چاپ دوم، (بی جا).