پس از درگذشت "المنتصر بالله" (یازدهمین خلیفه عباسی)، دست‌اندرکاران نظام حکومتی و عناصر ذی نفوذ تشکیلات خلافت، مانند بُغای کبیر، بُغای صغیر، اوتامش، احمد بن خضیب و افرادی دیگر گرد هم آمده و درباره تعیین خلیفه‌ای جدید به مشورت پرداختند و تصمیم گرفتند که از فرزندان دیگر متوکل عباسی مانند معتز و مؤید کسی را برای این أمر نامزد نکنند و به جای آن‌ها از عموزادگانشان استفاده کنند.

بدین جهت، احمد بن محمد بن معتصم عباسی را بر تخت خلافت نشانیده و او را به "المستعین بالله" ملقب ساختند و با وی به عنوان دوازدهمین خلیفه عباسی بیعت کردند. آغاز خلافت وی مصادف بود با 26 ربیع الاول سال 248 قمری.

فرزندان متوکل عباسی که خود را سزاوار خلافت می‌دانستند، از این أمر دلگیر شده و به دسیسه و فتنه‌انگیزی پرداختند و افرادی را که مورد خشم و بی‌مهری خلیفه قرار می‌گرفتند به سوی خود جلب کرده و با وعده‌ها و تطمیع‌های فریبنده، آنان را در صف مخالفان خلیفه وقت قرار می‌دادند. بیش از چهار سال از خلافت مستعین نگذشته بود که شورش‌های زیادی از سوی مردم و یا سپاهیان خلافت در شهرهای مختلف، مانند دارالخلافه بغداد، أنبار، سامرا و مداین به وقوع پیوست و پایه‌های حکومتی مستعین را سست و لرزان نمود.

تا این که صاحب منصبان و دبیران و سران کشوری و لشکری، چون محمد بن عبدالله بن طاهر، بغای صغیر و وصیف با در نظر گرفتن شرایط حساس جامعه و موقعیت و مصالح شخصی خویش با طرفین گفتگو کرده و آنان را به سازش و یافتن راهکاری جدید فراخواندند.

پس از گفتگو با مستعین، وی را به خلع از خلافت و واگذاری آن به معتز عباسی در قبال دریافت پنجاه هزار دینار پول نقد و مقدار سی هزار دینار غله به طور سالانه وادار کردند و او نیز پس از برکناری از خلافت مجاز باشد در هر شهری از شهرهای حجاز، مکه، طایف و مدینه منوره اقامت گزیند.

مستعین هنگامی که خود را تنها یافت و همه اطرافیان و دوستان خود را طرفدار صلح و کناره‌گیری وی از خلافت دید بااکراه و اجبار آن را پذیرفت و پیمان‌نامه را امضا کرد و در روز سوم محرم سال 252 قمری در حضور فقها، اُمراء، قضات و دبیران خود را از خلافت خلع و آن را به معتز عباسی واگذاشت.[۱]

بدین ترتیب، بار دیگر خلافت به فرزندان متوکل عباسی برگشت و سایه شوم ظلم و جنایت آنان بر سر مسلمانان به ویژه محبان اهل بیت علیهم‌السلام و علویان پاک‌نژاد، گسترده‌تر و عمیق‌تر گردید.

پی نوشت:
1. تاریخ ابن خلدون، ج 2، ص 435 و ص 450؛ تاریخ الیعقوبی، ج 2، ص 500.

منبع: روز شمار تاریخ اسلام، سید تقى واردى، جلداول، ماه محرم