معرفي چهار کتاب درباره ي خليج فارس

- سرزمين هاي شمالي پيرامون خليج فارس و درياي عمان در صد سال پيش
1324-1332 هـ ق ( مغاض اللئالي و منار الليالي )
- تأليف: محمد علي خان سديد السلطنه بندرعباسي
- استخارج و تنظيم و تحشيه و تعليقات: احمد اقتداري
- مشخصات نشر: انتشارات جهان معاصر، چاپ اول، 1371.
از مرحوم محمدعلي خان سديدالسلطنه علاوه بر کتاب حاضر، کتب و رسالت زير تاکنون به زيور طبع آراسته شده است:
1. بندرعباس و خليج فارس ( اعلام الناس في احوال بندرعباس )، به کوشش علي ستايش
2. صيد مرواريد ( المناص في احوال الغوص و الغواص )
3. دو رساله اوزان جو - اصطلاحات کشتيراني
4. تاريخ مسقط و عمان و بحرين و قطر و روابط آن ها با ايران ( مفاتيح الادب في تاريخ العرب - شقايق النعمان في احوال مسقط و عمان )، به تصحيح و تحشيه احمد اقتداري
5. سفرنامه سديد السلطنه ( التدقيق في سير الطريق )، تحشيه احمد اقتداري
6. جزء دوم مفاتيح الادب في تواريخ العرب
از مرحوم محمدعلي خان سديد السلطنه کبابي مينابي بندرعباسي کتابي به نام مغاص اللئالي و منارالليالي باقي مانده است. مجلد حاضر آن با نام سرزمين هاي شمالي پيرامون خليج فارس و درياي عمان در صد سال پيش مورد بررسي قرار مي گيرد که از سواحل و جزاير ايراني واقع در شمال خليج فارس و درياي عمان در فصول جداگانه با عناوين بوشهر، خوزستان، شيبکويه، بندرلنگه، بندر خمير، بستک، لارستان، بندرعباس، ميناب، چاه بهار، گوادر و پسابندر، و از جزيره هاي ايراني واقع در شمال خليج فارس و درياي عمان با عناوين قشم، هرمز، لارک، هنگام، کيش، تنب بزرگ و کوچک، ابوموسي، لاوان، اندرابي، سيري، فرور و نابيوفرور و خارک در طي صد سال گذشته سخن رانده است.
اثر حاضر حاوي مجموعه اي از مطالب متفرقه در خصوص آداب و رسوم، ‌تجارت، کشتي راني، وضع سياسي و حکومتي، مسائل جغرافيايي و اوضاع اجتماعي، راه ها و خطوط ارتباطي، مداخلات انگلستان و روسيه در خليج فارس، اثرات انقلاب مشروطه در خليج فارس، شرح حوادث و وقايع اتفاقيه و ريشه شناسي علل و اسباب وقايع، نقل قطعاتي از شعر شعراي آن نواحي، خودسري هاي شيخ خزعل در خوزستان، ارتباط بصره و خرمشهر، نرخ ارزاق و اجناس، ماليات ها و عوارض دولتي و بلدي، نفت خوزستان، امتياز دادرسي، امتياز تلگراف در سواحل و جزاير خليج فارس در دو سوي شمالي و جنوبي آن است.
مؤلف که مردي دقيق و بصير بوده و کتب و رسالات تحقيقي زيادي درباره ي خليج فارس و درياي عمان و سرزمين هاي دو سوي اين دريا نوشته است، خود شاهد و ناظر عيني وقايع و حوادث اين منطقه بوده و آنچه را از زبان ديگران شنيده و يا از کتبي نقل کرده، دقيق و مستند و نزديک به واقع است و از جهت مطالعات اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي يا سياسي آن سرزمين در طول سده ي پيشين قابل اعتنا و اعتماد است. آقاي احمد اقتداري نيز هر جا که لازم مي نموده، براي فهم معاني واژه هاي محلي يا بيان نام نقطه اي به صورت پانويس، توضيحات لازم را ارائه کرده است.
***
- خليج فارس
- تأليف: سرآرنولد ويلسون
- ترجمه: محمد سعيدي
- مشخصات نشر: بنگاه نشر و ترجمه کتاب، چاپ اول، تهران، 1348
کتاب خليج فارس يکي از مهمترين و با ارزش ترين آثار در مورد خليج فارس و نواحي اطراف آن به شمار مي رود. سرآرنولد ويلسون در 18 ژوئيه 1884 متولد شد. وي تحصيلات خود را در دبيرستان « کليفستون » و « يسندهوست » به اتمام رساند و در ضمن تحصيل يک مدال پادشاهي و يک قبضه شمشير نيز جايزه گرفت. ويلسون در سال 1903م. وارد خدمت ارتش گرديد و در هنگ 32 پياده سيک در سال 1904م. انجام وظيفه نمود. در سال 1909م. وارد اداره ي سياسي هندوستان شده و از سال 1907 تا 1913م. در ايران مأموريت يافت. از سال 1909 تا 1911م. کنسول انگليس در خرمشهر بود و در سال 1912 م. به دريافت « مدال خاطرات مک گريگور » نائل گرديد. از سال 1911 تا 1912م. به عنوان انجام مأموريت مخصوص به لرستان و فارس اعزام شد و از 1912 تا 1913 م. معاون دوم بوشهر گرديد.
باز در سال 1913م. مأمور خدمات مخصوص در لرستان شد و از سال 1913 تا 1914 م. در کميسيون سرحدي ايران و عثماني به عنوان نماينده ي کميسيونر بريتانيا مأموريت يافت. در ژوئيه ي 1914م. کميسيونر بريتانيا بود و در سال 1915م. جزو قواي اعزامي به هندوستان به عنوان افسر سياسي با سمت رياست مأموريت يافت. در سال 1916م. عنوان نماينده ي کميسيون غيرنظامي داشت و از مارس 1918 تا اکتبر 1920م. به عنوان کميسيونر عامل غيرنظامي نماينده ي سياسي مقيم خليج فارس انجام وظيفه کرد.
از سال 1921 تا 1932 م. با شرکت نفت ايران و انگليس همکاري مي کرد و از سال 1926 تا 1933م. عضويت هيأت مديره ي اکتشافات صنعتي و بهداشتي را داشت.
از سال 1930م. به عضويت نمايشگاه بين المللي هنرهاي ايران انتخاب گرديد. از 1934 تا 1938م. به عضويت هيأت مديره ي تلفن و مشاور کميته ي فيلم هاي سينمايي برگزيده شد. از 1936 تا 1938م. عضويت کميته وزرات کشور را در ساختمان هاي احتياطي در مقابل حملات هوايي داشت. در سال 1937 م. به عضويت کميته اداري فيلم هاي سينما انتخاب شد و نيز در همين سال مدال خاطرات ريچارد برتون را دريافت کرد.
ويلسون در دوران خدمت به دريافت نشان هاي ذيل نائل آمده است: در سال 1920م. به دريافت نشان فرماندهي از امپراتوري هندوستان، در 1912م. به دريافت نشان سن ميشل و سن جرج، در سال 1917م. به دريافت نشان لياقت از امپراتوري هندوستان، در 1919م. به دريافت نشان ستاره هندوستان و در 1916م. به دريافت نشان خدمات ممتاز و لياقت نائل گرديده است. ضمناً در 1933م. از ناحيه ي هي چين و هرتز به عضويت مجلس انتخاب شده است. در سال 1939م. در نيروي سلطنتي به عنوان افسر خلبان جهت خدمات عمومي و بمباران هوايي انجام وظيفه نموده است. از شواليه هاي مخصوص بوده و در سال 1919م. به گرفتن نشان اورشليم نايل شده و نيز در اداره ي سياسي سابق هندوستان که دادسراي صلح ناميده مي شد، عضويت داشته است.
انتشارات و تأليفات ويلسون به شرح ذيل است: از سال 1934 تا 1938م. کتاب قرن 19 و بعد از آن را تأليف نمود. در 1928م. کتاب خليج فارس را به طبع رسانيد. در سال 1930م. فهرست کتاب هاي خارجي راجع به ايران را تأليف کرد. از 1914 تا 1920 و نيز در سال 1930م. آثاري راجع به بين النهرين را منتشر ساخت. در سال 1933م. کتاب کانال سوئز را نوشت. در 1934م. کتاب گفتارها و رفتارها را تأليف کرد. در 1935 م. کتاب گفتارها و رفتارها در خارج را به چاپ رساند. در 1907 تا 1914 و نيز در 1940 م. کتاب جنوب غربي ايران را تأليف کرد. ويلسون در 31 مه 1940 م. در سن 56 سالگي درگذشت (1).
در کتاب حاضر ويلسون شرايط و اهميت تاريخي، سياسي، اقتصادي و استراتژيکي منطقه ي خليج فارس را از ابتداي بشريت تا اوايل سده ي بيستم مورد بررسي قرار مي دهد. مطالب در اين کتاب عبارت اند از يک مقدمه، که در آن به بررسي وضعيت طبيعي و جغرافيايي خليج فارس از زمان قديمي ترين ملل تاريخي عالم مانند سومري ها و ايلامي ها و بابلي ها و کلداني ها پرداخته و اهميت آن را در ادوار باستان و بعد از اسلام تا اوايل سده ي بيستم بيان نموده است.
متن کتاب حاوي پانزده فصل است؛ فصل اول، در مورد اوضاع خليج فارس و درياي عمان از آغاز پيدايش بشر و بررسي دوره هاي مختلف زمين شناسي مي باشد. در فصل دوم، وضعيت خليج فارس در دوره ي تمدن هاي اوليه ي بين النهرين و ايران توضيح داده مي شود. فصل سوم، به مطالعه ي نظريات نويسندگان قديمي مانند هرودوت، اراتوستن، استرابون در مورد خليج فارس مي پردازد.
فصل چهارم به بررسي اوضاع اجتماعي و اقتصادي خليج فارس و نواحي اطراف آن - عراق، خوزستان، فارس، کرمان و مکران - در دوران قرون وسطي، براساس اطلاعات مورخان و جغرافي دانان مسلمان اختصاص دارد. فصل پنجم نيز اوضاع سياسي، تاريخي و جغرافيايي حاشيه ي جنوبي خليج فارس - عمان و بحرين - را بيان مي کند که در اين بخش نيز تکيه ي نويسنده بر اطلاعات مورخان و جغرافي دانان مسلمان است. در فصل ششم نيز اوضاع تاريخي، سياسي، و اقتصادي کيش، هرمز و سيراف - که از نظر مؤلف در نوع خود حائز اهميت بوده اند - در قرون وسطي مورد بررسي قرار مي گيرد. فصل هفتم به بررسي خليج فارس در دوران استعمار پرتغال از اواخر سده 15م. تا پايان سده ي 16م. اختصاص داده شده است. در فصل هشتم، رقابت پرتغال و هلند و انگليس براي تسلط بر ناحيه ي خليج فارس را توضيح داده است و در اين قسمت تأکيد زيادي بر روي نقش مؤثر کمپاني هند شرقي انگلستان در پيشبرد اهداف انگليس در خليج فارس و هندوستان نموده است. فصل نهم، به نحوه ي اخراج پرتغالي ها از خليج فارس توسط شاه عباس با همکاري دولت انگليس مي پردازد. در فصل دهم، نحوه ي ورود هلندي ها از اواخر سده ي 16م. و نحوه ي استقرار آن ها با اجازه ي شاه عباس کبير توضيح داده شده است و رقابت روس و انگليس براي تفوق بر يکديگر را بيان مي دارد. فصل يازدهم، تفوق و توسعه ي نفوذ انگليس از سده ي هيجدهم را شرح مي دهد و بيان مي کند که چگونه بريتانيا از اوضاع مغشوش داخلي ايران بعد از انقراض صفويه استفاده نموده و درصدد توسعه ي نفوذ خود در خليج فارس برآمده است. همچنين نحوه ي قدرت گيري فرانسه بعد از روي کارآمدن ناپلئون و رقابت فرانسه و انگليس در خليج فارس مورد مداقه و بررسي قرار داده شده است. در فصل دوازدهم، دزدي دريايي و نقش وهابي ها در اين قضيه، اقدامات دولت انگليس در از بين بردن دزدان دريايي و جواسم در خليج فارس و درياي عمان و معاهدات بريتانيا براي از بين بردن دزدي دريايي بررسي مي گردد. فصل سيزدهم اختصاص دارد به بررسي وضعيت تجارت برده در خليج فارس در سده ي نوزدهم و تلاش هايي که دولت بريتانيا در جهت منکوب کردن تاجران برده انجام داده است. در فصل چهاردهم اوضاع تاريخي، سياسي و جغرافيايي امارت نشين هاي عرب حوزه ي خليج فارس - مسقط، بحرين و کويت - در سده ي نوزدهم و معاهدات آن ها با بريتانيا بررسي مي گردد. در نهايت در فصل پانزدهم تحليل جامعي در مورد اهميت خليج فارس در سياست بين المللي به دست مي دهد و اينکه اوايل سده ي نوزدهم را دوره ي اعزام هيأت هاي سياسي ممالک اروپايي براي کسب برتري و تفوق در اين منطقه از جهان مي نامد و تلاش هاي بريتانيا براي دفع رقباي اروپايي خود را شرح مي دهد و به دنبال آن به تجارت اسلحه و راه هاي ارتباطي که در خليج فارس از اهميت خاصي برخوردارند، اشاره مي کند.
***
- امارات خليج فارس و مسأله نفت
- تأليف: سالم الجبير الصباح
- ترجمه: دکتر علي بيگدلي
- ناشر: مؤسسه مطالعات و انتشارات تاريخي ميراث ملل، چاپ اول، شهريور 1368
نويسنده در اين کتاب شرايط تاريخي، اقتصادي، اجتماعي و سياسي شيخ نشين هاي خليج فارس را با عنايت به روابط عشيره اي و خويشاوندي و همچنين شيوه ي زندگي و فعاليت هاي اقتصادي مشترکي که موجب اتحاد بين کويت و ساير امارات شده را مورد بررسي قرار مي دهد. همچنين موقعيت و شرايط کلي کويت به عنوان قديمي ترين شيخ نشين و نخستين منطقه اي که به استقلال دست يافت ( 1961م )، محور مطالعات امارات واقع شده و روابط ساير امارات و شيخ نشين ها با کويت مورد مطالعه و مقايسه قرار گرفته است. متن اصلي اثر به زبان فرانسه نگاشته شده و مترجم نيز به نوبه ي خود پاورقي ها و فهرست اعلامي به کتاب اضافه نموده است. اثر مذکور به جهت طرح تاريخي مسائل سياسي - اجتماعي کشورهاي حاشيه ي جنوبي خليج فارس، از اهميت ويژه براي دانشجويان تاريخ و ديگر علاقه مندان مباحث تاريخي برخوردار است.
کتاب حاضر داراي يک مقدمه است که خود سه بخش را شامل مي شود: بخش اول به بررسي تاريخي از عهد باستان تا سده ي 16م. مي پردازد که حاوي چگونگي ايجاد شهرهاي اوليه در منطقه بين النهرين يعني مهد نخستين تمدن هاي بشري است. بخش دوم، مطالعه ي برخورد بين ايرانيان، يونانيان، اعراب و ترکان براي تسلط بر اين منطقه را در بر مي گيرد. و در بخش سوم نيز به علل اساسي نفوذ اروپاييان و جنگ هاي آنان و اعمال استعمار پرداخته شده است. سرانجام در مقدمه ي کتاب مشخص خواهد شد که قبايل حاشيه ي خليج فارس چگونه تحت قيود و فشارهاي بيگانه به سر مي برند. متن کتاب نيز حاوي سه فصل مي باشد: فصل اول به تصرف سواحل جنوبي خليج فارس و پيدايش زمينه ي تحصيل استقلال امارات که موضوع اصلي کتاب است، مربوط مي شود و در خلال آن، وضع اقتصادي مردم منطقه نيز مورد بررسي قرار مي گيرد. فصل دوم دربرگيرنده ي کسب نخستين امتيازات نفتي به وسيله ي انگليس و اثرات اين امر در تحديد حدود مرزها و همچنين مسأله ي جزاير واقع در سطح خليج فارس است.
فصل سوم شامل تأثير درآمدهاي نفتي بر جوامع شيخ نشين در جهت طلب استقلال آن ها خواهد بود. در نهايت نيز بخشي تحت عنوان تعيين حدود مرزهاي زميني کشورهاي حاشيه خليج فارس به کتاب ضميمه شده است.
در انتهاي کتاب فهرستي از اعلام آورده شده است، اما کتاب فاقد فهرست منابع و مأخذ است.
***
- خليج فارس در عصر استعمار
- تأليف: ر. وادالا ( نايب کنسول سابق فرانسه در بوشهر )
- ترجمه: پروفسور شفيع جوادي ( استاد پژوهشگر سابق دانشگاه مکزيکو )
- ناشر: کتاب سحاب، چاپ دوم، ارديبهشت 1364.
تعداد بيست و شش جلد کتاب درباره ي خليج فارس به زبان فرانسه - تا زمان انتشار کتاب حاضر- نوشته شده بود که غالب آن ها در کشور فرانسه به چاپ رسيده بودند. قديمي ترين کتاب در اين مورد در سال 1720م. در پاريس به چاپ رسيده است. موضوع کتاب هاي مذکور عبارتست از: بحرين و مسائل حاکميت آن، تاريخ و جغرافياي خليج فارس، زمين شناسي خليج فارس، باستانشناسي آن، هيأت هاي علمي، نفت در خليج فارس و مشکلات آينده، دفاع از خليج فارس.
فرانسويان تا سال 1920م. در کتاب هايشان خط مشي زير را دنبال مي کردند: 1- توسعه ي بازرگاني در خليج فارس و در نتيجه گسترش زبان فرانسه، 2- درگير نشدن با هيچ يک از رقبا، 3- توجه به پان ژرمنيسم، 4- رها نکردن خليج فارس.
ر. وادالا ( R. Vadala ) که نايب کنسول فرانسه در بوشهر در زمان جنگ جهاني اول بوده است، در زمينه ي اوضاع طبيعي، تاريخي و اقتصادي کرانه هاي شمالي و جنوبي خليج فارس پژوهش هاي جالب توجهي کرده و بسياري از وقايع تاريخي را به زبان ساده نگاشته است. وي اين کتاب را که عنوان فرانسوي آن Le Gulf Persique است در سال 1920م. در پاريس منتشر کرد. کتاب حاضر در ميان کتب ترجمه شده در مورد خليج فارس جزء دو کتاب اول مي باشد که از لحاظ حوزه ي مطالب ارزشمند بسيار جالب توجه است. مترجم نيز توضيحات لازم را در پاورقي افزوده است. اما چون متن اصلي کتاب در دسترس نگارنده نيست، در مورد صحت و سقم ترجمه نمي توان اظهار نظر نمود. يکي از امتيازات مهم اين اثر، کتاب شناسي قابل توجه آن درباره ي خليج فارس است که در پايان کتاب ديده مي شود. اين کتاب شناسي شامل موارد زير مي باشد: آثار کلي مربوط به تاريخ و جغرافياي خليج فارس، ‌منابع خاوري، خليج فارس به طور خاص، ‌کرانه هاي تازي، مورفولوژي و زمين شناسي، اقليم شناسي، مباحث سياسي و اقتصادي، تعليمات دريانوردي.
اما بايد متذکر شد که فهرست کتاب ها و مقالاتي که در کتابشناسي مزبور آمده است نخست اينکه تا سال 1920م. را در بر مي گيرد و دوم اين که قسمت مدارک و اسناد آن بي نهايت ضعيف است.
کتاب حاوي مطالب جالب توجهي است به ويژه، نام بادهاي محلي، نام ماهيان، اوضاع جغرافيايي، آمارهاي جمعيت، ارقام و نوع صادرات و واردات و غيره. همچنين نکته ي جالب توجه اين است که تمام فهرست مطالب به دو زبان فارسي و فرانسوي ذکر شده اند.

پي نوشت :

1- محمود، محمود: تاريخ روابط سياسي ايران و انگليس، ج7، چاپ سوم، تهران، انتشارات اقبال، 1345، صص 88-385.

منبع مقاله :
خيرانديش، عبدالرسول؛ تبريزنيا، مجتبي؛ ( 1390 )، پژوهشنامه خليج فارس ( دفتر اول و دوم )، تهران: خانه كتاب، چاپ دوم