نقش امام رضا (ع) در توسعه فرهنگ و تمدن ایران

چکیده

امام رضا (ع) برخلاف میل و بدون علاقه به دستور مامون عباسی به خراسان و مرو آورده شدند و در این شهر اقامت گزیدند. حضور ایشان در شرقی ترین نقاط جهان اسلام باعث شد که مردم این نواحی آشنایی بیشتری با خاندان رسول ا...(ص) پیدا کنند. ایشان بعد از ورود به مرو، در هیچ یک از امور خلافت و قضاوت دخالت نکردند ولی به فعالیت گسترده علمی و فرهنگی پرداختند که از جمله آنها تشکیل جلسات درس در مسجد مرو و در خانه خود و مناظرات گوناگون بود که با حضور شاگردان و پیروان سایر ادیان برگزار می شد. این مناظرات و جلسات علمی باعث به وجود آمدن فصلی جدید در توسعه‌ی علم و فرهنگ اسلامی در خراسان شد و یک جریان علمی وسیع در خراسان به وجود آورد که پس از شهادت آن حضرت ادامه یافت و این ایالت از پایگاه های بزرگ علوم اسلامی و مدارس بیشمار گردید.
در این پژوهش، با استفاده از روش تحقیق توصیفی- تحلیلی در جستجوی پاسخ این پرسش باشد که، آیا اقامت امام رضا (ع) در ایران تاثیری بر توسعه‌ی فرهنگ و تمدن این سرزمین داشته است؟
کلید واژه ها:
امام رضا (ع)، ایران، توسعه‌ی علمی، فرهنگ و تمدن، مشهد، مرو

تربیت شاگردان ایرانی از سوی امام رضا (ع):

یکی از مهمترین فعالیت های ائمه اطهار (ع) تربیت شاگردان و شخصیت های علمی و دینی بود تا آموزه های اسلام را بین مردم گسترش دهند. امام رضا (ع) نیز از این امر مستثنی نبودند. ایشان در مدت اقامت در مرو، که مرکز علمی و فرهنگی آن روز خراسان بود، تلاش گسترده ای را برای اعتلای علم و دانش اسلامی به عمل آوردند. عظمت علمی و اخلاق عملی امام رضا (ع) موجب جذب مردم به سمت ایشان می شد و شهرت علمی آن حضرت همه جا را فرا گرفت، به گونه ای که مامون به این مسئله اعتراف می کرد. امام از هر فرصتی برای نشر سنت های الهی و سیره رسول ا...(ص) استفاده می نمودند. یکی از مهمترین اقدامات ایشان در این زمینه تشکیل حوزه علمی در منزل خود و مسجد مرو بودکه از طریق این مجالس علمی شاگردانی را تربیت کردند. در منابع، مجموع آنها را 318 تن ذکر کرده اند. این افراد در زمان آن حضرت و پس از آن در ترویج اندیشه های ایشان کوشیدند. در این میان جمع بسیاری از دانشمندان ایرانی از محضر امام رضا (ع) سود بردند و آثار علمی بسیار نگاشتند که می توان از فضل بن شاذان نیشابوری، زکریا بن آدم قمی، حسن بن سعید اهوازی، حسین بن سعید اهوازی، ابو عبدا.. محمد بن خالد برقی، علی بن مهزیار اهوازی، ابراهیم بن هاشم قمی، ابراهیم بن ابی محمد خراسانی، ابراهیم بن سلام نیشابوری، عبدسلام بن صالح هروی، ابوصلت خراسانی، احمد بن محمد بن عیسی اشعری قمی و.... نام برد)شیخ طوسی، 1381 ق: 365).

مناظرات امام رضا (ع):

مناظره به معنای مباحثه و مجادله کردن که معادل آن در زبان عربی حِوّار و درلاتین Debate می باشد. مناظره در کل سبک خاصی برای تعلیم و تعلم است که در مکتب اسلام اتخاذ شده و در سایر مکاتب عالیه‌ی جهان سابقه ندارد. در این روش علمای بزرگ مخالف و موافق دور هم جمع می شدند و یک بحث را مطرح می کردند و هر کس با آزادی و بدون پرده پوشی نظر خود را بیان می داشت و در پایان آن کس که از همه داناتر بود، مسائل را پاسخ می داد و با این روش درباره‌ی یک موضوع علمی آنقدر بحث و تحقیق می شد که جای ابهام در آن باقی نمی ماند. این روش در مکتب امام رضا (ع) به اعلا درجه کمال رسید (عمادزاده، 1362: 274).
مامون زمینه تشکیل جلسات بحث و مناظره با دانشمندان و علمای ادیان مختلف را ایجاد می کرد و هدف او از این کار پایین آوردن مقام علمی امام رضا (ع) بود. او علمای مذاهب و دانشمندان را از نواحی مختلف جمع می کرد تا با امام به بحث و گفتگو بپردازند و حضرت را محکوم و مجاب سازند، اما همه‌ی آنها بعد از بحث به مقام علمی امام اعتراف می کردند و دلایل ایشان،آنها را مجاب می نمود و اقدام مامون نتیجه ای غیر از انچه هدف او بود به بار می آورد. این عمل باعث می شد که علما و دانشمندان با امام و جایگاه علمی ایشان بهتر آشنا شوند و به موازات این امام فرصت را غنیمت شمرده و سعی بر آشنا نمودن ادیان و مذاهب مختلف با واقعیت تشیع و فرهنگ اسلامی داشتند که به این هدف خود رسیدند و مناظرات در گسترش و نفوذ تشیع و فرهنگ و تمدن اسلامی در اعماق جامعه و توسعه و گسترش علوم مختلف دارای اهمیت بود، این مناظرات خود به روشنی گویای حرکت عمیق علمی و فرهنگی امام می باشد (شیخ صدوق، 1372، ج ۱، 387).
مناظرات در جوی آرام و صمیمی برگزار می شد و مباحث آنها درباره آفرینش جهان، توحید، صفات خدا، انبیا الهی، عصمت انان، جبر و اختیار، امامت، تفسیر آیات گوناگون قران، فضایل اهل بیت (ع)، احادیث، دعا و احکام دین بود. در این جلسات امام با طرف مناظره به زبان خودش صحبت می کردند، مثلا با اهل تورات با توراتشان، با اهل انجیل با انجیلشان، با رومیان به رومی و با هر فرقه ای از علما به زبان خودشان بحث می کردند و در پایان نیز در مناظره پیروز می شدند و این بر موفقیت های علمی ایشان می افزود (شیخ صدوق، 1372، ج۱: 387 و 316).
شمار مناظرات امام با اهل کتاب و علما و دانشمندان بزرگ آن روزگار فراوان است، اما از بین انها هفت مناظره مهمتر می باشد، چهار مناظره و با حضور مامون و جمعی از دانشمندان و رجال خراسان صورت گرفت که عبارتند از: مناظره با جاثلیق بزرگ عیسویان، مناظره با راس الجالوت بزرگ یهودیان، مناظره با هیربذ اکبر پیشوای زرتشتیان و مناظره با عمران صابی از صابیئن از جمله بحثی که در این مجلس مطرح شد این بود که جاثلیق مسیحی به امام گفت"شما و همه مسلمانان و تمامی ما مسیحیان نبوت حضرت عیسی و و کتاب انجیل را قبول داریم ولی نبوت پیامبر شما مشکوک است، زیرا او را تنها شما قبول دارید" امام فرمودند"ما مسلمانان حضرت عیسی و انجیلی را قبول داریم که امتش را به پیامبر آخرالزمان بشارت داده است و حواریون عیسی به آن اقرار کرده اند، پس چرا مخالفت پیامبر و کتاب خود می کنی و پیغمبری که بشارت داده اند نمی پذیری"این سوال و پاسخ قاطع امام خود به روشنی گویای محیط مناظرات و قدرت علمی و استدلالی امام می باشد.. در کنار این امام مناظرات مستقلی در مجالسی با حضور مامون و اطرافیانش داشتند، از جمله مناظره با سلیمان مروزی در اثبات مبدأ، با علی بن محمد جهم در عصمت انبیا و مناظره با ارباب مذاهب مختلف در بصره. اما مامون در این زمینه نیز به اهداف خود نرسید و اقدامات او نتیجه ای معکوس داشت و باعث شد که فرق گوناگون با امام و جایگاه علمی ایشان بهتر آشنا شوند و به موازات این امام فرصت را غنیمت شمردند و سعی بر آشنا نمودن ادیان و مذاهب مختلف با واقعیت تشیع و فرهنگ اسلامی نمودند (شیخ صدوق، 1372، ج۱، 313 و 378؛ منتظرالقائم، 1384: 216).
مناظرات امام رضا (ع) از این لحاظ اهمیت دارد که در حضور خلیفه و بزرگترین علمای اسلام از فرق مختلف و دانشمندان و علمای سایر ادیان برگزار می شد و همه‌ی آنها با آزادی عقیده‌ی خود را بیان می کردند و امام به همه اجازه می داد تا نظرات و شبهات خود را اظهار کنند تا نقاط ضعف و خطا مشخص شود، آنگاه خود ایشان برهان قاطع را بیان می فرمودند که تا امروز دلیل محکم برای قبول مطالب علمی است. گذشته از این باید توجه داشت که این مباحث علاوه بر روشن شدن مسائل علمی نقش موثری در شکل گیری و بالندگی فرهنگ و تمدن ایران زمین داشت و بر غنای فرهنگ ایران و ایرانیان افزود و این مناظرات با سران فرق و ادیان راه شکوفایی علم را در خراسان هموار کرد.

شکل گیری شهر مشهد:

از جمله برکات وجودی مرقد امام رضا (ع) در شرق ایران ایجاد و توسعه‌ی شهر مشهد می باشد. مشهد در اراضی واقع بین دو دهکده نوغان و سناباد قرار گرفته است، در این محل ابتدا باغ ییلاقی حمید بن قحطبه طائی، حاکم عباسی توس قرار داشت، محل حکمرانی و سکونت دائم قحطبه توس بود و او برای تسلط بیشتر بر منطقه بر سر راه نوغان به سناباد و توس باغی ایجاد کرد. در سال 193 ھ هارون به علت بیماری بر سر راه توس در این باغ اقامت گزید و بعد از مدت کوتاهی از دنیا رفت و همان جا مدفون شد. مامون بر فراز قبر پدرش گنبدی بنا کرد و آن گنبد به قبه هارونیه معروف گردید. بعد از شهادت امام رضا مامون بدن مقدس ایشان را در کنار قبر پدر خود به خاک سپرد و قبه هارونیه به مشهد طوس و مشهد رضا (ع) معروف گردید و با این دو عنوان از این منطقه یاد می شد، ولی به مرور زمان کلمه طوس و رضا از آن حذف شدو به مشهد مشهور شد و نام نوغان، سناباد و طوس از جغرافیای خراسان برکنار ماند. بنابراین مرقد مطهر امام رضا (ع) مرکز شهر مقدس مشهد و نقطه شروع این شهر می باشد و مشهد هویت خود را از آنجا گرفت (عطاردی، 1381، ج ۱: 38؛ ماهوان،1383: 152 تا 147).
به طور دقیق مشخص نیست از چه زمانی سکونت در کنار مرقد امام آغاز شد و نخستین ساکنان این مکان مقدس چه کسانی بوده اند اما به نظر می رسد که نخستین ساکنان مشهد خادمان بارگاه امام رضا (ع) و گروهی از علویان و سادات و پیروان اهل -بیت به همراه خانواده های خود بودند. مرقد مطهر امام رضا (ع) در مشهد باعث شد که پیروان و دوستان خاندان نبوت پیرامون ایشان جمع شوند و مجالس دینی ترتیب دهند و در این مکان مساجد و رواق ها بنا گردید و نماز جمعه و جماعت برگزار شدو خطبا از معارف اسلامی و فرهنگ دینی سخن گفتند و حوزه های تدریس تشکیل شد و فقها و محدثان در آن حوزه ها به تدریس علوم و معارف اسلامی پرداختند و این گونه بر غنای فرهنگی ایران افزودند (ماهوان، 1383: 43 و 42).
با گذشت زمان توجه مردم به زیارت حرم مطهر امام رضا (ع) و سکونت در جوار آرامگاه ایشان موجب آبادانی این منطقه شد و آن را به صورت یک شهر درآورد و به موازات مرقد مطهر محلات و خیابان های مشهد شکل گرفت. تا پایان دوره‌ی قاجار مشهد تنها دو خیابان به نام بالا خیابان و پایین خیابان داشت که در بالای سر مبارک و پایین پای حضرت واقع بود. از سال 1307 ش،احداث خیابان های جدید پیرامون بارگاه رضوی آغاز شد و روز به روز بر وسعت مشهد و جمعیت ان افزوده شدو از برکت وجود امام رضا (ع) این شهر مهد تمدن و فرهنگ اسلامی و تشیع در ایران زمین شد (سحاب، 1334، ج ۲: 237).
مراحل تکامل مشهد بعد از سال 203 می توان اینگونه فهرست کرد: چندین قرن مدفن امام رضا (ع) در غریبی و غربت بود. در زمان سلطان محمود ساخت بقعه بر آرامگاه امام هشتم آغاز شد. در زمان سلجوقیان تزئیناتی بر بقعه حرم مطهر اضافه شد. در زمان ایلخانان و به فرمان سلطان محمد الجایتو گنبدی آجری بر بقعه ساخته شد. در زمان حمله تیمور به شهر طوس ویران شد و مردم به مشهد مهاجرت کردند و پیرامون حرم مطهر رضوی مأمن گزیدند با این حساب قرن هشتم آغاز توسعه و شهر شدن مشهد می باشد. در زمان شاهرخ با ایجاد مدارس و مساجد از جمله مسجد گوهرشاد توسعه عمرانی مشهد آغاز شد. شاه عباس اول با احداث رواق ها و مدارس علمیه مشهد را به یکی از شهرهای مهم شرق ایران تبدیل کرد که با رونق این شهر از درجه اهمیت شهرهای باستانی این منطقه مانند نیشابور، بلخ، مرو کاسته شد و تا امروز با وجود مرقد مطهر امام هشم بر اهمیت مشهد افزوده می شود (سحاب،1334، ج:۲ 162).

موقوفات امام رضا (ع):

در اینجا لازم است به صورت گذرا به وقفیات و مراکز فرهنگی وابسته به آستان قدس اشاره ای داشته باشیم، آستان قدس امام رضا (ع) علاوه بر مشهد در سایر نقاط ایران دارای موقوفات بسیار است که شامل اراضی، املاک، باغ ها، کارخانجات و.... می باشد. در کنار این از برکت وجود امام رضا مجموعه های علمی و فرهنگی بسیاری در مشهد به وجود آمده که از محل درآمد موقوفات اداره می شود.
کتابخانه ها: برخی از این موقوفات آستان قدمتی هزار ساله دارند، از جمله کتابخانه‌ی آستان که بر اساس قرآن های خطی موجود در آن بالغ بر هزار سال سابقه‌ی تاریخی دارد. قدیمی ترین قرآن در سال 363، در زمان حکومت سامانی توسط ابوالقاسم سیمجور به آستان قدس هدیه شد. این کتابخانه یکی از مهمترین کتابخانه های ایران و جهان اسلام می باشد و مخصوصآ گنجینه قرآن های خطی آن در جهان بی نظیر است. در این کتابخانه افزون بر پانصد هزار جلد کتاب موجود است که بیش از سی و سه هزار آن خطی می باشد. آستان قدس در حال حاضر دارای سیزده کتابخانه در شهر مشهد و شهرستان ها است، از جمله کتابخانه ملی ملک تهران، کتابخانه وزیری یزد و کتابخاته‌ی نایین که این کتابخانه ها دارای کتاب های ارزشمندی می باشد و پذیرای محققین و اندیشمندان است. وجود این کتابخانه ها و کتب نفیس خطی و غیره که در آن نگهداری می شود همچون سندی آشکار بازگو کننده نقش پررنگی است که این مراکز در شکوفای فرهنگ و تمدن ایران بر عهده دارند (عطاردی، 1381، ج:۲ 20 و 19).
موزه: موزه آستان که دارای اشیا عتیقه و نفیس بسیاری است و یادگار قرون و اعصار گذشته و نمادی از فرهنگ اصیل ایرانی اسلامی می باشد. از جمله اشیا متبرک که در این محل نگهداری می شود قسمت های مختلف ضریح مبارک، درهای قبلی حرم مطهر، چراغدان هاو......می باشد (ولیان، 1356: 176).
انتشارات: از جمله واحدهای فرهنگی آستان موسسه چاپ و انتشارات می باشد که چاپخانه مجهزی در مشهد امور چاپ نشریات آستان را برعهده دارد و خود نیز کتاب های به چاپ می رساند که ازجمله نشریات و مجلات آستان می توان به مشکات و حرم و زائر اشاره کرد. سازمان فرهنگی قدس یک روزنامه به نام قدس در مشهد و تهران منتشر می کند.
سازمان های فرهنگی: مرکز آفرینش های هنری آستان که یکی از مراکز فرهنگی و هنری نوبنیاد در آستان می باشد. در این موسسه گروهی خطاط، نقاش و منبت کار به هنرهای سنتس و زیبا می پردازند.. همچنین دانشگاه علوم اسلامی رضوی که از جمله موسسات فرهنگی و علمی وابسته به آستان قدس می باشد. این دانشگاه در جوار بارگاه ملکوتی امام رضا (ع) بنا گردید و بعد از مدتی مدرسه میرزا جعفر و خیرات خان به آن افزوده شد و به صورت یک مدرسه درآمد و هدف از تا سیس این دانشگاه تربیت فضلا و علما در زمینه معارف اسلامی بود که کلیه هزینه های ان از محل نذورات و موقوفات استان قدس رضوی تامین می شود. پس باید توجه داشت این مراکز فرهنگی که هزینه های آنها از محل موقوفات آستان قدس تامین می شود، نقش مهمی در شکل گیری و گسترش فرهنگ و تمدن به ویژه در استان های شرقی برعهده دارند (عطاردی،1381، ج۲: ۲۳و 22).

آستان قدس رضوی و توسعه‌ی هنری:

براساس کتیبه های موجود از ده قرن پیش مشهد محل سکونت اهل هنر بوده است. بناها و مکان های متبرک آستان قدس یک مجموعه هنری می باشد که اهل هنر را از دیرباز به طرف خود جذب می کرده است. دوران تیموریان با توجه به علاقه شاهزادگان تیموری به هنر، اوج هنری مشهد بود خطاطان و نقاشان بیشماری در این شهر اقامت گزیدند و به خلق آثار گرانبها پرداختند. مسجد گوهرشاد یکی از نمونه های هنری برجسته این دوران محسوب می شود. در دوران صفوی توجه به هنر ادامه داشت و سبک هنری عصر تیموری دنبال شد، از آثار هنری این زمان می توان به صحن کهنه، رواق ا... وردی خان، رواق حاتم خانی، مدرسه خیرات خان و عباسقلی خان اشاره کردکه معرف سبک هنری و توسعه هنری عصر خود می باشد. در زمان قاجار هنر جدیدی در مشهد خلق شد و آن آیئنه کاری بود، قبل از قاجار اماکن متبرکه نقاشی و گچبری می شد اما در این زمان آیئنه کاری جانشین گچبری شد (عطاردی،1381، ج۲، 285 و 276).
یکی از نمونه های شاخص هنری به کار رفته در آستان مقدس رضوی معماری می باشد که معرف سبک خاص زمان خود است. قدیمی ترین بنا در مشهد مقدس، گنبد مطهر امام رضا (ع) می باشد که در سال 515 ھ ایجاد شد. قدیمی ترین رواق ها، رواق دارالحفاظ و دارالسیاده می باشد که به دستور گوهرشاد بنا شده است، مصالح به کار رفته در این بناها آجر، گچ و آهک می باشد. در کنار معماری باید از هنر کاشیکاری نام برد که قدیمی ترین کاشی های حرم رضوی در قرن 7 و 6 ھ در مسجد بالا سر ساخته شده و نصب گردیده است. مکمل هنر کاشیکاری، هنر خط و کتیبه نویسی است که در طول قرون خطاطان و کتیبه نویسان مشهور در این شهر زیسته اند. در ایجاد کتیبه ها از خط ثلث و نسخ برای نوشتن آیات قرآن و احادیث پیامبر و از خط نستعلیق و شکسته برای نوشتن اشعار فارسی استفاده شده است که در این جا ترکیبی از هنر ایرانی و اسلامی به چشم می خورد. قدیمی ترین کتیبه آستان قدس مربوط به سال 612 می باشد. علاوه بر این هنر های منبت کاری، تذهیب و تشعیر، جلدسازی و صحافی، کار برروی چوب، خاتم کاری، فیروزه تراشی و....... از دیرباز در مشهد رونق داشته است. هر یک از این هنرها و آثار به وجود آمده توسط آنها نه تنها معرف تمدن غنی زمان خود است بلکه خود تمدن ساز بوده و در ایجاد و گسترش فرهنگ و تمدن ایران تا امروز نقش بارزی ایفا نموده است (عطاردی،1381، ج۲، 297 تا 290).

آثار علمی امام رضا (ع):

طب الرضا: یکی از آثار ارزشمند امام رضا می باشد که امام این اثر را به درخواست مامون نگاشت. مامون با وجود اینکه بزرگترین پزشکان جهان را برای طبابت در دربار خود گرد آورده بود، اما از آنجا که اطلاع داشت منبع علم امام به علم پیامبر متصل است، تقاضا کرد امام برای حفظ سلامتی و دوری از بیماری ها دستوراتی بدهند. حضرت آنچه خود تجربه داشت و به مرور زمان یافته بود و آنچه از ائمه‌ی پیشین به ایشان رسیده بود، در رساله ای نگاشت و به مامون داد. مامون که به ارزش این اثر پی برده بود، دستور داد آن را با آب طلا نوشتند و از آن رو به رساله‌ی ذهبیه معروف گشت. از جمله مواردی که امام رضا در این اثر به آن توجه داشته اند، توجه به اقسام خواب، فوائد هر یک از اعضا، مواقع غذا خوردن و ترتیب آن و همچنین اشاره به استفاده از مواد غذایی گوناگون برحسب فصول مختلف سال است، امروزه این اثر به نام طب الرضا به چاپ می رسد (عمادزاده، 1362، ج: ۳ ۲۹2 و 291؛ سحاب، 1334، ج ۲: 270).
مسند الرضا: این کتاب شامل شرح حال امام رضا (ع)، همراه 2340 حدیث از ایشان است که بخش اعظم حدیث های حضرت را در بردارد و شامل حدیث های صحیح، موثق، حسن، ضعیف و متروک می باشد (منتظرالقائم، 1384: 221).
صحیفه الرضا: نام یکی از آثار قلمی یا تقریرات امام رضا (ع) و از ذخایر گرانبهای خاندان نبوت و گنجینه علم و دانش اهل بیت است. این صحیفه از معتبرترین اسناد خاندان علوی است که امام رضا (ع) از پدران خود نقل کرده و با این اسناد، علوم و معارف الهی را تعلیم فرموده اند (عمادزاده،1362، ج ۲: 56).
فقه الرضا: یکی از آثار امام رضا (ع) که کتابی در فقه است و سند علمای بزرگ شیعه مانند شیخ صدوق، سید رضی، شیخ مفید و.... بوده است. این کتاب را حضرت برای محمد بن سکین نوشته و اصل این سند که با رسم الخط امام به خط کوفی نوشته شده، وجود دارد و میرزا محمد صاحب رجال کبیر از آن نسخه ای برداشته است (عمادزاده، 1362، ج۱: 294).

مهاجرت سادات به سوی ایران:

بعد از مهاجرت امام رضا (ع) گروه های مختلف از شیعه، یاران و اقوام امام راهی ایران و سرزمین های شرقی شدند. یکی از نمونه های شاخص این مهاجرت ها، خواهر امام، حضرت معصومه (س) بود که همزمان با آمدن امام رضا (ع) وارد ایران شدند، اما زمانی که به قم رسیدند، بیمار شده و در این شهر از دنیا رفته و مدفون گشتند. مرقد مطهر ایشان مورد زیارت خاص و عام قرار گرفت و سبب گسترش تشیع در قم شد و به دنبال این تعدادی از سادات به قم مهاجرت کردند. این عوامل باعث شد که قم به یک مرکز فرهنگی مهم تشیع تبدیل شود و مدارس و حوزه های علمیه متعدد در این شهر به وجود آید که امروزه ده ها مدرسه، کتابخانه، دانشگاه بزرگ جهانی و پژوهشگاه دارد. از مدارس وابسته به آستانه مقدسه حضرت معصومه (س) میتوان به مدرسه فیضیه آستانه مقدسه، مدرسه مهدی قلی خان، مدرسه جناب حاجی ملا صادق، مدرسه ناصریه، مدرسه‌ی مشهور به لکهاو مدرسه محمد مومن خان اشاره کرد. وجود آرامگاه حضرت معصومه (س) در قم سبب گسترش تشیع و فرهنگ اسلامی در این شهر شد و به مرور زمان قم به مرکز حفظ حدیث اهل بیت تبدیل گشت (جعفریان،1380، ج۱: 233؛ مدرسی طباطبایی، 1364: 116 و 115).
هم زمان با این بانوی گرانقدر حضرت احمد بن موسی کاظم برادر امام رضا (ع)، در دوره مامون با گروهی عازم ایران شدند تا به برادر خود بپیوندند اما در شیراز با قتلغ خان فرمانروای مامون که از آمدن ایشان آگاه شده بود، درگیر شدند و میان آنها جنگ درگرفت و در محلی که اکنون آرامگاه احمد بن موسی قرار دارد و به شاه چراغ معروف است، ایشان را به شهادت رساندند که وجود آرامگاه ایشان در شیراز باعث شکل گیری و رونق مراکز علمی و فرهنگی شده است (حر،1383: 143).
هارون فرزند امام موسی کاظم (ع) به کاشان آمد و در این شهر از دنیا رفت. در آوه شهادتگاه و آرامگاه دو برادر دیگر امام رضا (ع)، به نام های فضل و سلیمان قرار دارد (قزوینی رازی،1371 ق: 170).
در شهر ری و در جوار شاه عبدالعظیم مقبره حمزه بن موسی بن جعفر قرار دارد و زیارتگاه مردم است (کمونه، 1371:129).
این مقابر به مرور زمان مورد توجه شیعیان قرار گرفت و در گسترش تشیع و فرهنگ و تمدن اسلامی در این مرز و بوم موثر واقع شد. هر یک از این مقابر دارای موقوفات و کتابخانه است و مکانی برای انجام مراسم عبادی و مذهبی مسلمانان و شیعیان ایران می باشد.

نتیجه:

عزیمت امام رضا (ع) به ایران فصلی جدید در تاریخ این سرزمین به شمار می آید که به دنبال خود فرهنگ و تمدن جدید و غنی را به همراه داشت. گذشته از تاسیس حوزه علمیه در مسجد جامع مرو و حوزه و محل تجمع شیعیان در منزل امام و تربیت شاگردان و تالیفات امام، وجود آرامگاه و مرقد نورانی ایشان در شرقی ترین نقطه ایران نقش بارز و انکارناپذیری در گسترش تمدن اسلامی در سرزمین خراسان و توسعه علمی ایران داشت. آرامگاه امام رضا و خواهر و برادران ایشان علاوه بر اینکه مکانی برای زیارت بود، دانشگاهی برای عاشقان تلقی می شد که نکات عمیق و آموزنده ای به وجود آنها تزریق می کرد و این خود کانونی برای گسترش تشیع و فرهنگ و تمدن اسلامی به شمار می رفت و راه را برای توسعه علم و دانش در ایران باز می کرد و مناظرات امام رضا (ع) با سران فرق و ادیان راه شکوفایی علم را در خراسان هموار کرد و اینجا بود که تمدن اسلامی با تمدن و فرهنگ کهن ایران آمیخته شد و با بهره گیری از کتب و آموزه های امام رضا (ع) و شاگردان آن حضرت فرهنگ و تمدن اسلامی شکوفان گردید و یک حرکت علمی گسترده در خراسان شروع شد فرهنگ و تمدن جدیدی که معرف زمان خود بود به وجود آمد.
حضور امام رضا (ع) در خراسان و ایجاد کرسی های علمی، تربیت شاگردان ایرانی و مناظرات در رشد علمی ایران اثر عظیمی داشت. در کنار این ایجاد شهر مشهد در جوار مرقد ایشان و تاسیسات و موقوفات وابسته به آستان مقدس در رشد فرهنگ و تمدن ایران به خصوص خراسان موثر بود. هم اکنون دانشگاه های بزرگ و مراکز علمی فرهنگی در این شهر مقدس دایر گردیده که که شکل گیری و گسترش آنها به برکت وجود مرقد مطهر امام رضا (ع) می باشد.

پی‌نوشت‌ها:

کارشناسی ارشد تاریخ ایران اسلامی

کتابنامه
-1 بلخی، ابوبکر عبدا... بن عمر بن محمد بن داود واعظ (1350)، فضایل بلخ، ترجمه عبدا...بن محمد بن حسین حسینی بلخی، تصحیح عبدالحی حبیبی، تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
-2 جعفریان، رسول، (1380)، تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا قرن دهم، قم، انصاریان.
-3 حر، حسین (1383)، امام رضا و ایران، قم، دفتر نشر معارف اسلامی.
-4 دوانی، علی، (1362)، مفاخر اسلام، تهران، امیرکبیر، جلد اول.
-5 سحاب، ابوالقاسم (1334)، زندگی علی بن موسی الرضا، تهران، انتشارات کتب فروشی اسلامیه.
-6 شیخ صدوق (1372)، عیون الاخبار الرضا، ترجمه حمیدرضا مستفیذو علی اکبر غفاری، نشر صدوق،تهران.
-7 شیخ طوسی (1351)، الفهرست، به کوشش محمود رامیار، مشهد، چاپخانه‌ی دانشگاه مشهد.
-8 شیخ طوسی، (1381 ق)، رجال، تحقیق سید محمد صادق آل بحرالعلوم، نجف، مطبهع حیدریه.
-9 شیخ طوسی، (1351)، رجال کشی (اختیارالمعرفه الرجال)، تصحیح مصطفوی، مشهد.
-10 عالمی دامغانی، محمد علی، (1371)، شاگردان مکتب ائمه (ع)، بی جا، بی نا، جلد دوم.
-11 عطاردی، عزیزا...، (1381)، فرهنگ خراسان، مشهد، انتشارات آستان قدس.
-12 عمادزاده، حسین، (1362)، زندگی حضرت امام رضا (ع)، تهران.
-13 قزوینی رازی، عبدالجلیل (1371 ق)، النقض، تصحیح سید جلال الدین حسینی ارموی، بی جا، بی نا.
-14 قمی، حسن بن محمد (1361)، تاریخ قم، ترجمه حسن بن علی بن حسن عبدالملک قمی، به کوشش سید جلال الدین تهرانی، تهران، توس.
-15 کمونه، سید عبدالرزاق حسینی (1371)، آرامگاه های خاندان پاک پیامبر (ع)، ترجمه عبدالعلی صاحبی، مشهد، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی.
-16 ماهوان، احمد، (1383)، تاریخ مشهد الرضا، مشهد، نشر ماهوان.
-17 مدرسی طباطبایی، سید حسین (1364)، قم نامه (مجموعه مقالات و متون درباره‌ی قم، قم، کتابخانه مرعشی.
-18 منتظرالقائم، اصغر (1384)، تاریخ امامت، قم، نشر معارف، 1384.
-19 ولیان، عبدالعظیم، (1356)، آستان قدس رضوی دیروز امروز، مشهد، انتشارات آستان قدس.