اقيانوس هند، درياچه ي پرتغالي

سقوط قسطنطنيه در سال 1453م / 857 ه.ق اروپاييان را بر آن داشت تا براي دستيابي به شرق دور، راه هاي جديدي را آزمايش کنند. گمان کريستف کلمب آن بود که از مغرب زودتر به شرق دور خواهد رسيد و کشف امريکا نتيجه ي ناخواسته ي اين گمان بود. گروهي نيز راه شمال درياي خزر را آزمايش کردند که به نتيجه ي دلخواهي نرسيدند. اما راه دريا همچنان باز بود و دريادلاني که دل به دريا مي زدند مي توانستند بدون هيچ مزاحمتي در دريا برانند و بر سرزمين هاي جديد فائق آيند. پرتغاليان نخستين اروپايياني بودند که قاره ي افريقا را دور زدند. بارتولوميو دياز در سال 1486م / 891 ه.ق به دماغه ي اميدنيک رسيد. در 1497 م / 902ه.ق، واسکودوگاما با رؤياي دست يابي به هند حرکت کرد. يک سال بعد به هند رسيد و در سال 1499 نيز به پرتغال بازگشت. اين پيروزي آنان را مستحق تعريف پاپ کرد: « اربابان فتوحات، دريانوردي، و تجارت هند، اتيوپي، عربستان و پارس ». به مدت يک سده پرتغال بدون رقيب در اقيانوس هند کشتي راند و آن را « درياچه اي پرتغالي » ساخت. ورود انگليسي ها، اين يکه تازي را از ايشان گرفت و پرتغال ديگر به اوج دريا نوردي جهان بازنگشت.
درباره ي پرتغاليان در اقيانوس هند، آثار ارزشمندي منتشر شده است از جمله:
- امپراتوري پرتغال در آسيا ( 1700 - 1500 )، نوشته سانجاي سوبر امانيام. (1)
- پرتغال در آسيا: کتاب شناسي گزيده مطالعات در تاريخ استعمار پرتغال در آسيا 1800 - 1498، به کوشش دايا دسيلوا. (2)
- امپراتوري ساحلي پرتغال 1825 - 1415، سي. آر. باکسر. (3)
- ظهور نيروي پرتغال در هند 1550 - 1496، آر. اس. وايت وي. (4)
- نفوذ سياسي نيروي دريايي در تاريخ، جيمز کيبل. (5)
- و در زبان فارسي اثر عالي دکتر قائم مقامي با نام اسناد فارسي - ترکي - عربي درباره هرمز در آرشيو پرتغال.
اما مهمترين مواد موجود در اين باره، « اسناد پرتغاليان در حوزه ي اقيانوس هند » است.
فرهنگستان سلطنتي علوم ليسبون در دهه ي ششم از سده ي نوزدهم ميلادي به انتشار اسناد تاريخي پرتغال با عنوان گنجينه ي اسناد هند ( Collecao de Monumentos Indeitos ) مبادرت ورزيد. نخستين مجموعه ي اين گنجينه با عنوان تاريخ آسيا ( Historia da Asia ) از سال 1858 تا 1935م، در هفده جلد در شهر ليسبون منتشر گرديد.
چهار جلد نخست دربرگيرنده ي کتاب داستان هند ( Lendas da India ) نوشته ي گاسپار کورئا ( Gaspar Correa ) و شامل تاريخ هند پرتغال از سال 1497 تا 1549 م. / 965-903 ه.ق است. اسناد اين جلدها متعلق است به واسکودوگاما ( 1499-1497 )؛ پدر آلواز کابرال ( 1500م )؛ ژوائودا نوا ( 1501م )؛ واسکودوگاما ( 1502م )؛ فرانسيسکو دو آلبوکرک ( 1503م )؛ ويسنته سودره، نخستين درياسالار ( 1503م. )؛ دوارته پاچکو، لوپر سوارز ( 1504م )؛ مانوئل تلس، دون فرانسيسکو الميرا - نخستين حاکم و نايب السلطنه هند - ( 1505م )؛ آلفونسود آلبوکرک، دومين حاکم هند؛ لوپرسوارز، سومين حاکم هند؛ ديگو لوپز دي سکويرا، چهارمين حاکم هند؛ دون دوارته دي مِنِسِس، پنجمين حاکم هند؛ دون واسکودوگاما، دومين نايب السلطنه هند؛ انريک دي مِنسِس، هفتمين حاکم هند؛ لوپو واز دي سامپائو، نايب الحکومه؛ پروماسکارنها، هشتمين حاکم هند؛ لوپر و از دي سامپائو، نهمين حاکم هند؛ نونوداکونها، دهمين حاکم هند؛ دن گارسيا دي نورونها، يازدهمين حاکم هند؛ آلفونسو دي سوسا، دوازدهمين حاکم هند؛ ژوائو دي کراستو، سيزدهمين حاکم هند؛ گارسيا دي سا، چهاردهمين حاکم هند و خورخه کابرال، پانزدهمين حاکم هند. اين دوره به ويراستاري رودريگو خوزه دي ليمافلنر در سال هاي 1862، 1860، 1858 و 1864 منتشر شده است.
جلد پنجم با عنوان موادي براي تاريخ هند پرتغال ( Subsidos Para a Historia da India Portogoeza ) شامل رساله هاي زير است:
- رساله ي: ( Lyvro dos pesos da Ymdia, eassy e Mohedas Medidas ) نوشته ي آنتونيونونز که در سال 1554م / 955 ه.ق تهيه شده است.
- جدول برابري ارزش سکه هاي هند.
- نامه هاي سيمائو بوتلهو.
اين جلد در سال 1868 با ويراستاري ليمافلنر منتشر شده است.
جلد ششم شامل کتاب تاريخ هند ( Historia da india ) نوشته ي آنتونيو بوکارو مي باشد که در سال 1876 انتشار يافته است.
جلدهاي هفتم، هشتم و نهم با عنوان Documentos remettidos da India ov Livros das Mangos اسناد پرتغالي سال هاي 1614 - 1603م / 1023 - 1011 را در بر مي گيرد و با ويراستاري ريموندو آنتونيوبولهائو پاتو در سال هاي 1884، 1880 و 1885 منتشر شده است.
اما مهمترين دوره ي اين مجموعه نامه هاي آلفونسو د آلبوکرک ( Cartas Alfonso de Albuquerque ) است که همه ي هشت جلد بعدي را دربر مي گيرد و از جلد 10 تا 14 با ويراستاري بولهائوپاتو و از جلد 15 با ويراستاري هنريک لوپز دي مندوچا در سال هاي 1884 ( ج10 )، 1893 ( ج11 )، 1898 ( ج12 )، 1903 ( ج13 )، 1910 ( ج14 )، 1915 ( ج15و16 )، 1935 ( ج17 ) منتشر شده است.
نامه هاي آلبوکرک از تاريخ 1507 تا 1516م / 922 - 912 ه.ق را مي پوشاند.
اهميت ترجمه ي اين اسناد، به ويژه براي تاريخ نگاري خليج فارس غير قابل انکار است. اميد است صاحب همتي بپاخيزد.
** توضيح تصوير: پروماسکارنها، هشتمين حاکم هند
** توضيح تصوير: آلفونسو دالبورک، دومين حاکم هند

پي نوشت ها :

1- The Portuguese Empire in Asia ( 1500-1700 ), sanjay subrahmanyam، London & New York, 1993.
2- Portuguese in Asia, an annotated bibliography of studies on Portuguese colonial history in Asia, 1498-c. 1800 Daya de silva, 1987.
3- The Portuguese seaborne Empire 1415-1825, C. R. Boxer, Hammonds worth, 1973.
4- The Rise of Portuguese Power in India 1496-1550، R. S. whiteway, Patna, 1979.
5- The Political influence of NavalForce in History James Cable, macmillan, 1998.

منبع مقاله :
خيرانديش، عبدالرسول؛ تبريزنيا، مجتبي؛ ( 1390 )، پژوهشنامه خليج فارس ( دفتر اول و دوم )، تهران: خانه كتاب، چاپ دوم