نام و تعداد زنان و فرزندان امام علی (ع)

نگارنده، برای رعایت حال خواندگان، به اندازه ی ضرورت، نام فرزندانِ امام علی (علیه السّلام) را تا سه طبقه بر شماردم و گاه نیز دیگر طبقات را یادآور شدم. عمده ی مطالب را با استفاده از کتاب عمدة الطالب فی اَنساب آل اَبی طالب سامان دادم؛ چرا که این کتاب، مشهورترین کتابِ متأخران درباره ی نَسَب نامه ی خاندان ابوطالب به شمار می آید.

نیز هنگامِ ذکر همسرانِ امام علی (علیه السّلام) و اُم ولدهای آن حضرت، درنگی کرده ام تا دریابم کدام یک از این زنان، بیشتر به ازدواج امام درآمده اند تا از این رهگذر، فرزندان پیشین و پسین آن حضرت را بشناسم و به وارسی ادعایی بپردازم که برخی از شبهه پراکنان درباره ی امام علی (علیه السّلام) بیان می دارند و می گویند امام علی، از سر محبت به خلفا، اسامی فرزندانش را به ترتیب اسم آنها نامید!

شایان ذکر است که این بررسی بدان جهت صورت گرفت که اندکی از زندگی اولاد گمنام ِامام علی (علیه السّلام) [ که در طول تاریخ به فراموشی سپرده شده اند ] روشن گردد؛ چرا که پژوهشی شایسته و کامل در این عرصه ارائه نشده است تا زندگی آنان را شرح دهد و اوضاع و احوالشان را باز گوید و مواضع آنها را بیان دارد.

دو محور
سخن را در این بخش، در دو محور دنبال می کنیم:
1. بیان اسامی فرزندانِ امام علی (علیه السّلام) در طبقات نخست ( که گاه آنها را تا زمان ابن عِنَبه- متوفای 828 هجری- می رسانیم ).
2. ذکر نام های زنان امام علی (علیه السّلام) و اُم ولدهای آن حضرت و فرزندانشان، تا دریابیم کدام یک از این اُم ولدها، فرزندانشان را به نامِ خلفای سه گانه نامیدند.
 

فرزندان امام علی (علیه السّلام)

تبارشناسان، در شمار اولاد امام علی (علیه السّلام) اختلاف نظر دارند، گرچه همه متفق اند که شمار پسرانِ آن حضرت، از دخترانش بیشتر است.

گویند: اولاد امام (علیه السّلام) 39 نفرند، (1) و گفته اند: 35 نفر، (2) و گفته اند: 34 نفر، (3) و گفته اند: 33 نفر، (4) و گفته شده 28 نفر، (5) و گفته اند: 27 نفر (6).

عوامل این اختلاف
از عوامل این اختلاف، به هم آمیختنِ لقب ها و کنیه ها با اسامی است و نیز وجود چند اسم برای یک شخص.

همچنین مرگ شخص در خردسالی یا بی آنکه فرزندی از خود بر جای گذارد یا نقش سیاسی یا اجتماعی شایان توجهی داشته باشد که بعضی را به ذکر نام او بر می انگیزد، در حالی که بعض دیگر از آن غافل اند.

و دیگر اسبابی که اینجا محل ذکر آن نیست.

اسامی آبه ترتیب همسران آ
در هر حال، اسامی آنها را به ترتیب همسران آن حضرت ( خواه زنانِ آزاد و خواه کنیز ) می آوریم.
 

1. فاطمه زهراء (علیها السّلام)

حضرت فاطمه (علیها السّلام) سه پسر و 2 دختر به دنیا آورد:
• امام حسن مجتبی (علیه السّلام) که کنیتش ابو محمد بود.
• امام حسین (علیه السّلام) که به ابوعبدالله کنیت یافت.
• زینب کبرا، عقیله ی بنی هاشم.
• اُم کلثوم، که رقیه نامیده می شد. (7)
• محسن، همان کودکی که در یورش به خانه حضرت زهرا (علیها السّلام) به قتل رسید، یا سقط شد.
 

2. خَولَه حنفی ( دختر قَیس )

وی 4 فرزند داشت:
• محمد [ اکبر ] بن حنفیه، با کنیتِ ابوالقاسم.
• محمد اصغر.
• اُم الحسن.
• رَملَه (8).
 

3. صَهباء تغلبی ( اُم حبیب )

صهبای تغلبی « اُم حبیب » کنیت داشت و برای حضرت علی (علیه السّلام) یک دو قلو به دنیا آورد:
• عمر اَطرَف، (9) که کنیه اش « ابوالقاسم » بود، و گفته اند: کنیتِ « ابو حَفص » یافت.
• رقیه، که به همسری مسلم بن عقیل درآمد.(10).
 

4. اُم البنین کِلابی

اُم البنین، چهار فرزند به دنیا آورد:
• عباس، که کنیتش « ابوالفضل » است و به « سَقاء » و « اَبو قِربَه » لقب یافت و در سن 34 سالگی به همراه برادرش امام حسین (علیه السّلام) در کربلا شهید شد.

• عبدالله اکبر، که به « ابو محمد » کنیت یافت و در سن 25 سالگی در کربلا به شهادت رسید و از او نسلی باقی نماند.
• عثمان، وی به « ابو عَمرو » کنیت یافت و در سن 21 سالگی به همراه برادرش امام حسین (علیه السّلام) به شهادت رسید و فرزندی بر جای نگذاشت.

• جعفر، کنیه اش « ابو عبدالله » بود، با برادرش امام حسین (علیه السّلام) در کربلا کشته شد و نسلی از او بر جای نماند.
 

5. لیلای نَهشَلی دارِمی تمیمی

لیلای نَهشلی برای امام علی (علیه السّلام) دو فرزند زایید:
• عبیدالله ( ابو علی ) وی با دایی های بنی تمیمی اش در بصره بود تا اینکه قیام مختار فرا رسید و در حالی که به همراه « مُصعَب » بود، زخمی بر وی رسید و از دنیا رفت. قبرش در « مَذار » است (11).

• عبدالله، که به « ابوبکر » کنیت یافت و گفته اند: آن که « ابوبکر » کنیت داشت، نامش « محمد » بود، (12) و گویند: « عبدالرَّحمان » نامیده می شد، (13) و گفته شده که نامش، اسم دیگری بود ( ما در آینده آن اسم را بیان می کنیم ) وی به همراه برادرش امام حسین (علیه السّلام) شهید شد و نَسلی بر جای نگذاشت.

از احتمالاتی که در اینجا به نظر می رسد ( و نیز از باب جمع میان اقوال در شخصی این چنین ) این است که: نام « محمد » از طرف پدرش امام علی (علیه السّلام) بر وی نهاده شد، اما اسم « عبدالله » یا « عبدالرَّحمان » از سوی مادر و دایی هایش می باشد؛ چرا که نام گذاری کودک به « محمد » تا 7 روز سنت است و امام (علیه السّلام) در عمل به این سنت، از دیگران اولی است.این احتمال را، سلامی که در زیارت رجبیه آمده است، تقویت می کند،

در آن می خوانیم:السَلام عَلَی مُحَمَّد بنِ أَمیرِ المؤمنین؛ (14)سلام بر محمد، فرزند امیرالمؤمنین.

با این قرائن، می توان گفت که لیلای نَهشَلی فرزندی داشت که امام علی (علیه السّلام) او را « محمد » نامید، لیکن مادر یا جد یا دایی هایش، اسم دومی را به نام « عبدالله » یا « عبدالرَّحمان » بر او گذاشتند، و شهرتِ وی به اسم یا کنیتِ « ابوبکر » از تصرفات تاریخ نویسان درباری است.

بنابراین، همه ی این نام ها، اسم یک شخص اند، نه دو یا سه شخص.
 

6. اسماء ( دختر عُمَیس )

اسمائ، دو فرزند داشت:
• یحیی.
• عون (15).
پسر دیگری نیز به اسماء نسبت داده شده، که سخن نادرستی است (16).

پوشیده نماند که بعضی از نَسَب شناسان، پسر دیگری را از « اُمامَة » ( دختر ابوالعاص ) به امام علی (علیه السّلام) نسبت داده اند و گفته اند وی « محمد اَوسَط » نام داشت، ولی این ادعا ثابت نشده است.

و گفته اند که امام علی (علیه السّلام) فرزند دیگری از اُم ولدی ( به جز این زنان ) به نام « محمد اصغر » داشت (17).

به این ترتیب، پسرانِ ثابت و منسوب امام علی (علیه السّلام) چنین است:

** توضیح عکس:
18. محمد اَوسط ( از اُمامَه ) بنا بر قولی.
19- محمد اصغر ( از اُم ولد ).
این فهرست، با روایت ابن سعد در الطبقات هماهنگ است.

زیاداتِ شیخ شرف
در زیادتِ شیخ شرف (رحمه الله) درباره ی پسران امام علی (علیه السّلام) آمده است: عبدالرَّحمان، عُمَر اصغر، عثمان اصغر، عون، جعفر اصغر، محسن. (18)

نگارنده، بر این باور است که زیاداتِ شیخ شرف، ویژه ی خود اوست؛ چرا که دیگران با او موافق نمی باشند، وگرنه، زیادت نامیده نمی شدند. آری « عبدالرَّحمان » و « عون » در ضمن نام هایی که بر آنها اتفاق نظر هست، وجود دارد.

بر اساسِ قولی، اُم البنین فرزندی به نام « محمد اصغر » داشت که ثابت نشده است، و گفته اند که اسماء ( دختر عمیس ) دارای پسری به نام « محمد اصغر » بود.

این اقوال، به شماری از اولاد امام علی (علیه السّلام) رهنمون است که « محمد » نامیده می شدند.

همچنین در میان فرزندان امام علی (علیه السّلام) نام هایی به چشم می خورد که نَسَب شناسان و مُورِّخان، بر آنها اتفاق نظر ندارند. از این رو، ما به آنها اشاره نکردیم.

عُمَری عَلَوی نَسابه در المجدی می گوید:به خط شیخ شرف، از قولِ خودِ او، این عبارت را یافتم:از پسران امیرالمؤمنین (علیه السّلام)- که شمارشان 19 تن بود- 6 نفر در زمان حیات آن حضرت از دنیا رفتند، 13 نفر باقی ماندند و از او ارث بردند، و 6 نفر از آنها در ماجرای کربلا کشته شدند (19).
 

دودمان امام علی (علیه السّلام)

آن دسته از پسرانِ امام علی (علیه السّلام) که از خود نسلی بر جای گذاردند، افراد ذیل اند:
1. امام حسن (علیه السّلام) که اولاد آن حضرت، سادات حسینی نامیده می شوند.

2. امام حسین (علیه السّلام)، که اولاد آن حضرت، سادات حسینی نامیده می شوند.
3. محمد بن حنفیه، که فرزندانش [ سادات ] حنفی نامیده می شوند.

4. عمر بن علی، که فرزندانش سادات عُمَری نامیده می شوند.
5. عباس، که فرزندانش سادات عباسی نامیده می شوند.
 

پی نوشت ها :

1- تهذیب الکمال 479:20؛ الوافی بالوفیات 185:21؛ صاحب المجدی می گوید: در نسخه ای که به آن اعتماد ندارم، 39 نفر ذکر شده است ( المجدی: 192 ).
2- ینابیع الموده 147:3؛ عمدة الطالب: 63.
3- الطبقات 20:3.
4- تاج الموالید ( طبرسی ): 18؛ تذکرة الخواص: 57.
5- تام الموالید: 18؛ الإرشاد 354:1 ( در این مأخذ آمده است: بر اساس قول بعضی از شیعه )؛ اعلام الوری 396:1.
6- الإرشاد 354:1؛ اعلام الوری 396:1؛ کشف الغمه 67:2؛ العمدة ( ابن بطریق ): 29؛ المجدی: 192؛ العدد القویه: 242؛ بحار الانوار 74:42، حدیث 1.
7- صاحب المجدی، این سخن را از نسابه عمری موضح کوفی حکایت کرده است ( المجدی: 199 ).
8- المجدی: 193.
9- این نام به درخواست عمر صورت گرفت و او بود که نام « عمر » را بر وی گذارد.
10- المجدی: 197 و 200. در این مأخذ آمده است که امام علی (علیه السّلام) فرزند دیگری از « صهباء » به نام « عباس اصغر » داشت، که ثابت نشده است.
ما در هنگام سخن درباره ی همسران امام علی (علیه السّلام) روشن خواهیم ساخت که این نام، از زیادت های « شیخ شرف » است و هیچ کس بر این نام، با او موافق نمی باشد.
11- تاریخ طبری 118:4؛ الطبقات الکبری 19:3؛ الکامل فی التاریخ 397:3.
12- الإرشاد 354:1.
13- این اسم، از مقریزی حکایت شده است.
14- بحار الأنوار 67:45.
15- الطبقات الکبری 20:3. واقدی می گوید: اسماء- برای آن حضرت- یحیی و عون را به دنیا آورد، اما محمد اصغر، کنیززاده است ( البدایة و النهایه 332:7 ).
16- وی « محمد اصغر » است، گفته اند: محمد اصغر- در کربلا- با برادرش امام حسین (علیه السّلام) به شهادت رسید ( تاریخ طبری 162:3 ).
در « الشرح الکبیر 139:11 » ( اثر ابن قُدامه ) آمده است: اسماء دو پسر داشت که « محمد » نامیده می شدند، یکی فرزند جعفر بن اَبی طالب بود و دیگری پسر ابوبکر [ وی فرزندی به نام « محمد » را برای امام علی (علیه السّلام)- از اسماء- نام نمی برد ].
17- مقاتل الطالبیین: 56. در « الطبقات الکبری 20:3 » آمده است که محمد اصغر با برادرش حسین کشته شد و مادرش اُم ولد بود؛ و از کاتب بغدادی نقل شده که وی « اُم زید » نام داشت (تاریخ الأئمه: 17).
18- المجدی: 193.
19. المجدی: 193.
 

منبع مقاله :
شهرستانی، سیدعلی؛ (1390)، نام خلفا بر فرزندان امامان (علیهم السّلام) ( بن مایه ها، پیراهه ها )، ترجمه: سید هادی حسینی، قم: انتشارات دلیل ما، چاپ اول
نویسنده: سید علی شهرستانی