هنر گچبري از آغاز تا امروز

صنايع دستي ايران

يکي از هنرهاي وابسته به معماري است که در هر منطقه و هر دوره زماني شکل و سبک مخصوص خود را دارد. همان طور که از نام اين هنر پيداست، مصالح به کار رفته در اين هنر گچ است. گچ بري در ايران داراي دوره هاي مختلف تاريخي است. گچ به دليل داشتن خاصيت چسبندگي، رنگ مطلوب، کاربرد آسان، فراواني و ارزاني، کاربرد زيادي در هنرهاي تزئيني دارد.
در کاوشهاي باستان شناسي نمونه ها و نشانه هايي از رواج اين هنر در روزگار ساساني به دست آمده است. يکي از کاربردهاي ويژه گچ، اندود کردن ديوارهاي و آراستن سطوح داخلي ساختمانها است و هنر گچ بري، اين آراستگي را به حد کمال و دلنوازي مي رساند. از ميان نمونه هاي به جا مانده مي توان به گچ بري، چفت گيري و ابزار زني طاقچه بسيار ارزشمند هنري از کاخ بيشاپور از سده سوم ميلادي که در موزه لوور پاريس نگهداري مي شود، اشاره کرد. همچنين مي توان از آثار دوره ساساني که در موزه ملي ايران قرار دارد ياد کرد.

دوره هاي گچبري در هنر ايران

هنر گچبري قرون اوليه اسلام.
هنر گچبري دوره سلجوقي.
هنر گچبري دوره ايلخاني.
هنر گچبري دوره تيموري
هنر گچبري دوره صفوي.
هنر گچبري دوره زنديه.
هنر گچبري دوره قاجار.
هنر گچبري دوره معاصر.

هنر گچبري قرون اوليه اسلام

پس از ظهور اسلام نيز از هنر گچبري در بناها استفاده مي شده است، ولي به دليل ممنوعيت پيکره سازي، اين هنر در قالب نقشوش برجسته از گل و گياه و نيز انواع طرح هاي اسليمي و بندهاي ختايي، به ويژه در قالب انواع خط هاي مختلف و متنوع تجلي يافت. در آثار گچبري به جا مانده از قرن خط هاي مختلف و متنوع تجلي يافت. در آثار گچبري به جا مانده از قرن سوم هجري نمونه هاي درخشاني در مسجد فريومد سبزوار به واقع خلاقيت بي مانند از سر پنجه هنرمندان آن روزگار براي ما به يادگار مانده است.

هنر گچبري دوره سلجوقي

هنر گچبري در انواع خط کوفي همراه با نقوش اسليمي خرطوم فيلي روند تحول اين هنر در دوره سلجوقي بوده است. به طور کلي هنر گچبري در دوره سلجوقي مورد توجه در نماسازي هاي داخل بوده است. از ميان آثار اين دوره مي توان به گچ بري هاي مسجد اردستان با خط بسيار زيباي کوفي مزهّر و به خصوص مسجد و گنبد علويان در همدان که به واقع دنيايي از هنر گچبري با اشکال گوناگون است اشاره داشت.

هنر گچبري دوره ايلخاني

در دوره ايلخاني هنر گچبري به سرحد کمال مطلول رسيد. به وجود آمدن محراب هاي گسترده با انواع خط هاي کوفي و خط هاي سلطاني، ديواني، رقعي و به کارگيري انواع گره هندسي با نقوش اسليمي توماري و اسليمي ماري در لابلاي کتيبه و اسپرهاي خط با گل و برگ هاي پهن گود و برجسته، عظمتي فراوان در آثار ايران و هنر گچبري به وجود آورده است.
از ميان آثار به جا مانده از اين دوران مي توان به کتيبه هاي گچبري خط کم نظير مسجد حيدريه قزوين، خانقاه و بقعه بايزيد بسطامي در بسطام در مقياس گسترده و وسيع، محراب ارزشمند پير بکران در جنوب اصفهان و نوعي بي همتا از اين هنر ارزشمند را در محراب بسيار جالب و منحصر به فرد الجايتو در مسجد جامع اصفهان به جرأت مي توان اين پديده بزرگ و عظيم هنر گچبري را شاخص ترين و با ارزشترين نوع گچبري در معماري جهان، به خصوص جهان اسلام دانست و از آن ياد کرد.

هنر گچبري دوره تيموري

دوره تيموري عصر به وجود آمدن رسمي بندي و کاربندهايي از قالب گچي ارزشمند و متحول شدن هنر گچبري از نقوش گوناگون به خصوص اسليمي و انواع خط هاي گوناگون است. به طور کلي در هنر گچبري اين دوره از هنرهاي ديگر چون هفت قلم خط از انواع کوفي به نامهاي کوفي پيرآمو، کوفي مشجر، کوفي مزهر، کوفي گره دار، کوفي مشبک، کوفي تصويري و تعدادي ديگر کوفي در آثار ادوار اسلامي نهايت استفاده شده است. همچنين خطهاي (محقق، نسخ، ثلث، رقاع، تعليق و نستعليق) با هنرآفريني هاي فراوان و در مواردي از شاخه هاي اين خط ها به خصوص خط معقلي در هنر گچبري آثار ايران بهره فراوان گرفته شده است. از آثار فراوان اين دوره مي توان به مقرنس بندي هاي گچي ارزشمند سر درب مسجد ميدان کاشان، قطاربندي هاي گچي مدرسه خرگرد در خواف و خط هاي بسيار جالب گچبري بقعه شيخ احمد جام در تربت جام و بقعه سيد رکن الدين دريزد و بسياري ديگر اشاره داشت.

هنر گچبري دوره صفوي

در دوره صفويه هنر گچبري وارد روشهاي خاص شده است. به طوري که زيباترين مقرنس بندي هاي گچي با عناصر گوناگون به خصوص مقرنس بندي هاي طاس و نيم طاس همراه با نقوش گل و گياه با انواع تيغه هاي گچي دالبري زينت بخش کاخ هاي شاهي به بهترين شکل ممکن گرديده است.
در اين ميان مي توانيد به پديده هاي ارزشمند مقرنس قطار و کاربندي ها و يزدي بندي هاي گچي بسيار شگرف کاخ هشت بهشت و سر درب بازار قيصريه در اصفهان به خصوص دالبرهاي تيغه منقوش از ظروف گوناگون همچون تنگ و سبو، مقرنس بندي هاي طاسه دار گچي در تالارهاي شاه نشين و موسيقي کاخ عالي قاپو و خط گچ بري ثلث بسيار ارزشمند در صفه درويش مسجد جامع اصفهان و بسياري ديگر ياد فراوان داشت.

هنر گچبري دوره زنديه

هنر گچبري در دوره زنديان هنرآفريني هاي فراون و ارزشمند از گچ بري، مقرنس بندي گچي، ترنج اندازي همراه با گل و گياه و نقوش بديع در آثار شهرهايي چون شيراز و به خصوص در عمارت کلاه فرنگي، مقبره اوليه خان زند (وکيل ارعايا) که امروزه موزه پارس است به وجود آمد.

هنر گچ بري در دوره قاجار

هنر گچ بري در دوره قاجار رونق فوق العاده اي به خود گرفت، به علت مسافرت پادشاهان قاجار به فرنگ از هنر گچ بري اروپا تقليدهايي در کاخهاي شاهي به خصوص در سر ستون سازي ها وسقف سازي ها در کاخ هايي چون گلستان و عشرت آباد و پاره اي ديگر شد. اما به طور قاطع مي توان گفت که اين تقليدها هرگز نتوانست جاي هنر و نقوش بسيار اصيل ايراني، به خصوص نقشهاي اسليمي و ختايي و گل و گياه که نشأت گرفته از سرپنجه با ذوق هنرمندان ايران زمين است را در گچبري بناهاي ايراني بگيرد.
البته د راين برهه از زمان در هنر گچبري خلاقيت ها و نوآوري هاي بسيار چشمگيري از طرف هنرمندان گچبر در آثار و ابنيه و به خصوص منازل مسکوني سنتي بيروني و اندروني ايران پديدار گشت که به واقع هر يک از آثار به جاي مانده خود تابلوهاي بسيار نفيس و پر ارزش از هنر با فلسفه و خرد و فرهنگ هنرمندان ايران است. از ميان آثار فراوان گچبري اين دوره مي توان به گچبري جالب کاخ ارم و نارنجستان قوام در شيراز و مقرنس بندي هاي آونگ گچي همراه با گچبري خانه طباطبايي و خانه بروجردي هاي کاشان همراه با نوآوري شگرف در بناهاي ياد شده و بسياري از بناها و آثار ديگر ايران ياد کرد.

هنر گچبري در دوره معاصر

در هنر گچبري ايرن معاصر هنر تزئين بناها در قسمت هاي بيروني نما از انواع گلچيني هاي آجري و گلچيني هاي معقلي با نقوش بسيار دلنواز پديده هاي نو در بناهاي ايراني، به خصوص مسکوني به وجود آمد. در اين دوره از هنر گچبري جهت تزئين نماسازي هاي خارجي خصوصاً در سر درب منازل مسکوني از نقوش مختلف چون ملائکه، خط و شعر در پيش ايوانها، همچنين به کارگيري انواع نقوش گل و گياه در حرکاتي بسيار قرينه به شکل منفرد يا به صورت گسترده زيبايي خاص به نماي خارجي بناها داده مي شد. از قسمت هاي داخلي پديده هاي بسيار ارزشمند گچبري به پيش بخاري سازي نفيس و پر هنر به نام لندني سازي مي توان اشاره کرد. همچنين در گلويي سازي ها از چهارگوشه سقف و در ناحيه مياني سقف ترنج هاي خرد و کلان با نقوش برجسته گل و گياه موزون زيبايي دلنشين و روح نوازي به نماي داخلي بناهاي مسکوني داده مي شد؛ که گاه برخي از آنها تا امروز به يادگار مانده است.
منبع مقاله :
سيد اخلاقي؛ پريسا، (1389)، دانشنامه کوچک صنايع دستي ايران، تهران: قصيده، چاپ دوم