وب؛ کارکردهای اجتماعی و ملاحظات فرهنگی

چکیده:

این روزها جشن چهل سالگی اینترنت است. عالم مجاز رنگ واقعی به خود گرفته و جدا کردن آن از واقعیت ها بس مشکل می نماید. می توان گفت " مجاز " واقعی و " واقعی " مجاز است. به تعبیر دیگر، امر مجازی و واقعی در تعامل دیالکتیکی در کنش و واکنش مستمر و بر ساختن دائمی همدیگرند؛ به نحوی که به سختی می توان یکی را مبدأ و اصل و دیگری را فرع و مشتق از دیگری دانست. به این ترتیب عصر جدید دوره ی تعامل و ترابط مجاز و واقعیت است، چرا که رویدادها در فضای مجازی با بافت های متنوع انسانی و اجتماعی همجوشی ناگسستنی پیدا کرده اند. با تکیه بر نظریه ی ویگوتسکی (2) (1962)، هر نوع رشد و تحولی و اساساً یادگیری که انسان همواره به آن محتاج است، ریشه در زمینه های اجتماعی دارد و در تعامل با موقعیت های محیطی امکان پذیر می شود. از این رو شاید بتوان گفت در عصر جدید، دانش و عمل انسان بدون توجه به فضای مجازی نمی تواند رنگ واقعیت بپذیرد. به دیگر بیان، سخن گفتن از فضای مجازی فانتزی تلقی نمی شود و امر مجازی، موضوعی نمایشی به حساب نمی آید، بلکه این فضا بخش مهمی از واقعیت اجتماعی و ساختار حقیقت زندگی امروز انسان را آشکار می سازد. گیدنز (3) (1990) اینترنت را پدید آمدن صورت های پساصنعتی نامیده که تسهیل می کند و سرعت می بخشد. ما هم اکنون به دلیل آنچه ادراک و با آن زندگی می کنیم، می توانیم ناخرسندی خود را از تعریف گیدنز اعلام کنیم. اکنون اینترنت و در کانون آن وب، از این تعریف فراتر رفته و دیگر ابزاری برای تسهیل و سرعت بخشیدن نیست، بلکه خود محیط زندگی است.

اینترنت و محیطی به نام وب

اینترنت و محیطی به نام وب، به شدت با بافت فرهنگی و مناسبات انسانی پیوند خورده و هم افق با تحولات اجتماعی و اقتصادی، در حال تغییر و نوآوری در الگوها و ابزارهاست. در حال حاضر، فناوری های اطلاعات و ارتباطات به طور عام و شبکه ی وب به طور خاص، سرچشمه ی تحولات بسیار چشمگیری شده اند. اما به دلیل بدیهی بودن، ما آن را به درستی حس و درک نمی کنیم. به نظر شومپیتر (4) (1942)، هیچ چیز به اندازه ی یک امر بدیهی فریبنده نیست. درباره ی کم و کیف تأثیر یا رابطه ی فناوری های اطلاعاتی و ارتباطی از جمله شبکه ی وب با ساختار، روابط و الگوهای اجتماعی و فرهنگی دیدگاه های متفاوت و گاه متعارضی وجود دارد. اما اکثریت قریب به اتفاق نظریه پردازان از جمله شولت (5) (2000)، بل (6) (1999)، کستلز (7) (1999) و شیلر (8) (1998) با خاستگاه های متفاوت فکری بر پیدایش یک زیست اجتماعی و اقتصادی نوین حول محور فناوری های اطلاعات و ارتباطات اتفاق نظر دارند. به عبارت دیگر، با وجود اختلاف نظر درباره ی برانگیزاننده های توسعه ی فناوری های نوین ارتباطی و اطلاعاتی و همچنین پیامدهای اجتماعی، فرهنگی و اخلاقی آن، در این اصل مهم که شبکه های ارتباطی و اطلاعاتی نقش محوری در تحول آفرینی جامعه ی آینده خواهند داشت، اختلاف زیادی مشاهده نمی شود. با این رویکرد فناوری های اطلاعاتی، اینترنت و به طور خاص شبکه ی وب در مسیر تحولات، دگرگونی ها و اصلاحات اجتماعی قرن حاضر می تواند کارکردها و پیامدهای متنوع اجتماعی و فرهنگی داشته باشد، از این رو مطالعه در ابعاد و ملاحظات فرهنگی و اجتماعی آن نه تنها یک ضرورت بلکه یک الزام است.

جامعه ی اطلاعاتی: پیوند بین فناوری و بافت فرهنگی – اجتماعی

فناوری های اطلاعات و ارتباطات به مانند دیگر فناوری ها در میان انسان ها و در بسترهای اجتماعی رشد و توسعه می یابند. اما به نظر می رسد در میان فناوری های متعددی که در طول تاریخ ظهور یافته اند، فناوری های اطلاعاتی و به ویژه اینترنت با امور جاری زندگی و بافت فرهنگی و اجتماعی انسان ها، همبستگی، ارتباط و تعامل بیشتری داشته باشند. با چنین پیش فرضی دو پرسش مهم مطرح می شود، یکی اینکه؛ این دو ( فناوری های اطلاعاتی و بافت فرهنگی و اجتماعی ) در شرایط تغییر و تحول مستمر چگونه با هم منطبق و در تعامل با یکدیگر در می آیند؛ دوم اینکه، فناوری های اطلاعاتی و به طور خاص شبکه ی وب در فضای پیچیده و آشوبناک کنونی چگونه می توانند در مناسبات انسانی و تعاملات فرهنگی و اجتماعی به عنوان یک نیروی مؤثر، تداوم زیست و بقای خود را تضمین کنند. پاسخ به این دست پرسش ها را شاید بتوان در سطح نظری این گونه توصیف کرد:
هم افق شدن فناوری های اطلاعات و ارتباطات با نیازها و شرایط جوامع امروز، سازگاری بیشتر اینترنت و وب با ساختار تکاملی و زیستی انسان و پیوستگی و کاربری این فناوری ها با همه ی ابعاد زندگی اجتماعی انسان.
از این حیث می توان گفت در جامعه ی اطلاعاتی یا به تعبیر گویاتر در جامعه ی دانایی، فناوری در پیوستگی و کنش با ابعاد فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، اخلاقی و به طور کلی مناسبات انسانی، قابل درک و تفسیر می شود. در این رویکرد مطالعه ی فناوری های اطلاعاتی و توصیف و تبیین آن صرفاً فنی یا به مانند دیگر فناوری ها فنی – اجتماعی نخواهد بود، بلکه در این رویکرد برخلاف نگرش های سنتی، از یک سو انسان محور به حساب می آید و فناوری با او تعریف می شود ( از این انسان به عنوان کاربر یا مصرف کننده تلقی نمی شود )؛ از دیگر سو، فناوری های اطلاعاتی به دلیل پیوستگی و فشردگی با زندگی روزمره اهرم و محیطی برای تغییرات اجتماعی و فرهنگی به شمار می روند برای مثال در جامعه ی اطلاعاتی و مبتنی بر دانایی، مشکلات ناشی از فناوری برخاسته از خطای انسانی یا درک نادرست او از فناوری نخواهد بود. از این رو سیاستگذاران در پی اصلاح انسان نخواهند بود، زیرا با تکیه بر رویکرد جدید این گونه می اندیشیم که هنگام بروز مانع و مشکل در رابطه ی انسان با فناوری، اولاً این ساختار و کارکرد فناوری هاست که باید تغییر کند نه تفکر، احساس و رفتار او و ثانیاً احتمالاً در نوع و چگونگی کنش انسان با فناوری و برعکس اختلالی رخ داده است. البته در این فرایند یادگیری و مهارت آموزی مفروض گرفته می شود.

فناوری های اطلاعاتی و الگوهای جدیدی از تعاملات فرهنگی و اجتماعی

فناوری های اطلاعاتی به دلیل نفوذ در ابعاد مختلف، سبک زندگی ما را تحت تأثیر قرار داده اند، در حال دگرگون ساختن الگوی کسب و کار هستند، الگوی اوقات فراغت را به ویژه در رده های پایین تر سنی متحول ساخته، و راه های دسترسی به اطلاعات و دانش را جابه جا کرده اند. به عبارت دیگر، آنچنان که کلوپ روم (2003) بر آن تأکید کرده، فناوری های اطلاعاتی و جامعه ی مبتنی بر شبکه الگوهای جدیدی از ساخت و رفتار اجتماعی ارائه می دهد و می تواند پیوندها و روابط بین انسان ها، ملت ها و ادیان را بازتعریف کند. تومی (2000) نیز می گوید فناوری های جدید اطلاعاتی بازتابنده ی سطح دیگری از تعاملات اجتماعی است. کاستلز (1999) درباره ی چرایی شکل گیری و گسترش این پدیده که از آن به نام « پارادایم تکنولوژیک » یاد می کند، می گوید: در این مسیر، مجموعه ای از عوامل و منابع انسانی پیرامون شبکه هایی از شرکت ها، سازمان ها و نهادها گرد آمدند تا پارادایم جدید اجتماعی ـ فنی را شکل دهند که تأثیر عمیقی بر نحوه ی دریافت و پردازش اطلاعات، ابعاد زندگی انسان، بر هم زدن و ساختن شبکه ی جدیدی از مناسبات و محرکه ی نوآوری و تغییر در فعالیت های فردی و سازمان های بشری خواهد گذاشت.
براساس دیدگاه های کاستلز تعامل فناوری های اطلاعاتی با انسان را می توان در مؤلفه های زیر جست و جو کرد:
1- هماهنگی فزاینده ی بین ذهن و تفکر انسان با ماشین، و آنچه بروس مازلیش (9) « گسستگی چهارم » می نامد، یعنی گسستگی میان انسان و ماشین. براساس این دیدگاه، فناوری های جدید ارتباطات و اطلاعات بر گسستگی بین ماشین و انسان خط بطلان کشیده اند؛
2- همکاری متقابل و همیاری بین فناوری کلیدی مختلف مانند الکترونیک، مخابرات و کامپیوتر؛
3- تعامل انقلاب فناوری اطلاعات با جامعه، اقتصاد و فرهنگ؛
4- همراه شدن انقلاب تازه ی علمی و تکنولوژیک به ویژه در عرصه ی فناوری اطلاعات با تجدید ساختار سرمایه داری و فرایند جهانی شدن.
وبستر (10) ( 1994، ترجمه ی قدیمی، 1384 ) اشاره می کند « مفهوم کلیدی این است که پیشرفت های خیره کننده در پردازش، نگهداری و انتقال اطلاعات در واقع کاربرد فناوری های اطلاعاتی در تمامی زوایای حیات اجتماعی است » ( ص 21 ).
عاملی (1385) نیز با مطرح کردن ایده ی دوفضایی شدن کره ی زمین و توسعه ی فضای واقعی – مجازی، از این تحول به عنوان « تغییر بزرگ پارادایمی » یاد می کند که بر فهم جامعه شناختی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی تأثیر می گذارد و شرایط جدیدی را برای ارتباطات انسانی و اجتماعی فراهم می آورد. مورن (11) (2007) از نگاهی متفاوت بر ضرورت تحول در اصول شناخت انسان در عصر سیاره ای (12) تأکید می کند و می گوید، ما تمامی شهروندان هزاره ی نوین برای تشریح و ساماندهی شناخت ها و بازشناسی و شناسایی مسائل جهان، به اصلاح تفکر نیازمندیم. همچنین این اصلاح پارادایمی است و نه برنامه ای، ما به طور همزمان به تغییر نیازمندیم، تغییر فردی و تغییر اجتماعی. معتمدنژاد (1386، 1382) از « پارادایم معرفت شناسانه » و از تغییر رویکرد مبتنی بر « علم و فرهنگ »، به عنوان ویژگی بارز عصر جدید سخن به میان می آورد. از نظر او، تغییرات عصر جدید بر مبنای تأثیر قاطع فناوری های نوین، به گونه ای که طرز عملکردهای آنها و شکل گیری پیامدهای آنها را از پیش مشخص کنند، استوار نشده اند، این فناوری ها بیشتر ابزارهایی هستند که می توان براساس آنها سیاست های مربوط به تغییرات اجتماعی را تعیین کرد. به گفته ی شکرخواه (1385)، این دیدگاه، با رویکرد یونسکو (2005) که تغییرات را بر پایه ی معرفت، دانش، فرهنگ، آموزش و یادگیری جست و جو می کند، نزدیکی بسیاری دارد. داتن (13) (2004) در این زمینه بر این باور است که حرکت در ورای محدودیت های جامعه ی اطلاعاتی نیازمند تمرکز بیشتری است که امروز اطلاعات و چشم انداز جامعه ی اطلاعاتی را دربرگرفته است. چشم اندازی که پیچیدگی های پیش بینی ناپذیر و سیال بودن خلاقیت بشر و تعاملات اجتماعی را مورد توجه قرار می دهد. از نظر او، فارغ از دیدگاه های متفاوت و گاه متعارض، فناوری های اطلاعات و ارتباطات فرصت هایی برای فعال سازی دگرگونی های اجتماعی و نقش انکارناپذیری در بازپیکربندی اجتماعی دارند.

وب و معنایی جدید از روابط و کنش اجتماعی و فرهنگی

در سال های اخیر عامل مهم دیگری که منطق و چارچوب رابطه ی تعاملی فناوری های اطلاعاتی با فرهنگ و جامعه و مناسبات انسانی را تقویت و گسترش داده، استقبال فراگیر جهانی از شبکه ی وب است. شبکه ی جهانی وب (14) محبوب ترین بخش اینترنت به حساب می آید که از نظر " تیم برنزلی " (15) کار ویژه های اصلی آن اجتماعی است. از نظر کامپا (2007)، ابزارهای وب همچون گروه های پست الکترونیکی، وبلاگ ها و دایرة المعارف های مشارکتی اینترنت، به اشتراک گذاشتن ( تسهیم ) اطلاعات در میان کاربران را تسهیل می کند و اساساً فرصت هایی برای ایجاد ارتباط، تعامل و سازماندهی گروه های کاری پدید می آورد.
بنابر گزارش پایگاه اینترنتی نیشن استیت تا پایان سال 2008، بیش از یک میلیارد و هجده میلیون نفر از مردم دنیا از طریق اینترنت خانگی یا محل کار به شبکه ی جهانی دسترسی دارند. ویژگی مهم وب در مقایسه با دیگر فناوری ها، این است که منطق، سرشت و الگوریتم و به طور کلی عملکرد آن با ادراک و احساس آدمی نزدیک تر و قابل فهم تر است. شاید به همین دلیل بتوان گفت وب به شکلی بی صدا در زندگی و حیات شخصی و عمومی ما وارد شده است که ما آمدنش را احساس نکرده ایم. ویژگی مهم دیگر وب آن است که به خود کاربران وابسته است و مهم تر از آن از طریق همکاری و تعامل لذت بخش کاربران ساخته می شود و توسعه می یابد. اساساً موجودیت شبکه ی وب با حضور فعال کاربران معنا می یابد و چرخه ی حیات وب بدون کنش فعال استفاده کنندگان، معیوب و بی ثمر خواهد بود. می توان گفت وب بیش از آنکه فنی باشد، پدیده ای انسانی و اجتماعی یا دست کم پدیده ای اجتماعی – فنی به حساب می آید. به نظر صابری و صدیقی (1386)، گردآوری اطلاعات، سازماندهی و تصمیم گیری برای انتخاب اطلاعات، نیازمند ابزار و محیطی کارامد است که وب آن را در اختیار ما قرار می دهد. « جان مایو » سرپرست فنی فروشگاه اینترنتی نایک استوار (2006) نیز بر این باور است آنچه در وب اهمیت دارد، جذب کاربر، ارائه ی آنچه در پی آن است و غافلگیر کردن او با مواردی است که انتظارش را ندارد. به نظر او وب باید در پی ساده تر کردن و ساده تر شدن باشد. در این بین پدیدار شدن مفهوم وب معنایی رویکرد تازه ای به توسعه ی خدمات وب برای بهبود زندگی افراد و گروه های اجتماعی بخشیده است. مبتنی بر این دیدگاه وب جاری صرفاً اطلاعات و محتوا مانند عکس و متن را نشان می دهد، در حالی که از جزییات و فرایند اطلاعات چیزی حاصل نمی شود. به عبارت دیگر، به گفته ی جان مایو، یکی از بزرگ ترین چالش های پیش روی وب، چگونگی تعریف و بهبود تجربه ی کار بر روی اطلاعات است. از منظر کنسرسیوم وب جهانی در وب معنایی ارتباط بین داده ها با یکدیگر و جهان حقیقی، امری ضروری برای بارور کردن تجربه ی انسان در محیط شبکه و با معنا ساختن و روح بخشیدن به داده ها تلقی می شود. صالحی (1384) در مقاله ی خود با عنوان « وب دنیایی بافته از مشارکت »، در این زمینه اظهار می کند؛ بدون آنکه چندان متوجه این موضوع باشیم، وب ما را از گیرندگی به دهندگی رسانده است. شاید آنچنان دقیق به خاطر نداشته باشیم که از چه زمانی، اما می دانیم که اکنون، وقتی عکس هایمان را از دوربین دیجیتالی به پی سی منتقل می کنیم، آنهایی را که دوست داریم در تماشایشان با دیگران شریک شویم، روی یکی از سایت های به اشتراک گذاری عکس می گذاریم و حتی بعضی از ما که ذوق بیشتری دارند، فتوبلاگی هم برای خود راه انداخته اند. یادمان می آید زمانی که موج وبلاگ نویسی به راه افتاد، همان زمانی که همگی به یکی از موج های بلند وب 2 خیره شده بودیم، تولد هر وبلاگ اتفاقی مهم بود. اما اکنون که به تخمین در هر ثانیه یک وبلاگ ایجاد می شود، آمدن آنها دیگر کسی را هیجان زده نمی کند. چون آن موج بلند کار خودش را کرده و آنهایی را که می باید، به ساحل رسانده و اکنون در انتظار به ساحل رسیدن دیگران است. همه ی اینها یعنی اینکه وب 2 آمده است و ما متوجه آمدنش نشده ایم. نه اینکه من ایرانی چون چند سالی با فناوری روز دنیا فاصله دارم، آمدنش را احساس نکرده ام؛ نه! بسیاری از کاربران اینترنت در کل دنیا هم هنوز نمی دانند که در اتمسفر وب 2 نفس می کشند و رفتارشان مطابق با الگوهای آن است. متخصصان اینترنت و شبکه ی وب از جمله اُریلی (2005)، حسینی (1385) هیس و موتا (2008) بر این باورند در موج جدید توسعه ی وب تلاش بر این است تا محتوا از مرحله ی ارائه ی حداکثر اطلاعات به صورت مستقیم در قالب نشانه گذاری فرامتن عبور کند و اطلاعات یا دانش با ابعاد و متغیرهای معرف آن مانند محل پدیدآیی، پدیدآورنده، تاریخ و دیگر ویژگی ها و پیشینه هایی که جزییات بیشتری را توضیح می دهد، توصیف شود. در حال حاضر، این نوع اطلاعات اغلب در بانک های اطلاعاتی ذخیره شده و کمتر در اسناد روی شبکه دیده می شود. این نوع نگاه به اطلاعات و به کارگیری آن ماننده ایده ای است که متخصصان ارتباطات در سال های اخیر آن را " خبر نرم در مقابل خبر سخت " می خوانند. همچنین وب از نظر سرشتی و جوهری به انسان نزدیک تر و به اندیشه ها، ادراک و ساخت روانی و اجتماعی او وابسته تر است. به علاوه آنچه به وب معنا و حیات می دهد، توانایی و ظرفیت آن در تسهیل فضای کنش میان افراد و گروه های اجتماعی، نوسازی روابط انسانی و شکل دادن مناسبات اجتماعی و میان فردی است. از این رو می توان وب دو یا وب معنایی را محیطی دانست که فرایند به اشتراک گذاشتن اطلاعات، دانش و منابع را تسهیل می کند و الگوهای جدید ارتباطی را ایجاد و توسعه می بخشد، به گونه ای که به طور خوانگیخته از منفعل شدن انسان جلوگیری به عمل می آورد و زمینه ساز حضور و همکاری معنادار انسان ها با یکدیگر در دو سطح واقعی و مجازی می شود.
تجارب و تحقیقات سال های اخیر درباره ی اینترنت و فضاهای مجازی به عقیده ی بسیاری از صاحب نظران فناوری های اطلاعات و ارتباطات ( مانند هیکس، 2001؛ لینچ، 2003؛ سودوسکی، 2003؛ داتن، 2004؛ پاترو، 2005 ) نشان می دهد که وب مانند دیگر ساختارها، پدیده ها و ابزارها، از حیث اینکه به مثابه ی یک سیستم عمل می کند و در شرایط اجتماعی تجربه می شود، کارکردهای مثبت و منفی دارد. از این رو در حالی که آثار مثبتی بر زندگی انسان دارد، در نوع خود مشکلاتی را دامن می زند و موجب پدیدآیی و تشدید تعارض ها، تناقض ها، شکاف ها و برهم زدن تعادل هایی در محیط زندگی انسان می شود که برخی از آنها عبارتند از: جدا افتادن انسان ها از محیط واقعی زندگی، از دست دادن مزایای الگوی سنتی روابط اجتماعی، دامن زدن به فردگرایی، مواجه کردن افراد با انبوه اطلاعات و در پی آن فرونشاندن یا کاهش میل به تفکر و تأمل، آلودگی های اخلاقی و روابط غیر نرمال انسانی، به حاشیه راندن مسئولیت های حرفه ای مانند تحصیل و کسب و کار در اثر استفاده ی بیش از اندازه و نادرست از شبکه، زمینه سازی برای ورود افراد به عرصه ی همکاری های تعریف نشده و فاقد چارچوب های انسانی، اخلاقی و قانونی در فضای شبکه، تسهیل در سرقت های علمی و ادبی و در نهایت تعرض به حریم خصوصی.

فضای مجازی ( سایبرنتیکی ) و تعامل آن با ابعاد فرهنگی و اجتماعی

ابعاد فرهنگی این موضوع از زوایای دیگری نیز اهمیت دارد، برای مثال می توان گفت فضای مجازی هر چند در موقعیت و شرایط فرهنگی رشد می کند و توسعه می یابد، اما فضای فرهنگی جدیدی نیز می آفریند. ادگار (16)، سجویک (17) و همکاران (2008) بر این باورند، وب و دیگر اشکال فناوری های اطلاعاتی، علاوه بر امکان پذیر ساختن دسترسی به گونه های مختلف اطلاعات خود، آداب، گرایش ها، ارزش ها و شیوه های معینی از زندگی را به همراه دارد.
فضای مجازی از وجه دیگر فرهنگی نیز شایسته ی توجه است و آن هویت و باز تعریف آن است. آنچنان که گفتار (18) (2006) به نقل از ادگار و سجویک (2008) گفته است، فرهنگ سایبرنتیکی، فضای من (19) یا " زندگی دوم " را ایجاد و تقویت می کند که در آن تمایز بین دوستی، مناسبات اجتماعی و حتی موقعیت " واقعی " و " مجازی " هر روز تیره تر می شود. رابطه ی اینترنت و شبکه ی وب با ابعاد فرهنگی و اجتماعی زندگی انسان وجوه دیگری نیز دارد که به برخی از آنها اشاره می شود. فناوری های اطلاعاتی و به طور خاص وب، برخلاف رسانه های سنتی مانند رادیو و تلویزیون که به گفته ی تهرانی ها (1376) ساختاری یک بعدی دارد و به باورخانیکی (1376) به صورتی یکسویه در خدمت فرهنگ و جامعه توده وار قرار می گیرند، واجد کارکردهای تعاملی با اجتماع پیرامون خود است، شبکه ی وب می تواند خود یک اجتماع بیافریند، در خدمت توسعه ی روابط و مناسبات چندوجهی ومتکثر انسانی قرار گیرد و الگوهای ارتباطی، فرهنگی و اجتماعی جدیدی را بنیان گذارد. در این میان با تداوم رشد و توسعه ی اینترنت و شبکه ی وب، ابعاد فرهنگی و اجتماعی آن نیز گسترش و ظهور بیشتری یافته و در نتیجه سبب اوج گرفتن موافقت ها و مخالفت ها در این مورد شده است. در این مورد و در میان صاحب نظران دو گرایش عمده وجود دارد؛ براساس یک گرایش، فناوری های اطلاعات و ارتباطات و به طور خاص اینترنت به انسجام اجتماعی، پیوندهای فرهنگی و هویت ملی لطمه وارد می سازد و گرایش دیگر ضمن تأکید بر ناشناخته بودن تمامی کارکردهای فناوری های اطلاعاتی، معتقد است که اینترنت و شبکه ی وب تعدیل کننده ی تعارض های درونی جامعه است و در نهایت در مسیر انسجام و حفظ هویت ملی عمل خواهد کرد. به اعتقاد عبداللهی (1387)، فناوری های اطلاعات و ارتباطات، اجتماعات و هویت های قومی و محلی را به طور مستقیم به هویت های جهانی پیوند می زند و موجب تزلزل پایه های انسجام و هویت عام در سطح جامعه ی ملی می شود و از این طریق فرهنگ ها و هویت های ملی به نفع جهانی شدن به عقب رانده می شوند. در عین حال، به باور شکرخواه (1378)، اینترنت می تواند با ایجاد فضای گفت و گو و تعامل، تعارضات بین فرهنگ رسمی و هویت های زبانی، قومی، دینی و محلی را کاهش دهد و به انسجام در سطح ملی کمک کند. نگاه دیگری که وب را با پدیده های اجتماعی و مفهوم توسعه ی اجتماعی پیوند می دهد، این است که وب در چارچوب نظریه ی انسان – ماشین اصالت بیشتری را به انسان و استعدادها و توانایی های او می دهد. بعد مهم دیگر، رابطه ی فناوری های اطلاعاتی رویکردهای جدید به توسعه ی اجتماعی است. در مقابل دیدگاه های سنتی از توسعه ی اجتماعی که آن را با مواردی همچون رشد و توسعه ی آموزش، بهداشت و خدمات عمومی تعریف می کنند، رویکردهای جدید، کیفیت در روابط و مناسبات انسانی و اجتماعی مانند اعتماد، مشارکت، انسجام و سرمایه ی اجتماعی را اساس توسعه ی اجتماعی می دانند. در چنین شرایطی، می توان ادعا کرد اینترنت و شبکه ی وب، گونه ای از فناوری است که به دلیل فراهم کردن ظرفیتی جدید می تواند تعامل، ارتباط و همسازی افراد یک جامعه را در دو فضای واقعی و مجازی گسترش دهد و عمق ببخشد. شبکه ی وب شاید مهم ترین رسانه ای باشد که قادر است از طریق هزاران سایت رایانه ای میلیون ها نفر و گروه های بزرگ و کوچک اجتماعی و فرهنگی را فقط با داشتن یک آدرس و با دو انگشت اشاره (Double click) بر روی یک موضوع، مفهوم و اطلاعات مرتبط درگیر سازد. خوارزمی (1376) از بعدی دیگر به توضیح محیط جدید فرهنگی و اجتماعی می پردازد. او با برشمردن ویژگی های متفاوت عصر جدید با دوره ی صنعتی، بیان می کند ما در جامعه ی جدید یا جامعه ی نرم افزاری، با تغییر، محیط توفانی، رشد جهانی شدن، رشد محلی گرایی و روندها و نیروهای پرتناقض مواجه ایم. بنابراین نمی توانیم با ذهنیت و چارچوب تحلیلی عصر صنعتی به بررسی پدیده ها بپردازیم، زیرا در جامعه ی جدید روندها رو به سوی غیرخطی شدن در حرکت هستند و از منطق فراوانی و تنوع پیروی می کنند. درباره ی پیشرفت و توسعه ی شتابان فناوری های اطلاعات و ارتباطات به طور عام و اینترنت به طور خاص، دو دیدگاه خوش بینانه و بدبینانه وجود دارد؛ دسته ای از دیدگاه ها فناوری های اطلاعاتی را به دلیل خصلت تعاملی و عملکرد شبکه ای آن مقوم توسعه ی فرهنگی و اجتماعی می دانند. دسته ای دیگر فناوری های اطلاعاتی و شبکه ی وب را به علت ویژگی های صرفاً فنی، فردگرایانه و کنترل ناپذیر بودن آن، کاهش دهنده ی توسعه ی تعاملات و انسجام در یک جامعه می دانند. در جدول زیر در یک نگاه مؤلفه های دو دیدگاه مورد اشاره مقایسه شده است.

مدل های استاندارد در برابر مدل های فنی – اجتماعی جامعه ی اطلاعاتی (IS).

مدل های ابزاری و فنی (استاندارد)	مدل های فنی – اجتماعی
Ict یک ابزار است	Ict یک شبکه ی فنی اجتماعی است
یک مدل کسب و کار، کافی است	محیطی برای توسعه ی کسب و کار است
کاربردهای Ict مقطعی و موردی است	کاربردهای Ict ، فرایندی، جریان دار و مرتبط با بافت فرهنگی و اجتماعی است
تأثیرات فنی، مستقیم و بلافصل اند.	تأثیرات فنی غیر مستقیم بوده و درگیر بازده های زمانی مختلف اند.
سیاست محور و خط مشی پذیر نیست	سیاست محور و توانمند کننده است
مشوق ها و زمینه های اجتماعی برای تغییر، مشکل ساز نیستند	مشوق ها ممکن است مستلزم ساختاربندی مجدد ( و شاید متعارض ) باشند
روابط در آن خطی است و به آسانی جابه جا و اصلاح می شوند	روابط، پیچیده و مذاکره ای و چندارزشی اند
تأثیرات اجتماعی Ict ، هر چند زیاد ولی موردی و خوش خیم است	Ict ، بازتاب بالقوه عظیم اجتماعی دارد که نه فقط بر کیفیت تحصیل و شغل، بلکه بر کل کیفیت زندگی تأثیر دوگانه دارد
زمینه ها و بسترهای محیطی که فناوری در آن توسعه می یابد و زیست می کند، ساده دیده می شود	زمینه ها، شرایط محیطی و بافت فرهنگی و اجتماعی پیچیده انگاشته می شود (مانند ماتریس کسب و کار، و الگوهای ارتباطی )
دانش و تخصص به آسانی قابل ساده سازی هستند	دانش وتخصص به طور ذاتی پیچیده و مبهم اند
ساختارهای Ict کاملاً حمایت کننده اند	دانش، مهارت و تلاش مضاعفی برای فعال کردن و کاربرد Ict در جامعه ی پیچیده وآشوبناک مورد نیاز است

فناوری های اطلاعاتی و نوسازی در مناسبات فرهنگی و اجتماعی

در سال های اخیر تحت تأثیر گسترش شتابان فناوری های اطلاعات و ارتباطات و گره خوردن ابعادی از زندگی جاری مردمان با این فناوری ها به ویژه اینترنت و شبکه ی وب، توجه بسیاری از صاحب نظران علوم اجتماعی، ارتباطات و روانشناسی به ماهیت، کارکرد و آثار فناوری های اطلاعات و ارتباطات معطوف شده است. در این زمینه پرسش های زیر مطرح می شوند:
- توسعه ی فرهنگی و اجتماعی و سازه های اصلی آن تا چه اندازه تحت تأثیر فناوری های نوین اطلاعاتی و ارتباطی قرار دارند یا خواهند داشت؟
- آیا تحلیل ابعاد فرهنگی و اجتماعی جدا از روند رو به گسترش فناوری های اطلاعات و ارتباطات قابل نبیین است؟
- روندها و فرایندهای فرهنگی اجتماعی در حال و آینده تا چه اندازه تحت تأثیر اینترنت و شبکه ی وب است؟
- مناسبات انسانی، فرهنگی و اجتماعی در درون شبکه های ارتباطی و شبکه ی وب چگونه شکل می گیرد، توسعه می یابد و دگرگون می شود؟
از دیدگاه و موضعی عمل گرایانه، گسترش روزافزون فناوری های اطلاعاتی، اینترنت و شبکه ی وب، به معنای گرایش جوامع و توافق افراد و گروه های اجتماعی درباره ی ارزش های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی شبکه های اطلاعاتی است. در چنین چارچوبی توسعه ی کمّی و کیفی فناوری های اطلاعاتی، اینترنت و شبکه ی وب در دو دهه ی گذشته به معنای نقش آفرینی و تأثیر آن در توسعه و نوسازی مناسبات فرهنگی و اجتماعی به شمار می آید. فهم این نکته و نشان دادن نقش و نفوذ اینترنت و وب در جامعه و فرهنگ آمار و اطلاعات، کمک زیادی می کنند. سرعت رشد اینترنت و شبکه ی وب در مقایسه با دیگر رسانه ها مانند رادیو و تلویزیون، نفوذ اجتماعی این رسانه ی جدید است. رادیو برای رسیدن به 50 میلیون مخاطب، 38 سال و تلویزیون برای رسیدن به این تعداد تماشاگر، 13 سال و اینترنت تنها 4 سال زمان صرف کرد. ضریب نفوذ اینترنت در جهان بنابر گزارش آیکن (2007) نشان می دهد یک سوم جمعیت فعال جهان به اینترنت دسترسی دارند و تعداد کاربران اینترنت بین سال های 2005 تا 2007 از مرز یک میلیارد نفر گذشته است. به گزارش مؤسسه ی Isc، تعداد میزبان های (Host) اینترنتی موجود در حال حاضر بالغ بر 54 میلیون مورد است. در این زمینه دانشگاه مینه سوتا رشد سالانه ی ترافیک وب را 50 درصد در سال محاسبه کرده است. داتن (2004) در توضیح و تبیین این رویکردهای متفاوت می گوید: حرکت در ورای محدودیت های جامعه ی اطلاعاتی نیازمند تمرکز بیشتری است که امروز اطلاعات و چشم انداز جامعه ی اطلاعاتی را دربر گرفته است. چشم اندازی که پیچیدگی های پیش بینی ناپذیر و سیال بودن خلاقیت بشر و تعاملات فرهنگی و اجتماعی را مورد توجه قرار می دهد. از نظر او، فارغ از دیدگاه های متفاوت و گاه متعارض، فناوری های اطلاعات و ارتباطات فرصت هایی برای فعال سازی دگرگونی های اجتماعی و نقش انکارناپذیری در بازپیکربندی اجتماعی دارند. برای نمونه، سلوین (20) (2000) تحقیقات زیادی درباره ی اینترنت انجام داده که نشان می دهد امور اجتماعی اقتصادی، روانشناختی و فرهنگی و سازمانی در استفاده و کاربرد فناوری های اطلاعات حائز اهمیت است. برای مثال استفاده از فناوری مستلزم دانش استفاده از آن است، مهارت ها و تجهیزات در استفاده و کاربری اینترنت نقش مهمی دارد. یا اینکه فناوری می تواند در عین گسترش فرصت، موجب محدودیت هایی نیز شود و علاوه بر نتایج مثبت، تنش ها و مشکلاتی را به همراه آورد. درباره ی این دو روایت از رابطه ی فناوری با جامعه و فرهنگ که در تبیین ارتباط فناوری های اطلاعاتی و مشخصات اینترنت با توسعه ی اجتماعی واجد اهمیت بسیاری است، به برخی دیدگاه ها اشاره می شود. برخی دیگر از تحلیل گران اجتماعی و اقتصادی معاصر، به آثار منفی سلطه ی فناوری، کمتر بدبین اند. برای مثال، به نظر " جان کنت کالبرایت "، با پیشرفت صنعتی سازی « مقتضیات سازماندهی، فناوری و برنامه ریزی » در اوضاع و احوال مختلف جوامع ( سرمایه داری در برابر سوسیالیسم ) تأثیر می گذارند وبا توجه به طبیعت و ماهیت ساختار تکنیک مدار آنها، نتایج مشابهی پدید می آورند. بعضی محققان هم برخلاف انتقادهای « ژاک الول » درباره ی پیامدهای مخرب فناوری مداری، برای فناوری آثار مثبت قائل اند و معتقدند که فناوری، امکانات جدید فراوانی برای بشریت فراهم کرده و ما در چگونگی انتخاب آن آزادیم و می توانیم با انتخاب خود، امکانات آن را با مصالح خویش انطباق دهیم. به عبارت روشن تر، شیوه ی برخورد ما در برابر فناوری باید به گونه ای باشد که خودمان را با محیط تازه ی ناشی از آن بسازیم و « آمادگی » خویش را برای بهره برداری صحیح از فرصت های جدید پدید آمده از طریق فناوری ها گسترش دهیم. تحت تأثیر این نوع اندیشه « دونالد شون »، محقق اجتماعی معاصر آمریکایی گفته است: همان گونه که آموخته ایم نوآوری های تکنولوژیک، بیش از آنکه بر ما اثر بگذارند، ما بر آنها تأثیر می گذاریم. این نوآوری ها، در زمینه ی طبیعت و ساختار شرکت ها، صنایع و روابط دولت ها با صنایع و همچنین ارزش ها و هنجارهای شکل دهنده ی اندیشه ی ما درباره ی خودمان و پیشرفت جامعه، اقتضائات و تأثیرهای خاصی دارند ( معتمدنژاد، 1384، ص 48 ). به باور این استاد برجسته، با تکیه بر این نوع نظریه های خوش بینانه ی مربوط به تأثیرات متقابل فناوری و جامعه می توان دو نتیجه ی مهم را برجسته ساخت:
- دگرگونی کیفی؛ در جامعه ی اطلاعاتی، ساختار اجتماعی و اقتصادی، به سبب تغییرات مهمی که در طرز اشتغال افراد و معنای اجتماعی عوامل تولیدی ( جانشینی عامل معرفت به جای عامل سرمایه ) به وجود می آید، دگرگون می شود. این دگرگونی ساختاری، تغییرات عمده ای نیز در فرایندهای تصمیم گیری و از جمله کنترل فرایند سیاسی و چگونگی اعمال قدرت سیاسی پدید می آورد.
- پاسخ های اجتماعی؛ در شرایط جدید، جامعه ترغیب و تشویق می شود تا از « فرصت های نوین »، که شیوه ها و کیفیت زندگی را تحت تأثیر قرار می دهند، استقبال کند.
محسنی (1380) درباره ی رابطه ی متقابل فناوری و تغییرات اجتماعی می گوید؛ آگبورن (21) معتقد بود که فناوری همیشه اولین عامل تغییر اجتماعی است و از آنجا که فناوری به سرعت متحول می شود و تغییر در نهادهای اجتماعی به کندی صورت می گیرد، نتیجه ی این امر تأخر فرهنگی (22) است؛ نوعی فاصله بین نظام های جامعه. به نظر او نوآوری مهم تقریباً همه ی ابعاد جامعه را دگرگون می سازد. برای مثال اختراع اتومبیل، بازرگانی در ابعاد بین المللی را امکان پذیرتر کرد و اجازه داد که نیروی کار در کارخانه های بزرگ متراکم شود و این اجتماعات برخی از جنبش های کارگری را به وجود آورد. از مظاهر دیگر فناوری که تأثیرات فرهنگی بسیار داشته است، می توان از تلویزیون، هواپیما و رایانه نام برد. تحولات الکترونیک، دگرگونی های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی متعددی را دربرداشته و دارد. همان گونه که اگوست کنت خاطر نشان کرده است، در جامعه پاره ای عوامل به تغییر و برخی دیگر به ثبات منجر می شوند. به نظر می رسد با افزایش سرعت دامنه ی تغییرات درک کامل تر این عوامل ضروری تر می شود. در این صورت، انتقال به جامعه ی دانشی مبتنی بر شبکه، گامی به سوی از بین بردن فقر و در نتیجه، رسیدن به جامعه ی پایدار جهانی است.
با توجه به مباحثی که تا کنون گفتیم، می توان مناسبات اجتماعی را در دو فضای واقعی و مجازی، در جدول زیر با هم مقایسه کرد. در این مقایسه نویسنده سعی کرده است تا نوع، شکل و تحول در قلمرو روابط انسانی را در موقعیت های واقعی و در فضای شبکه در یک نگاه نشان دهد.

مقایسه ی مناسبات اجتماعی در دو فضای واقعی و مجازی.

روابط اجتماعی – فضا	روابط اجتماعی در فضای واقعی	روابط اجتماعی در شبکه
نوع رابطه	رودررو و چهره به چهره	غیرحضوری و از راه دور
فاصله ی جغرافیایی	نزدیک	دور
شکل رابطه	روابط تا حدودی الزامی است	روابط انتخابی است
گستره ی رابطه	محدود بودن تعداد	تنوع و تعدد افراد
نوع تعامل	به نسبت ثابت	به نسبت متغیر
تحول رابطه	روابط تدریجی است	روابط سرعت بیشتری دارد
نگرش و رغبت	نگرش و علایق متفاوت و گاه نزدیک	نگرش و علایق تا حدودی یکسان
زبان	زبان مشترک	زبان های متفاوت

اینترنت و ابعاد فرهنگی و اجتماعی آن با نگاهی به ایران

گرایش به اینترنت و استفاده از ظرفیت های آن در ایران چشمگیر است. میل به وبلاگ ها و وبلاگ نویسی در جامعه ی جوان ایران خود به تنهایی می تواند معیار معتبری بر این مدعا باشد. شمار کاربران ایران در سال 1373 (1994) یعنی یک سال پس از ورود اینترنت به ایران، از 250 نفر فراتر نمی رفت. این رقم به گزارش شورای عالی اطلاع رسانی در سال 1384 (2005) به 15 میلیون نفر و به گزارش شرکت مخابرات ایران تعداد کاربران اینترنت هم اکنون (1388) به بیش از 32 میلیون نفر رسیده است. بر اساس این گزارش در حال حاضر بیش از 1046 شهر کشور به شبکه ی انتقال اطلاعات متصل شده اند، 333 دانشگاه از طریق فیبر نوری به شبکه ی جهانی ارتباط یافته اند و 6000 مدرسه به سیستم شبکه ی اطلاع رسانی جهانی و ملی پیوسته اند. هر چند ایران در مقایسه با دیگر کشورهای جهان از حیث شاخص های دسترسی دیجیتال وضعیت و رتبه ی مناسبی ندارد، اما داده های زیاد و دیگر شواهد و یافته ها نشان دهنده ی علاقه ی روزافزون جامعه ی ایران و وجود زمینه های فرهنگی و اجتماعی برای توسعه ی کمی و کیفی اینترنت و شبکه ی وب در ایران است. یکی از شاخص های بیانگر رابطه ی بین توسعه ی اینترنت و زمینه های فرهنگی و اجتماعی، استقبالی است که لایه های مختلف جامعه ی ایران از فناوری های ارتباطات و اطلاعات در مقایسه با دیگر فناوری ها مانند رادیو و تلویزیون داشته اند. در این زمینه معتمدنژاد، شکرخواه، ابراهیم آبادی و نمک دوست (1382) اظهار کرده اند جامعه ی ایران از جمله جوامعی بود که در برابر استفاده از رادیو و تلویزیون مقاومت هایی از خود نشان داد. همین عامل سبب شده بود که برخی صاحب نظران بروز مقاومت های مشابه در برابر فناوری های اطلاعاتی و اینترنت را پیش بینی کنند. اما چنین نشد و بسیاری از نهادهای ریشه دار و سنتی در کنار نهادهای مدرن به طور بی سابقه از جامعه ی اطلاعاتی استقبال کردند. جشن ثبت صدهزارمین نام دامنه ی کشوری نقطه آی آرا در مهر ماه 1387 توسط پژوهشگاه دانش های بنیادی که اغلب از سوی نهادهای رسمی و غیر رسمی ایرانی ثبت و به کار گرفته می شود، نشانه ای از این تحول، یعنی استقبال نهادی و سازمانی از شبکه ی جهانی در کنار استقبال عمومی از آن تلقی می شود. این در حالی است که به گزارش مرکز ثبت دامنه ی IR. پژوهشگاه دانش های بنیادی (1387) رفته رفته شمار دامنه های کشوری در ایران از شمار دامنه های عمومی مانند net, com, org فراتر می رود. این روند از یک سو به معنای رشد کاربران ایرانی شبکه ی جهانی و از دیگر سو بیانگر گرایش کاربران به این نوع دامنه به علت شناخت بیشتری است که از نوع فعالیت ایجاد می کند و منابع و امکانات جانبی که کارگزاران و شرکت های اینترنتی به کاربران فارسی زبان و ایرانی ارائه می دهند. در چنین شرایطی تأمل و مطالعه درباره ی نسبت فناوری های اطلاعاتی از جمله وب در ابعاد فرهنگی و اجتماعی آن ضرورت می یابد و قلمروهای جدیدی از پژوهش را پیش پای محققان علوم اجتماعی، ارتباطات، روانشناسی و متخصصان شبکه قرار می دهد. در چنین شرایطی، یکی از پرسش های اصلی این خواهد بود که گسترش استفاده از اینترنت چه تأثیری بر الگوهای سنتی ارتباطات و مناسبات اجتماعی و ایجاد و توسعه ی اشکال جدیدی از مناسبات و تعاملات خواهد داشت؟ یا بنابر نظر تومی (23) (2001، 2002)، فناوری های اطلاعاتی، ارتباطی و رایانه ای چه جایگاهی در شکل دهی رفتارهای جاری ما دارند، چگونه بر زندگی ما تأثیر می گذارند و چه تأثیری بر یادگیری و رفتارهای آینده ی ما خواهند داشت؟ معتمدنژاد (1384) در بخش دوم کتاب جامعه ی اطلاعاتی با تأکید بر اینکه زیرساخت تنها بخش کوچکی از مسائل کاربرد فناوری های امروز است، آمادگی افراد برای کاربرد اینترنت را " حلقه ی گمشده ی " جدیدی می داند که سبب بروز شکاف دیجیتال و اختلاف سطح دسترسی مردم به خدمات شبکه های اطلاعاتی می شود. بر این اساس او می گوید، پیچیدگی اینترنت ما را ناچار می سازد موانع و عوامل کمّی و کیفی دسترسی و استفاده از اینترنت را از هم جدا سازیم. او اظهار می دارد موانع کیفی استفاده از اینترنت ناشناخته تر است و نگاه عمیق تری به ساختارهای فرهنگی و اجتماعی کشورها را ایجاب می کند؛ باید در نظر داشت که بی سوادی یکی از مهمترین موانع استفاده از اینترنت است، اما تنها خواندن و نوشتن کفایت نمی کند و باید موضوع های دیگری مانند زبان و نیاز کاربران به محتوای ویژه را جدی گرفت. کاستلز (1999) در کتاب عصر اطلاعات ( جلد اول، ترجمه ی علیقلیان و خاکباز، 1380 )، با استناد به گزارش بنیاد اروپایی درباره ی بهبود شرایط کار و زندگی توسعه ی " خانه ی الکترونیکی "، بر دو ویژگی شیوه ی جدید زندگی تأکید می کند که عبارتند از " بزرگ شدن واحدهای مسکونی " و "کوچک تر شدن خانواده ". وی بر این مبنا و دیگر شواهد به این موضوع اشاره دارد که فرایند دسترسی و بهره مندی از اینترنت و شبکه های ارتباطات رایانه ای وابسته به آن، فرهنگ کاربران شبکه و الگوهای واقعی ارتباطات آنان را شکل می دهد. در حال حاضر هر چند تحقیقات اندکی دراین حوزه انجام گرفته یا در حال اجراست، اما به نظر می رسد محققان ایرانی و نهادهای علمی و فرهنگی دیدگاه ها و یافته های روشنی در زمینه ی موضوع مورد اشاره به ویژه مسائل ایران نداشته باشند. اطلاعات بیانگر رشد، توسعه و افزایش کاربری اینترنت و شبکه ی جهانی وب در جامعه ی جوان ایران است. نقش اینترنت و شبکه ی وب پیوسته در زندگی روزمره ی مردم پر رنگ تر خواهد شد. افراد هنگام حضور در شبکه کوله باری از دانش و تجربه های فرهنگی و اجتماعی خود را به همراه می آورند و در عین حال تحت تأثیر اطلاعات و تعاملات درون آن قرار می گیرند ( ابراهیم آبادی، 1387 ). بیانیه ی کشورهای صنعتی در ژاپن ( 2000، اُکیناوا )، نمونه ای بارز از این تغییر جهت گیری است. در این کنفرانس از فناوری های اطلاعات به عنوان توانمندترین نیروی شکل دهنده ی قرن بیست و یکم و تأثیر این فناوری ها بر « شیوه های زندگی »، « یادگیری »، « کار افراد » و « موتور اصلی رشد اقتصاد جهانی » یاد شد. از دهه ی پایانی قرن بیستم و به ویژه پس از برگزاری دو اجلاس جهانی جامعه ی اطلاعاتی ( ژنو، 2003 و تونس، 2005 )، کشورهای مختلف هر یک به فراخور دانش و توانایی خود در حال مطالعه و کسب تجربه در این زمینه برای توسعه و بهبود فرایندهای فرهنگی واجتماعی و نوسازی در مناسبات اجتماعی اند. در ایران هر چند شاهد برگزاری کنفرانس ها و مطالعات کلان مربوط به رشد و توسعه ی فناوری های اطلاعات و ارتباطات بوده و هستیم، اما شناخت و تبیین سریع تر اینترنت و شبکه ی وب بر ابعاد فرهنگی، اجتماعی و اخلاقی زندگی در ایران و مطالعه بر روی نگرش ها، احساسات و رفتارهای کاربران ایرانی باید محور برنامه و عمل تحقیقات اجتماعی، روان شناختی و ارتباطی قرار گیرد.

سخن پایانی

تحلیل فضای مجازی پیوندی گسترده و عمیق با ملاحظات فرهنگی و اجتماعی دارد. فضای مجازی موجب دسترسی بی پایان به دانش، اطلاعات، صدا و تصویر به دو شکل مستقل از هم و ترکیبی می شود. دسترسی بدون مرز به اطلاعات، شیفتگی ها و نگرانی هایی در پی داشته است. به نظر می رسد تقابل این رغبت و ترس، زمینه ساز مباحث فرهنگی، اخلاقی و اجتماعی در سالهای اخیر در میان متخصصان و صاحب نظران شده باشد. کشش و تقاضای اجتماعی به فناوری های اطلاعاتی و اینترنت دیدگاه های انتقادی را به حاشیه می برد و منتقدان را به عقب می راند، اما شکسته شدن دائمی آداب استفاده از اینترنت و گسترش پدیده هایی مانند پورنوگرافی، خشونت، رفتارهای بزهکارانه و اعمال ضداجتماعی در فضای مجازی، نیازمند ایستادن و تأمل کردن است. با این نگرش شکل های مختلف تعامل در وب همچون اتاق گفت و گو، وبلاگ ها و شبکه های اجتماعی مجازی مانند تویتر در عین ایجاد فرصت ها، تهدیدها، نگرانی ها و هراس هایی را دامن می زند و تقویت می کند که نتیجه ی آن وارد آمدن به آسیب های روانی و اجتماعی به ویژه برای کودکان و نوجوانان است. در چنین شرایطی روی آوردن به شیوه های کنترلی و انتظامی، ساده ترین راه حلی است که اغلب به کار می رود، البته وظیفه و امری ناگزیر است.اما آیا می توان شبکه های اطلاعاتی را که با زندگی ما پیوند خورده اند، ممنوع ومحدود کرد؟ به نظر می رسد راه های رفته و به چاه افتاده را نباید تجربه کرد. با چنین موقعیتی بیش از هر چیز باید به شرایط بازدارنگی فرهنگی، اجتماعی و اخلاقی اندیشید. به عبارت دیگر، ایجاد فرصت های بیشتری برای یادگیری و مشاهده ی " فضا و محتوای مناسب " در شبکه. یعنی باید با مطالعه و سیاستگذاری درباره ی مسائل جدید مانند الگوی استفاده از اینترنت و بحث در مورد روش های مدیریت محتوا در شبکه، به استقبال مدیریت تغییر رفت و نه صرفاً مقابله با مشکلات. به همین دلایل، یونسکو (2009) بحث و تبادل نظر درباره ی مسائل فرهنگی و اخلاقی جامعه ی اطلاعاتی را در سطح جهانی و محلی ضروری شمرده است. این سازمان فرهنگی و بین المللی همچنین تلاش برای شناخت قواعد حاکم بر فضای شبکه ی جهانی رایانه ای و همچنین کمک به تفاهم بین المللی در نحوه ی مواجهه با چالش های توسعه ی فناوری های اطلاعاتی را یکی از محورهای آینده ی تحقیقاتی و سیاستگذاری جوامع معرفی کرده است. باید اذعان کرد تلاش این دست از مقاله ها ملاحظات مقدماتی و سرآغازی برای بحث پیرامون توصیف و تحلیل ماهیت و ابعاد فرهنگی و اجتماعی فناوری های اطلاعات و ارتباطات به حساب می آید. به ویژه در ایران همچنان ابهامات بسیاری در این زمینه وجود دارد که نیازمند زمان و شرایط مناسب برای پرداختن به آن در سطح نظری و انجام پژوهش های متعدد با رویکرد میان رشته ای است.

پي‌نوشت‌ها:

1- عضو هیأت علمی پژوهشکده ی مطالعات فرهنگی و اجتماعی
2- Vygotsky
3- Gidenz
4- Schompeter
5- Scholte
6- Bell
7- Castells
8- Schiller
9- Mazlish
10- Webster
11- Lere Plantair
12- Dutton
13- World Wide Web (www)
14- Tim Berens-lee
15- Edgar
16- Sedwick
17- Gaftar
18- My space
19- Selvin
20- Agburn
21- Cultural lag
22- www.nic.ir
23- Tuomi

منابع :
1- ادگار، اندرو؛ سجویک، پیتر (1388). مفاهیم کلیدی در نظریه ی فرهنگی ( ترجمه ی تقویان ). پژوهشکده ی مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم.
2- شکرخواه، یونس (1385). بررسی و ارزیابی گزارش ها، اسناد و مصوبات دومین اجلاس جهانی سران درباره ی جامعه ی اطلاعاتی، تهران، مرکز پژوهش های ارتباطات.
3- کاستلز، مانویل (1380). عصر اطلاعات: ظهور جامعه ی شبکه ای ( ترجمه ی علیقلیان و خاکباز )، تهران، انتشارات طرح نو ( تاریخ انتشار به زبان اصلی، 1999 ).
4- معتمدنژاد، کاظم (1384). جامعه ی اطلاعاتی: اندیشه های بنیادی، دیدگاه های انتقادی و چشم اندازهای جهانی، تهران، مرکز پژوهش های ارتباطات.
5- شکرخواه، یونس؛ نمک دوست، حسن؛ ابراهیم آبادی، حسین (1382). ایران و جامعه ی اطلاعاتی: وضعیت، پیشرفت و چشم انداز، تهران، مرکز پژوهش های ارتباطات وابسته به دانشگاه علامه طباطبایی و وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات.
6- عاملی، سعیدرضا (1385). مقدمه ای بر ارزیابی فضای مجازی ایرانی، تهران، شورای عالی اطلاع رسانی.
7- تیم، اوریلی. (1385). «نگاهی چند جانبه به روند گسترش وب 2 » ( ترجمه ی علی حسینی )، ماهنامه ی شبکه، بهمن 1385، شماره ی 73.
8- صالحی، علیرضا (1384). « وب 2 دنیایی بافته از مشارکت »، ماهنامه ی شبکه، اسفند 1384، شماره ی 63، پایگاه اطلاع رسانی ماهنامه ی شبکه.
9- دبیرخانه ی شورای عالی اطلاع رسانی. (1384). وضعیت فناوری اطلاعات و ارتباطات در ایران، تهران، دبیرخانه ی شورای عالی اطلاع رسانی.
10- محسنی، منوچهر (1380). جامعه شناسی جامعه ی اطلاعاتی، تهران، نشر دیدار.
11- داتن، ویلیام (1384). دگرگونی اجتماعی در جامعه ی اطلاعاتی ( ترجمه ی توکل و کاظمی پور )، تهران، کمیسیون ملی یونسکو – ایران.
12- تهرانیان، مجید (1376). « الگوهای عمومی توسعه ی ارتباطات »، تهران، دانشگاه امام صادق (علیه السلام)، جزوه ی منتشر نشده.
13- عبداللهی، محمد (1387). « رویکردهای نو به توسعه ی اجتماعی »، مصاحبه ی منتشر نشده.
14- شکرخواه، یونس (1387). « کارکردهای اجتماعی اینترنت و وب »، مصاحبه ی منتشر نشده.
15- خوارزمی، شهیندخت (1376). « همایش ارتباطات و توسعه »، تهران، مجتمع مخابراتی انقلاب اسلامی، مرکز پژوهش های ارتباطات.
16- خانیکی، هادی (1376). « همایش ارتباطات و توسعه » تهران، مجتمع مخابراتی انقلاب اسلامی، مرکز پژوهش های ارتباطات.
17- نقطه ی آی آر در ایران (1387). جشن ثبت صد هزارمین نام در دامنه ی نقطه ی آی آر، تهران، پژوهشگاه دانش های بنیادی، مرکز ثبت دامنه ی کشوری.
18- شرکت مخابرات ایران (1388)، وضعیت شبکه ی مخابراتی و فناوری اطلاعات در کشور، تهران، دفتر روابط عمومی و امور بین الملل.
19- ابراهیم آبادی، حسین (1387). « الگوی استفاده از اینترنت »، تهران پژوهشکده ی مطالعات فرهنگی و اجتماعی ( فصلنامه ی علمی – پژوهشی تحقیقات فرهنگی ایران )، در دست انتشار.
20- تومی، ایلکا (1383). جامعه ی دانایی و پرسش های پژوهشی آینده ( ترجمه ی اسماعیل یزدان پور )، تهران، مرکز پژوهش های ارتباطات ( تاریخ انتشار به زبان اصلی، 2001 ).
21- Kampa, Josien.(2007).web 2.0 supported rural communities:a case study from Portugal Knowledge Management for Development Journal 3(l):79-92 .Available at www.kn4dev.org journal
22- OReilly, tim.(2005). What Is Web 2.0? in the conference brainstorming session between O'Reilly and MediaLive International. Available at http://tim.oreilly.com
Heath,Tom and Motta, Enrico .(2008). Ease of Interaction plus: Combining Web2.0 and the Semantic Web in a Reviewing Site. Journal of Web Semantics (Special Issue on Web2.0 and the Semantic Web), Vol. 6(1)
23- JohnMayo, Smith.(2007)) How ambient technologies enhance the ‘magic of retail’.Available at www.rga.com
24- Lynch, M.M.(2000,2003). The online Educator Microsoft website: http://ebooks.hm Sadowski.(2003)
25- Dutton, W.G.(2003) information society and Education. Paris: UNESCO press for the world summit on the information society
26- Patru, M.(2005). Information And Communication Technologies In Schools: A Hand Book For Teachers Or How let Can Create New, Open Learning Environments. Paris: UNESCO.
27- BickFord, D.J,8 Wright, D,J (2006). Community: The Hidden Context For Learning. In D.G. Oblinger (Ed.) Learning Spaces (E-Book): Available Www. Educause. Edu/Leaming Spaces.
28- Baraman, S. (2000). The constitutional context: universities, New Information technologies and the us supreme court. Journal of information, communication 8 society, 3, 4, 526-545.
29- Garrison, D.R & Anderson, T.(2005). E learning: A frame work for research and practice. Publisher: Routlege. Available http://www.taylor and francis.co.uk/ Shopping -cast/products.
30- Grey, D(2001). The internet in School. London: Cassells Education. Available http://www.science direct. Com
31- Gordon, D.T.(2003). Curriculum Access In The Digital Age, In D.T. Gordon (Ed.), Better Teaching And Learning In The Digital Classroom. Harvard Education Press & Story Street Cambridge.
32- Venuyopal, R. 8manjulika, S.(2002). The Changing Context of higher Education in the 21st century. In: toward svirstualization, open 8 Distance learning, kog an page. London and India: replica press PVT. Ltd., Delhi
33- Weber, L.E. (1998). Facilitating Life long learning universities: the Role of ICTS. Paris: LAU paper.
34- Tuomi, i. (2002). The future of knowledge management: life long learning In Europe, Fanland: Institute for prospective Technological studies press
35- Warschauer, M.(2003). Technology And Social Inclusion: Re Thinking The Digital Divide. Massachuset And London: The MIT Press.
36- Selwyn, N. (2000). The national Dride for learning initiative: connecting the learning society, school leader ship and management, 20,4 pp.407.414
37- Smith, M.O. (2002). Open and Distans e-leaming in the twenty first century: opportunity to Bridge the divide. In .R. venugopal 8 manjulik (Eds.), to wards virtualization, open 8 Distance learning, kog an page. London: replica press Dvt. Ltd, Delhi
38- Moore, C.(2007). Creative in situational Designer for learning. Website: available bloodspot. Com/2008/
39- The club of Rome. (2003). Forwards a new age of information and knowledge for all. Geneva, Humburg: general puplish.
Unite nations development programmed (UNDP) and Digital opportunity Initative (2001-2007). Final report of the Digital opportunity and digital divide. UNDP : UNDP .press
منبع مقاله :
شکرخواه، يونس؛ (1390)، فضاي مجازي، تهران: مؤسسه انتشارات دانشگاه تهران، چاپ اول