ابعاد اخلاقي جامعه ي اطلاعاتي

 بررسي اسناد ژنو (2003)، تونس (2005) و اقدامات يونسکو (2003-2010)

مقدمه:

در اين مقاله ابعاد اخلاقي جامعه ي اطلاعاتي با توجه به اسناد پاياني دو اجلاس جهاني سران درباره ي جامعه ي اطلاعاتي که در روزهاي 10 تا 12 دسامبر 2003 در ژنو و در روزهاي 16 تا 18 نوامبر 2005 در تونس تشکيل شد، بررسي مي شود. سپس به اقدامات سازمان تربيتي، علمي و فرهنگي سازمان ملل متحد ( يونسکو ) (2) در اين زمينه پرداخته مي شود.
اشاره به ملاحظات و نگراني هاي اخلاقي برخاسته از فناوري هاي نوين ارتباطي و اطلاعاتي مشتمل بر وب معنايي، مديريت هويت ديجيتال، بيومتريکس، آراف آي دي، سنجنده ها، وب ژئواسپيشال و ال بي اس، شبکه اي شدن بر مبناي مش، پردازش شبکه اي و فناوري هاي نوين پردازش، بخش ديگر اين مقاله است که با ارائه جمع بندي به پايان مي رسد.

واژه هاي کليدي:

جامعه ي اطلاعاتي، اجلاس هاي جهاني سران درباره ي جامعه ي اطلاعاتي، يونسکو، اخلاق و اسناد WSIS.
تأثيرات بين المللي تصميمات برخاسته از نشست هاي سران جهان درباره ي مسائل گوناگون، هميشه اهميت دارد.نگاهي به دو دهه ي اخير نشان مي دهد که ريودوژانيرو در سال 1992 شاهد نشست سران جهان درباره ي محيط زيست بود؛ در سال 1993 وين درباره ي حقوق بشر نشست سران داشت؛ در سال 1995 پکن درباره ي زنان ميزبان نشست سران جهان بود؛ در سال 2000 ژوهانسبورگ درباره ي توسعه ي پايدار نشست سران داشت. تنها موضوعي که در دو دهه ي اخير دو بار سران جهان را گرد هم آورد، موضوع جامعه ي اطلاعاتي (3) بود. سوئيس در سال 2003 در شهر ژنو و تونس در سال 2005 به ترتيب ميزبان نخستين و دومين اجلاس جهاني سران درباره ي جامعه ي اطلاعاتي بودند. (4) در عين حال بايد يادآوري کرد که پيش از اين دو نشست، اجلاس مهمي در سال 1995 به نام جي هفت (5) در بروکسل ( کنفرانس رده بالاي وزيران ) برگزار شد که بحث جامعه ي اطلاعاتي گلوبال (6) را دنبال کرد.
در حقيقت بايد سال 1998 را سال تولد رسمي عبارت جامعه ي اطلاعاتي دانست. در اين سال در اجلاس اتحاديه ي بين المللي ارتباطات دوربرد (7) در مينياپوليس با پيشنهاد تونس براي تشکيل اجلاس جامعه ي اطلاعاتي که به قطعنامه ي 56/183 براي برپايي اجلاس دو مرحله اي جامعه ي اطلاعاتي انجاميد، موافقت شد. (8) به هر حال، دو اجلاسي که سران جهان با عنوان اجلاس جهاني سران درباره ي جامعه ي اطلاعاتي تشکيل دادند، به ترتيب در 10 تا 12 دسامبر 2003 در ژنو و در 16 تا 18 نوامبر 2005 در تونس تشکيل شد.

چهار سند جهاني درباره ي جامعه ي اطلاعاتي

در سال 2003 در ژنو دو سند به نام هاي " اعلاميه ي اصول، ايجاد و ساخت جامعه ي اطلاعاتي: چالش جهاني هزاره ي جديد " (9) با 67 ماده و " طرح اقدام " (10) با 29 ماده و يازده خط عمل (11)، صادر شد.
در سال 2005 در تونس هم دو سند به نام هاي سند " تعهد تونس " (12) با 40 ماده و سند " دستور جلسه ي تونس براي جامعه ي اطلاعاتي " (13) با 122 و يازده خط عمل تصويب شد.
سند مهم دستور جلسه ي تونس براي جامعه ي اطلاعاتي که در اين مقاله به يک خط عمل از يازده خط عمل آن پرداخته مي شود، يک مقدمه و سه بخش دارد:
بخش اول ساز و کار مالي براي مواجهه با چالش هاي فناوري هاي اطلاعاتي و ارتباطي در توسعه ( بندهاي 1 تا 28 )، بخش دوم بحث مهم حاکميت اينترنت (14) ( بندهاي 29 تا 82 ) و بخش سوم که به اجرا و تعقيب (15) موسوم شده، بندهاي 83 تا 122 را به خود اختصاص داده است.
به عنوان کسي که در هر دو اجلاس جهاني سران درباره ي جامعه ي اطلاعاتي به عنوان عضو هيأت علمي حضور داشته است، بايد اشاره کنم که اگر پافشاري هيأت ايران نبود، چه بسا اين يازده خط عمل اصلا در پيوست سند " دستور جلسه ي تونس براي جامعه ي اطلاعاتي " قرار نمي گرفت. احتمالاً در آينده درباره ي نقش هيأت ايران در اين زمينه بيشتر نوشته خواهد شد و اينکه چطور اين هيأت توانست اين يازده مورد را عملياتي و عوامل اقدام کننده و تسهيل ساز را نيز براي آنها تعيين کند. به هر حال، دولت ها موظف به تعقيب يازده خط اقدام تصويب شده در تونس هستند.
تعريف نهايي جامعه ي اطلاعاتي که در سند تونس به امضا رسيد و در سند ژنو هم وجود دارد، اين است:
" ما بار ديگر علاقه و تعهد خود را در مورد ايجاد جامعه ي اطلاعاتي مردم محور، همه شمول و توسعه مدار بر اساس اصول و اهداف منشور سازمان ملل، حقوق بين الملل و چند جانبه گرايي، با احترام و حمايت از اعلاميه ي حقوق بشر، به طوري که مردم در سراسر دنيا قادر به ايجاد، دسترسي، استفاده و به اشتراک گذاري اطلاعات و دانش براي دستيابي به استعدادهايشان با هدف ارتقاي توسعه ي پايدار، بهبود کيفيت زندگي، از بين بردن فقر و دستيابي به اهداف پذيرفته شده ي بين المللي توسعه در اعلاميه ي هزاره باشند، اعلام مي کنيم " ( ITU, 2005 ).
يازده خط عمل مورد بحث به قرار زيرند که نهادهاي بين المللي هماهنگ ساز و تسهيل کننده ي آنها نيز مشخص شده اند:
1-نقش مقام هاي راهبردي و تمام دست اندرکاران ( دولت، جامعه ي مدني و بخش خصوصي ) در پيشبرد فناوري هاي اطلاعات و ارتباطات براي توسعه؛
نهادهاي هماهنگ ساز و تسهيل کننده: شوراي اقتصادي و اجتماعي سازمان ملل متحد، (16) کميسيون هاي منطقه اي سازمان ملل متحد (17) و اتحاديه ي بين المللي ارتباطات دور. (18)
2-زيرساخت اطلاعات و ارتباطات؛
نهادهاي هماهنگ ساز و تسهيل کننده: اتحاديه ي بين المللي ارتباطات دور.
3-دسترسي به اطلاعات و معرفت ها؛
نهادهاي هماهنگ ساز و تسهيل کننده: اتحاديه ي بين المللي ارتباطات دور و يونسکو. (19)
4-توانمندسازي؛
نهادهاي هماهنگ کننده و تسهيل کننده: برنامه ي ملل متحد براي توسعه (20)، يونسکو، اتحاديه ي بين المللي ارتباطات دور و کنفرانس ملل متحد براي تجارت و توسعه. (21)
5-ايجاد اطمينان و امنيت در کاربرد فناوري هاي اطلاعات و ارتباطات؛
نهادهاي هماهنگ کننده و تسهيل کننده: اتحاديه ي بين المللي ارتباطات دور.
6-آماده سازي محيط؛
نهادهاي هماهنگ کننده و تسهيل کننده: اتحاديه ي بين المللي ارتباطات دور، کميسيون هاي منطقه اي سازمان ملل متحد و کنفرانس ملل متحد براي تجارت و توسعه.
7-کاربردهاي فناوري اطلاعات و ارتباطات.
-حکومت الکترونيک
نهادهاي هماهنگ کننده و تسهيل کننده: برنامه ي ملل متحد براي توسعه و اتحاديه ي بين المللي ارتباطات دور.
-تجارت الکترونيک
نهادهاي هماهنگ کننده و تسهيل کننده: سازمان جهاني تجارت، (22) کنفرانس ملل متحد براي تجارت و توسعه، اتحاديه ي بين المللي ارتباطات دور و اتحاديه ي پستي جهاني. (23)
-يادگيري الکترونيک
نهادهاي هماهنگ کننده و تسهيل کننده: يونسکو، اتحاديه ي بين المللي ارتباطات دور و سازمان توسعه ي صنعتي ملل. (24)
-بهداشت الکترونيک
نهادهاي هماهنگ کننده و تسهيل کننده: سازمان جهاني بهداشت (25) واتحاديه ي بين المللي ارتباطات دور.
-اشتغال الکترونيک
نهادهاي هماهنگ کننده و تسهيل کننده: سازمان بين المللي کار (26) و اتحاديه ي بين المللي ارتباطات دور.
-محيط زيست الکترونيک
نهادهاي هماهنگ کننده و تسهيل کننده: سازمان جهاني تجارت، سازمان جهاني هواشناسي (27)، سازمان جهاني هواپيمايي کشوري (28)، دفتر امور مسکن ملل متحد (29)، و اتحاديه ي بين المللي ارتباطات دور.
-کشاورزي الکترونيک
نهادهاي هماهنگ کننده و تسهيل کننده: سازمان خواربار و کشاورزي (30) و اتحاديه ي بين المللي ارتباطات دور.
-علم الکترونيک
نهادهاي هماهنگ کننده و تسهيل کننده: يونسکو، اتحاديه ي بين المللي ارتباطات دور و کنفرانس ملل متحد براي تجارت و توسعه. (31)
8-تنوع فرهنگي و هويت، تنوع زباني و محلي؛
نهاد هماهنگ کننده و تسهيل کننده: يونسکو.
9-رسانه ها؛
نهاد هماهنگ ساز و تسهيل کننده: يونسکو.
10-ابعاد اخلاقي جامعه ي اطلاعاتي (32)،
نهاد هماهنگ ساز و تسهيل کننده: يونسکو [ که موضوع اين مقاله است و در اسناد ژنو و تونس با عنوان c10 مطرح مي شود ].
11-همکاري بين المللي و منطقه اي.
نهادهاي هماهنگ کننده و تسهيل کننده: کميسيون هاي منطقه اي سازمان ملل متحد، برنامه ي ملل متحد براي توسعه، اتحاديه ي بين المللي ارتباطات دور، يونسکو و شوراي اقتصادي و اجتماعي سازمان ملل متحد.
اکنون مهم ترين اقدام پس از تصويب اسناد چهارگانه ي ژنو 2003 و تونس 2005، پيگيري اجراي اين اسناد است. به همين لحاظ سازمان ملل متحد به دليل حساسيت موضوع، مسئوليت پيگيري يازده خط عمل را بر عهده ي سازمان هاي بين المللي نهاده است، اما در عين حال گروهي به نام گروه سازمان ملل درباره ي جامعه ي اطلاعاتي (33) تشکيل شده که نهاد جديدي است. گروه سازمان ملل درباره ي جامعه ي اطلاعاتي که از ساز و کار بين آژانسي تبعيت مي کند، در آوريل 2006 توسط هيأت اجرايي کل سازمان ملل (34) تصويب شد.
هيأت اجرايي کل سازمان ملل در واقع انجمني است که سران اجرايي سازمان هاي وابسته به سازمان ملل را دوبار در سال فرا مي خواند و با توجيه کردن آنان در مورد مسائل موجود به تصميم گيري هاي مديريتي در مورد موضوعات مبتلا به کل سيستم سازمان ملل مي پردازد. به ديگر سخن، کار اصلي هيأت اجرايي کل سازمان ملل، ايجاد هماهنگي ميان اعضاي خانواده ي سازمان ملل است. رئيس هيأت اجرايي کل سازمان ملل نيز خود دبير کل سازمان ملل است و بد نيست بدانيدکه هيأت اجرايي کل سازمان ملل سابقه ي تاريخي دارد و در واقع در سال 1946 و به درخواست شوراي اقتصادي اجتماعي سازمان ملل شکل گرفت. البته هيأت اجرايي کل سازمان ملل در آغاز با عنوان کميته ي اجرايي براي هماهنگي (35) فعاليت مي کرد و بعدها نام خود را به هيأت اجرايي کل سازمان ملل تغيير داد که در حال حاضر 28 آژانس عضو دارد و در عين حال سازمان هايي مثل بانک جهاني، صندوق بين المللي پول و سازمان تجارت جهاني هم جزو آنها هستند. در واقع گروه سازمان ملل درباره ي جامعه ي اطلاعاتي قرار است مسائل فرا روي سازمان ملل را در عرصه ي جامعه ي اطلاعاتي دنبال کند. به عبارت بهتر، دليل شکل گيري اين گروه اين است تا همه ي مسائل مرتبط با تعقيب اهداف دو اجلاس سران جهان درباره ي جامعه ي اطلاعاتي را دنبال کند.
گروه سازمان ملل درباره ي جامعه ي اطلاعاتي براي انجام مأموريت هاي خود در سه زمينه فعاليت مي کند:
1-کمک به تحقق دو طرح اقدام که مصوبه هاي سوئيس و تونس هستند؛
2-تسهيل هم افزايي بين آژانس هاي سازمان ملل در مسير نيل به اهداف دو اجلاس سران جهان درباره ي جامعه ي اطلاعاتي؛
3-ارتقاي آگاهي عمومي در مورد تحقق اهداف دو اجلاس سران جهان درباره ي جامعه ي اطلاعاتي توسط سازمان ملل.
گروه سازمان ملل درباره ي جامعه ي اطلاعاتي نخستين نشست خود را در چهاردهم جولاي 2006 با حضور 22 عضو ( از آژانس هاي سازمان ملل ) برگزار کرد.

خط عمل c10: ابعاد اخلاقي جامعه ي اطلاعاتي (36)

الف – اسناد ژنو: ابعاد اخلاقي جامعه ي اطلاعاتي در بيانيه ي اصول و طرح اقدام

در بيانيه ي اصول 67 ماده اي (37) صادره در ژنو (2003) به ابعاد اخلاقي جامعه ي اطلاعاتي اشاره شده است. در اين سند در بخش b آمده است:
بخش b- جامعه ي اطلاعاتي براي همه (38)
ماده ي 19: به رسميت شناختن نقش رسانه ها: تأکيد بر ابعاد اخلاقي جامعه ي اطلاعاتي و ضرورت همکاري منطقه اي و تلاش بين المللي دراين مسير.
در بخش 9 سند نيز که درباره ي رسانه هاست، در ماده ي 55 آمده است:
بخش 9: رسانه ها
ماده ي 55: استفاده ي مسئولانه از اطلاعات توسط رسانه ها در انطباق با بالاترين معيارهاي اخلاقي و حرفه اي.
در بخش دهم سند نيز که درباره ي ابعاد اخلاقي جامعه ي اطلاعاتي است، ماده ي 55 به اهميت اخلاق براي جامعه ي اطلاعاتي اشاره دارد:
بخش 10: ابعاد اخلاقي جامعه ي اطلاعاتي
ماده ي 57: ما ( سران جهان ) اهميت اخلاق براي جامعه ي اطلاعاتي را مورد تصديق قرار مي دهيم که بايد عدالت و شأن و ارزش انسان را تقويت کند. بيشترين حمايت بايد وقف خانواده شود تا بتواند نقش اساسي خود را در جامعه ايفا کند.
دومين اشاره به خط عمل دهم يا همان c10 که مربوط به ابعاد اخلاقي جامعه ي اطلاعاتي است، در سال 2003 در طرح اقدام 29 ماده اي ژنو آمده است. در اين سند در بند 25 آمده است:
25- جامعه ي اطلاعاتي بايد بر اساس ارزش هاي مشترک جهاني در پي ارتقاي خوبي هاي مشترک، به منظور جلوگيري از سوء استفاده از فناوري هاي اطلاعاتي و ارتباطي باشد.
a-حرکت در راستاي احترام به صلح و تقويت ارزش هاي اصولي آزادي، تساوي، اتحاد، بردباري و مسئوليت مشترک و احترام به سرشت يا فطرت.
b-تمام گروه هاي ذي نفع و سرمايه گذار بايستي آگاهي خود را در مورد ابعاد اخلاقي استفاده از تکنولوژي هاي اطلاعاتي و ارتباطي افزايش دهند.
c-همه ي بازيگران جامعه ي اطلاعاتي بايد در جست و جوي بالا بردن خوبي هاي مشترک، حفاظت از حريم خصوصي افراد و داده هاي خصوصي و طرح فعاليت هاي مناسب و معيارها و مقياس هاي پيشگيرانه مطابق با قانون، در برابر سوء استفاده از تکنولوژي هاي اطلاعاتي و ارتباطي باشند. سوء استفاده هايي همچون فعاليت هاي غيرقانوني و ساير انگيزه هاي مربوط به تبعيض نژادي، نژادپرستي، تفرق، دشمني، بيگانه ترسي، مسائل مربوط به عدم تساهل، نفرت، خشونت و انواع شکلهاي سوء استفاده از کودکان شامل pedophilia، تصاوير غير اخلاقي در مورد بچه ها و استفاده از کودکان براي کسب درآمد و بهره برداري از آنان و هر موجود زنده ي ديگري باشند.
d-دعوت از گروه هاي ذي نفع و سرمايه گذار مربوطه، خصوصاً دانشگاه ها، براي تعقيب مطالعه درباره ي ابعاد اخلاقي تکنولوژي هاي اطلاعاتي و ارتباطي ( Document WSIS-03/GENEVA/DOC/5-E, 2003 )

ب – استاد تونس:

ابعاد اخلاقي جامعه ي اطلاعاتي در تعهد تونس و دستور جلسه ي تونس براي جامعه ي اطلاعاتي
دو سال بعد در اجلاس دوم سران جهان درباره ي جامعه ي اطلاعاتي در تونس نيز که دو سند در پايان اجلاس تصويب کرد، اشاره به ابعاد اخلاقي جامعه ي اطلاعاتي ادامه يافت.
طرح ابعاد اخلاقي جامعه ي اطلاعاتي در بيانيه ي اصول 2005 تونس که در اين مرحله تعهد تونس (39) نام گرفت و 40 ماده داشت، در ماده ي نهم به اين صورت مطرح شد:
ماده ي 9: ما تصميم هاي خود را در رابطه با تضمين اينکه همه ي افراد مي توانند از فرصت هاي ارائه شده توسط تکنولوژي هاي ارتباطي و اطلاعاتي، به وسيله ي دعوت از دولت ها همچنين بخش خصوصي، جامعه ي مدني، سازمان ملل متحد و ديگر سازمان هاي بين المللي بهره ببرند، بار ديگر اعلام کرده و تصريح مي کنيم که اين بخش ها بايد با يکديگر در جهت اهداف زير کار کنند: افزايش ميزان دسترسي به فناوري ها و زيرساخت ارتباطي و اطلاعاتي و همچنين اطلاعات و دانش، ايجاد ظرفيت، افزايش اطمينان و امنيت در استفاده از تکنولوژي هاي ارتباطي و اطلاعاتي، ايجاد محيطي توانمند در تمامي سطوح، توسعه و گسترش کاربردهاي تکنولوژي ارتباطات و اطلاعات، تقويت و تنوع جنبه هاي مختلف فرهنگي و احترام به آنها، به رسميت شناخت نقش رسانه ها، تأکيد بر ابعاد اخلاقي جامعه ي اطلاعاتي و تشويق همکاري بين المللي و منطقه اي در اين مسير. ما بر اين مسائل به عنوان اصول کليدي براي ايجاد يک جامعه ي اطلاعاتي فراگير تأييد مي کنيم. جزييات مربوط به اين مسائل در اعلاميه ي اصول ژنو موجود است.
اما ابعاد اخلاقي جامعه ي اطلاعاتي در طرح اقدام تونس 2005 که در اين مرحله با نام دستور جلسه ي تونس براي جامعه ي اطلاعاتي (40) با 122 ماده و 11 خط عمل همراه بود، به شرح زير مطرح شد:
ماده ي 43: ما بار ديگر تعهدات خود را در خصوص استفاده ي مثبت از اينترنت و ساير فناوري هاي ارتباطي و اطلاعاتي و انجام اقدامات مناسب و اقدامات پيشگيرانه در مقابل سوء استفاده از کاربردهاي تکنولوژي هاي ارتباطي و اطلاعاتي همان طور که در قانون تعيين شده است، با توجه به ابعاد اخلاقي جامعه ي اطلاعاتي که در اعلاميه ي اصول و طرح اقدام ژنو به آنها اشاره است، متذکر مي شويم.
ماده ي 90: ما بار ديگر بر تعهدات خود براي ايجاد دسترسي برابر به اطلاعات و دانش براي همه، با تشخيص نقش تکنولوژي هاي ارتباطي و اطلاعاتي در توسعه و رشد اقتصادي، تصريح مي کنيم. ما متعهد مي شويم تا در راستاي دستيابي به اهداف اشاره شده در طرح اقدام ژنو، که به عنوان يک مرجع جهاني در خدمت اصلاح اتصال و دسترسي جهاني، موجود در هر جا، بدون تبعيض و قابليت دسترسي ارزان به تکنولوژي هاي ارتباطي و اطلاعاتي هستند، فعاليت کنيم. اين امور با توجه به شرايط مختلف ملي، بايد تا سال 2015 قابل حصول باشند. همچنين متعهد مي شويم تا براي استفاده از فناوري هاي ارتباطي و اطلاعاتي به عنوان ابزاري براي دستيابي به اهداف توسعه ي توافق شده ي بين المللي، شامل اعلاميه ي توسعه ي هزاره کار کنيم. اين فعاليت ها با استفاده از موارد زير انجام مي گيرند:
سپس در ادامه ي همين ماده که شامل بندهاي a تا t است، در بند o آمده است:
o) تأييد دوباره ي استقلال، چندگانگي و تنوع رسانه و آزادي اطلاعات شامل توسعه ي قوانين داخلي، تا جايي که مناسب است. ما دعوت خود را در رابطه با استفاده و کاربرد مسئولانه ي اطلاعات توسط رسانه ها و مطابق با بالاترين استانداردهاي اخلاقي و حرفه اي به صراحت بيان مي کنيم. ما بار ديگر ضرورت کاهش موارد نامتعادل بين المللي تأثيرگذار روي رسانه ها، خصوصاً در رابطه با زيرساخت، منابع فني و توسعه ي مهارت هاي انساني را بيان مي کنيم. اين تأييدها دوباره با مراجعه به بندهاي 55 تا 59 اعلاميه ي اصول ژنو صورت پذيرفته است.
(Document: WSIS-05/TUNIS/DOC/6(Rev.1)-E, 2005)

يونسکو و ابعاد اخلاقي جامعه ي اطلاعاتي

همان گونه که ذکر شد، نهاد هماهنگ کننده و تسهيل کننده، خط عمل دهم يا همان ابعاد اخلاقي جامعه ي اطلاعاتي يونسکو است.
يونسکو نخستين نشست مشورتي خود را براي تبادل نظر دست اندرکاران مقوله ي جامعه ي اطلاعاتي ( نمايندگان دولت ها؛ سازمان هاي بين المللي؛ بخش خصوصي و نهادهاي مدني ) در 17 اکتبر 2006 در پاريس (41)، يونسکو دومين نشست مشورتي خود را در 25 مه 2007 در دفتر اتحاديه ي بين المللي ارتباطات دوربرد در ژنو (42)، سومين نشست مشورتي خود را در 21 مه 2008 در دفتر اتحاديه ي بين المللي ارتباطات دوربرد در ژنو (43) و چهارمين نشست تسهيل کننده ي خود را در مه 2009 در دفتر اتحاديه ي بين المللي ارتباطات دوربرد در ژنو تشکيل داد.
يونسکو در کتاب تقويت اطلاعات و ارتباطات براي توسعه ( UNESCO, 2009 )، در بخش ابعاد اخلاقي جامعه ي اطلاعاتي تلاش هاي خود را در اين زمينه چنين اعلام مي کند:
چهار سمينار و کنفرانس منطقه اي درباره ي اخلاق براي آمريکاي لاتين وحوزه ي کارائيب، آفريقا، اروپا و براي حوزه ي آسيا و اقيانوس آرام در فاصله ي سال هاي 2006 تا 2008 برگزار شده است.
هدف اين سمينارها بحث درباره ي جنبه هاي اخلاقي، حقوقي و اجتماعي جوامع معرفتي بوده است. بايد يادآور شد يونسکو به جاي مفهوم جامعه ي اطلاعاتي، از مفهوم جامعه ي معرفتي (44) استفاده مي کند. عبدالوحيد خان (45) معاون مديرکل يونسکو، در زمينه ي اطلاعات و ارتباطات، اظهار مي دارد هنوز پرسش هاي نگران کننده اي در زمينه ي مفهوم جامعه ي اطلاعاتي وجود دارد. او در مقدمه اي که بر کتاب متون پايه اي يونسکو در زمينه ي جامعه ي اطلاعاتي نوشت ودر آستانه ي اجلاس جهاني سران درباره ي جامعه ي اطلاعاتي در ژنو منتشر شد، اعلام کرد: يونسکو به جاي مفهوم جامعه ي اطلاعاتي، مفهوم جوامع معرفتي را دنبال مي کند، چرا که تقويت صرف جريان هاي اطلاعات، براي دستيابي به فرصت هاي توسعه که معرفت آن را در اختيار مي گذارد، کافي نيست (Jean-Gabriel Mastrangelo, 2003)
جست و جوهاي بيشتر نشان مي دهد که نشست هاي مزبور به شرح زير برگزار شده اند:
2006- کنفرانس منطقه اي درباره ي اخلاق براي آمريکاي لاتين و حوزه ي کارائيب (46) در روزهاي ششم تا نهم دسامبر در سانتا دومينيگوي جمهوري دومينيکن(47)
2007- نشست منطقه اي آفريقايي (48) در روزهاي پنجم تا هفتم فوريه در پرتوريا در آفريقاي جنوبي (49) برگزار شد و در آن بيانيه ي شوان (50) درباره ي اخلاق اطلاعات به تصويب رسيد. (51) شرکت کنندگان در اين نشست همچنين خواستار تشکيل يک هيأت مشورتي در اين زمينه براي دولت هاي آفريقا شدند. (52) همچنين در اين نشست مقرر شد مرکز آفريقا براي اخلاق اطلاعات (53) در دانشگاه پرتوريا داير شود. افزون بر اين، مقرر شد تا يک متن درسي با عنوان اخلاق اطلاعات آفريقا (54) براي دانشجويان و پژوهشگران تدوين شود.
بايد در عين حال خاطرنشان ساخت که يونسکو در مارس 2007 هم پژوهشي با عنوان ملاحظات اخلاقي تکنولوژي هاي رو به ظهور منتشر ساخت ( Conley, 2007 ). يونسکو در همين سال يک نشست اروپايي با عنوان اخلاق و حقوق بشر در جامعه ي اطلاعاتي (55) درروزهاي سيزدهم و چهاردهم سپتامبر با همکاري کميسيون ملي يونسکو فرانسه و شوراي اروپا در استراسبورگ فرانسه (56) برگزار کرد که در آن علاوه بر فرصت هاي برخاسته از فناوري هاي ارتباطي و اطلاعاتي، به مخاطرات اين تکنولوژي ها و نيز مقولات مرتبط با حاکميت اينترنت (57) به پروژه ي کد اخلاقي يونسکو (58) نيز پرداخته شد.
شايان ذکر است که کميسيون اروپا هم در ژوئن 2007 تحت تأثير بحث هاي مرتبط با ملاحظات اخلاقي جامعه ي اطلاعاتي يک طرح اقدام براي افراد سالمند تهيه کرد تا بتوانند از مزاياي تکنولوژي هاي ارتباطي و اطلاعاتي بهره مند شوند. (59) علاوه بر اين، همين کميسيون يک ورک شاپ با عنوان ملاحظات اخلاقي ورود به جامعه ي اطلاعاتي (60) در اکتبر 2007 در بروکسل بلژيک برگزار کرد.
2008- نشست منطقه اي آسيا – اقيانوسيه که با همکاري کميسيون ملي يونسکو ويتنام با عنوان بيانيه ي هانوي درباره ي ابعاد اخلاقي جامعه ي اطلاعاتي برگزار شد، (61) اقدام ديگر يونسکو در تعقيب مسئله c10 بود که در روز چهاردهم مارس در هانوي ويتنام (62) برگزار شد. در اين نشست مقولاتي چون شکاف ديجيتال (63)، رسانه ها و سواد اطلاعاتي (64)، چندزباني (65)، آموزش غير رسمي (66) و آزادي بيان و مدل هاي آلترناتيو ارتباطي (67) مورد تاکيد قرار گرفت.
2009- يونسکو در فوريه ي 2009 در تعقيب مسئله ي c10 به برگزاري يک سمينار سطح بالاي اجرايي در آفريقاي جنوبي با عنوان اخلاق اطلاعات و دولت الکترونيک (68) مبادرت ورزيده است. (69)
يونسکو همچنين در فروم 2009 اجلاس جهاني سران درباره ي جامعه ي اطلاعاتي (70) که در 18تا 22 مه 2009 در دفتر اتحاديه ي بين المللي ارتباطات دوربرد در ژنو تشکيل شد، روز نوزدهم به نشست تسهيل گرانه ي ديگر درباره ي c10 اختصاص داد. (71)
2010- يونسکو همچنين در يازدهم مه 2010 نشست ديگري درباره ي c10 ترتيب داد که اين نشست نيز در ژنو برگزار شد. (72)
افزون بر اين، يونسکو در تعقيب مسئله ي c10 به ايجاد دوشبکه مبادرت ورزيده است: شبکه ي دانشگاه ها درباره ي اخلاق اطلاعات (73) و شبکه ي جوانان آمريکاي لاتين درباره ي اخلاق اطلاعات. (74)

ملاحظات مهم اخلاقي براي جامعه ي اطلاعاتي

در پايان بررسي مقوله ي ابعاد اخلاقي جامعه ي اطلاعاتي در اسناد ژنو (2003)، تونس (2005) و اقدامات يونسکو (2003-2010) به مهم ترين دغدغه هاي جهاني در قبال اين بحث که به طور مشخص بر فناوري ها متمرکز است، اشاره مي شود. بايد خاطرنشان ساخت فناوري هايي که در اين بخش مورد بحث قرار مي گيرد، سرشار از فرصت نيز هستند؛ اما نظر به مسئله ي مورد بحث، صرفاً از جنبه ي ملاحظات اخلاقي مورد اشاره قرار مي گيرند، و به معني نفي آنها نيست. علاقه مندان به مطالعه ي بيشتر در اين زمينه مي توانند به کتاب ارزشمند ملاحظات اخلاقي فناوري هاي نوين مراجعه کنند ( Conley, 2007 ).
1-وب معنايي (75): نگراني از بلوکه شدن افراد در دريافت اطلاعات.
2-مديريت هويت ديجيتال (76): نگراني از تباني هاي گردآورندگان هويت و در اختيار گرفتن پرونده هاي کاربران، در اختيار گرفتن هويت ها توسط دولت ها، اعمال تبعيض و نگراني از کنترل هاي ماشيني و تشديد ريسک هاي امنيتي.
3-بيومتريکس (77): نگراني از ادغام بيومتريکس با ابزارهاي مديريت هويت ديجيتال در مسير ممانعت از مشارکت افراد در جامعه ي اطلاعاتي، نگراني از ايجاد امکان کنترل بين المللي، بي آنکه نهادهاي بين المللي آمادگي ممانعت از سوء استفاده از قدرت را داشته باشند و نگراني از تشديد نظارت (78) و نقض حريم خصوصي.
4-آر اف آي دي (79): شناسايي از طريق امواج راديويي.در واقع در اين پديده، تراشه هاي مورد استفاده از طريق سيگنال هايي که مي فرستند، با کمک آنتن با سرور در ارتباط اند. نگراني از تشديد نظارت و نقض آزادي هاي فردي وحريم شخصي.
5-سنجنده ها(80): نگراني از ايجاد بي اطميناني در عرصه ي همگاني و دسترسي به فناوري هاي ارتباطي و اطلاعاتي؛ تشديد کنترل هاي دولتي و نظارت.
6-وب ژئواسپيشال و ال بي اس(81): وب ژئواسپيشال اصطلاحي است که در اشاره به ادغام اطلاعات با مکان (82) به کار مي رود و به عبارت بهتر، در وب ژئواسپيشال کاربر به جاي استفاده از کليد واژه براي جست و جو، از مکان براي جست و جو استفاده مي کند. ال بي اس (83) هم در همين چارچوب عمل مي کند. نگراني هاي موجود در اين زمينه عبارتند از: امکان رهگيري و بلوکه شدن.
7-شبکه اي شدن بر مبناي مش(84): مبناي اين نوع شبکه اي شدن اين است که هر هسته (85) در شبکه ي خود بتواند مانند مسيرياب (86) عمل کند، خواه به هسته اي ديگر متصل باشد و خواه نباشد. در اين نوع شبکه ها گسست وجود ندارد و پيوستگي ترافيک هميشه برقرار است. نگراني هاي مطرح در اين حوزه اغلب به تمرکز قدرت در نقاط تماس مربوط مي شود و جنس نگراني ها نيز از نوع نگراني هاي مرتبط با ابزارهاي مديريت هويت ديجيتال است.
8-پردازش هاي شبکه اي (87): که در آن منابع متعدد رايانه اي از قلمروهاي گوناگون قابل پردازش مي شوند نيز نگراني هايي را در اين زمينه دامن زده است: تشديد نظارت و نقض آزادي هاي فردي.
9-فناوري هاي نوين پردازش (88): برهم زدن توازن ژئوپوليتيک (89) و تشديد نظارت.

جمع بندي:

به نظر مي رسد با آنچه تشريح شد، حرکت هاي مرتبط با پيگيري و اجرا در قبال ملاحظات اخلاقي جامعه ي اطلاعاتي که در اسناد ژنو ( اعلاميه ي اصول، ايجاد و ساخت جامعه ي اطلاعاتي: چالش جهاني هزاره ي جديد و طرح اقدام – 2003 ) و تونس ( دستور جلسه ي تونس براي جامعه ي اطلاعاتي، 2005 ) به صورت کلي مطرح شده است [ و چنين اسنادي اساساً به همين صورت تدوين مي شوند ] بسيار آهسته و نسبت به تحولات تکنولوژيک، بسيار عقب مانده است. علاوه بر اين، حفاظت از اطلاعات شخصي و حريم خصوصي متوليان مشخصي ندارد، اين در حالي است که ماده ي 12 اعلاميه ي جهاني حقوق بشر (90) به صراحت اعلام مي دارد که " زندگاني خصوصي يا امور خانوادگي يا محل سکونت، يا مراسلات کسي نبايد در معرض دخالت خودسرانه واقع شود. نيز به حيثيت و حسن شهرت هيچ کس نمي توان حمله کرد. هر کس حق دارد در اين گونه دخالت ها يا اين گونه تجاوزها، از پشتيباني قانون برخوردار باشد ". (91) هنوز هيچ نهاد استانداردسازي در اين زمينه وجود ندارد، کدهاي اخلاقي براي مقابله با چالش هاي اين عرصه هنوز تدوين نشده اند؛ اخلاق اطلاعات کماکان از فقر ادبيات رنج مي برد و آگاهي عمومي نيز در مورد پيامدهاي تحولات تکنولوژيک اندک است؛ هنوز مطالعه ي جامع تطبيقي در قبال کنواسيون هاي اخلاقي موجود اعم از ميثاق جرايم سايبر ( مصوب بوداپست، 2001 ) (92) و يا ميثاق تنوع فرهنگي يونسکو (93) صورت نگرفته است و يونسکو هم که قوانين نرم (94) را ( مثل کد اخلاقي ) دنبال مي کند، با اين مقوله ها فاصله هاي آشکاري دارد.
در اسناد تونس و ژنو، دو مقوله ي نابرابري و فقر در چگونگي تأمين " حق توسعه " (95) مورد غفلت قرار گرفته، اما در مورد ايجاد جامعه ي اطلاعاتي بر مردم محور بودن، همه شمول بودن و توسعه مدار بودن اين جامعه تأکيد شده است. اکنون پرسش بزرگ اين است که چرا جاي عموم مردم در تعيين خوب و بدهاي فضاي اطلاعات خالي است و کماکان راهبردهاي از بالا به پايين مبتني بر درهاي بسته دنبال مي شود؟
ژاک الول (96) جامعه شناس فرانسوي در تبيين جامعه ي تکنولوژيک ( Ellul, 1964 ) معتقد بود خردگرايي، کارکردگرايي و سکولاريسم، اين محصولات دوره ي تنوير در شکل دهي به تکنيک و ارزش زدايي و اتميزه کردن جوامع و در تمرکز قدرت در دولت – ملت ها نقش دارند. جاي اين نوع نگراني ها در مطالعات معاصر مرتبط با ملاحظات اخلاقي جامعه ي اطلاعاتي کجاست؟

پي‌نوشت‌ها:

1-عضو هيأت علمي دانشکده ي مطالعات جهان، رئيس مؤسسه ي مطالعات آمريکاي شمالي و اروپاي دانشگاه تهران
2-UNESCO
3-Information Society
4-World Summit on the Information Society (WSIS)
5-G7 Informatiom society Ministerial conference, Brussels; February 25-26, 1995
6-Global Information Society
7-ITU
8- Fifty-sixth session, Agenda item 95 (c), Resolution adopted by the General Assembly [on the report of the Second Committee (A/56/558/Add.3)] 56/183. World Summit on the Information Society
9- Declaration of Principles, Building the Information Society: a global challenge in the new Millennium
10- Plan of Action
11-Action lines
12-Tunis Commitment
13-Tunis Agenda for the Information Society
14-Internet Governance
15-Implementation and Follow-up
16-ECOSOC
17-UN Regional Commissions
18-ITU
19-UNESCO
20-UNDP
21-UNCTAD
22-WTO
23-UPU
24-UNIDO
25-WHO
26-ILO
27-WMO
28-ICAO
29-UN-Habitat
30-FAO
31-UNCTAD
32-Ethical dimensions of the Information Society (c.9)
33-UNGIS – United Nations Group on the Information Society
34-CEB-The Chief Executives Board
35-ACC-Administrative Committee on Coordination
36-C10. Ethical dimensions of the Information Society
37-Geneva Declaration of Principles
38-B. An Information Society for All: Key Principles
39-Tunis Commitment
40-Tunis Agenda for the Information Society
41- Consultation on Facilitation of WSIS Action Line CIO “Ethical dimensions of the Information Society”
42- Second Consultation meeting on Facilitation of WSIS Action Line CIO s“Ethical dimensions of the Information Society”
43-Consultation on Facilitation of Action Line CIO: “Ethical Dimension of the Information Society”
44-Knowledge Society
45-Abdul Waheed Khan
46- Latin America and the Caribbean Infoethics Conference, 6-9 December, 2006, Santo Domingo, Dominican Republic (organized in cooperation with FUNGLODE - Fundacion Global Democracia y Desarrollo)
47-Santo Domingo, Dominican Republic
48- African Regional Meeting, 5-7 February 2007, Pretoria, South Africa
49-Pretoria, South Africa
50-Tshwane
51-Tshwane Declaration on the Information Ethics
52- African Information Ethics Advisory Board
53- Africa Center for Information Ethics
54- Africa Information Ethics
55- European Regional Meeting “Ethics and human rights in information society”, 13-14 September 2007, Strasbourg,France (organized in cooperation with the Council of Europe)
56-Strasbourg, France
57-Internet governance
58-UNESCO code of ethics project
59- The Ageing Well in the Information Society Action Plan was adopted in June 2007 and brings forward a package of measures that should lead to greater uptake of ICTs by Europe’s senior citizens and stimulate industry to produce technologiesappropriate for them http://ec.europa.eu/information_society/activities/einclusion/policy/ageing/action_plan/index_en.htm
60- Ethical Aspects of Inclusion in the Information Society
61- Asia-Pacific Regional Meeting, Hanoi Statement on the Ethical Dimensions of the Information Society - 14 March 2008
62-Hanoi, Vietnam
63-Digital divide
64-Media and information literacy
65-Multi-lingualism
66-Non-formal education
67-Alternative communication models
68- E-government
69- Information Ethics and e-govemment High Level Executive Seminar
70-WSIS Forum 2009
71- Facilitation Meeting: WSIS Action Line CIO (Ethics (UNESCO) 19 May 2009, 16:00 - 17:30 ITU Headquarters.
72- Action Line CIO: Ethical dimensions of the Information Society, INFORMATION ETHICS, Tuesday 11 May 2010, 14:30-16:00, Room H
73-Info-Ethics
74- Universities Network on Info-Ethics and Latin- American Youth Network on Info-Ethics
75-Semantic Web
76-Digital identity management
77-Biometrics
78-Surveillance
79-RFID
80-Sensors
81-Geospatial web and LBS
82-geographical (location-based) information
83-Location – based service
84-Mesh networking
85-Node
86-Router
87-Grid computing
88-New computing technologies
89-geo-political balance
90-Universal Declaration of Human Rights
91- the Universal Declaration of Human Rights Article 12. No one shall be subjected to arbitrary interference with his privacy, family, home or correspondence, nor to attacks upon his honour and reputation. Everyone has the right to the protection of the law against such interference or attacks. http://www.un.Org/en/documents/udhr/index.shtml#al2
92-Convention on Cyber crime
93-UNESCO Convention on Cultural Diversity
94-Soft law
95-The Right to Development
96-Jacques Ellul (1912-1944)

منابع :
1- Document WS1S-03/GENEVA/DOC/5-E. (2003, December 10 to 12). Retrieved April 6, 2010, from World Summit on the Information Society: http://www.itu.int/wsis/docs/geneva/official/poa.html#clO
2- Document: WSIS-05/TUNIS/DOC/6(Rev.l)-E. (2005, November 16-18 November). Retrieved March 11, 2010, from World Summit on the Information Society : http://www.itu.int/wsis/docs2/tunis/off/6revl.pdf
3- G7 Ministerial Conference on the Global Information Society (1995 Brussels, Belgium). (2008, april 1). Retrieved april 8, 2010, from open library:
http://openlibrary.Org/a/OL318694A/G7_Ministerial_Conference_on the_Global_Information_Societ y_( 1995_Brussels_Belgium)
4- Conley, M. R. (2007). Ethical Implications OF Emergig Technologies: A Survey. Paris: UNESCO.
5- Ellul, J. (1964). The Technological Society (trans. John Wilkinson). New York: Vintage.
6- ITU. (2005, december). wsis outcome documents. Retrieved april 8, 2010, from The World Summit
on the Information Society (WSIS): http://www.itu.int/wsis/outcome/booklet.pdf
7- Jean-Gabriel Mastrangelo, M. L. (2003). UNESCO's Basic Texts on the Information Society, paris:
Unesco.
8- UNESCO. (2009). Fostering Information and Communication for Development. Paris: Unesco.
منبع مقاله :
شکرخواه، يونس؛ (1390)، فضاي مجازي، تهران: مؤسسه انتشارات دانشگاه تهران، چاپ اول