پرسش :

مراد از آيه« اقرأ بسم ربك » چيست ؟ مگر چيزي نازل شده بود تا پيامبر -صلی الله علیه وآله- آن را بخواند

پاسخ :
در مورد اوّلين آيه‌اي که بر پيامبر اکرم نازل شد دو نظر وجود دارد که در ذيل به آنها اشاره مي‌شود.
1. علامه طباطبايي در تفسير الميزان مي‌فرمايد: وقتي گفته مي‌شود قرأت الکتاب معنايش اين است که از ضميمه کردن چند حرف از آن، کلمه ساختم و از ضميمه کردن کلمات آن با يکديگر جمله‌هايي درآورده، مطالبي استفاده کردم، هر چند که آن حروف و اين کلمات را به زبان هم نياورده باشي پس قرائت هم شامل مطالعه مي‌شود و هم شامل آنجايي که جمع حروف و کلمات را تلفظ بکني و هم آنجايي که اين عمل را با شنيدن انجام دهي، که اطلاق قرائت بر معناي اخير تلاوت هم ناميده مي‌شود و ظاهر اين که در آيه به طور مطلق فرمود: اقرأ منظور از آن معناي اول است و مراد امر به تلقي آيات از قرآن است که فرشته وحي از ناحيه خدا به آن جناب وحي مي‌کند، پس جمله مورد بحث امر به قرائت کتاب است که خود اين امر هم از آيات آن است و اين نظير گفتار هر نويسنده‌اي است که در آغاز نامه‌اي که به ديگري مي‌نويسد سفارش مي‌کند که اين نامه را بخوان و به آن عمل کن پس از اين سياق دو احتمال تأئيد مي‌شود.
اوّل اين که اين آيات اولين آياتي است که از قرآن کريم بر پيامبر اکرم ص نازل شده دوّم اين که تقدير کلام «اقرا القرآن» و يا چيزي که اين معنا را برساند مي‌باشد.[1]
بنا به نظر علامه طباطبايي مراد از آيه اقرأ باسم ربک آن است که بعد از کلمه اقرأ مفعول محذوف داريم يعني اقرا القرآن يا چيزي شبيه به آن به اين معنا که قرآن را بخوان (مطالعه کن) و به آن عمل کن. هم چنين مي‌توانيم آيه را اين گونه تفسير کنيم.
که اقرأ القرآن مفتتحا باسم ربک يعني بخوان قرآن را و با نام پروردگارت آغاز کن.[2]
2. نظر و تفسير دوّم آن است که حرف باء در عبارت اقرأ باسم ربک، باء زائده است و معني آيه اين مي شود که بخوان نام پروردگارت را و مقصود خواندن خداست به اسماء جلال و جمال.
آن ذات مقدسي که موجودات را خلق فرموده و ازکتم عدم بيرون آورد...[3] از آن جمله علامه طبرسي در تفسير مجمع البيان ذيل همين آيه مي‌فرمايند: پس باء (باسم) زايد است و بيانش اقرأ اسم ربک است.[4] هم چنين شيخ الطائفه همين عبارات را (بعينه) در تفسير التبيان، بيان کرده و معتقد است باء در اقراء باسم ربک زائده است.[5]
با اين همه علامه طباطبايي اين نظر را ردّ کرده مي‌فرمايند: آيه شريفه امر به مطلق قرائت نيست و نخواسته با چشم پوشي از مفعول فعل اقرأ را به طور لازم استعمال کرده باشد و نيز منظور از اين دستور، خواندن براي مردم نيست هر چند که خواندن بر مردم هم يکي از اغراض نزول وحي است و نيز کلمه باسم ربک مفعول فعل اقرا و حرف باء در آن زائده و تقدير کلام اقرا اسم ربک يعني بسم الله الرحمن الرحيم هم نيست.
و جمله باسم ربک متعلق است به کلمه‌اي در تقدير نظير اقرأ مفتتحا و يا مبتدئا باسم ربک.[6]
در تفسير نمونه مي‌خوانيم: بعضي گفته‌اند مفعول در جمله (اقرا باسم ربک) محذوف است و در اصل چنين بود اقرا القرآن باسم ربک (قرآن را با نام پروردگارت بخوان) و به همين جهت بعضي اين آيه را دليل بر آن گرفته‌اند که بسم الله جزو سوره‌هاي قرآن است. و بعضي باء را زائده دانسته و گفته‌اند: منظور اين است که نام پروردگارت را بخوان ولي اين تفسير بعيد به نظر مي‌رسد چرا که مناسب اين است که گفته شود نام پروردگارت را به ياد آور.[7]
نتيجه: از آن چه گفته شد مي‌توانيم اين نتيجه را بگيريم: اين که خداوند به پيامبر اکرم ص فرمودند: بخوان به نام پروردگارت منظور اين است که بعد از کلمه بخوان (اقراء)، مفعول حذف شده است يعني مي‌تواند اين باشد که بخوان قرآن را به نام پروردگارت يا بخوان قرآن را در حالي که به نام پروردگارت آغاز ميکني يا مواردي از قبيل: و چون اين اوّلين آيه و اوّلين مرتبه نزول وحي بر پيامبرت بوده است بنابراين منظور آن است آن چه را پس از اين بر تو نازل مي‌کنيم با نام پروردگارت برخود و ديگران بخوان.

معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1ـ ترجمه تفسير الميزان، ج20، ص546 به بعد.
2ـ تفسير نمونه، ج27، ص153 به بعد

پی نوشتها:
[1]. طباطبايي، سيد محمد حسين، الميزان، ترجمه موسوي، سيد محمد باقر، دفتر انتشارات اسلامي، 1374ش، ج20، ص547.
[2]. قرشي، سيد علي اکبر، تفسير احسن الحديث، بنياد بعثت، 1377ش، ج12، ص289.
[3]. ثقفي تهراني، محمد، تفسير روان جاويد، انتشارات برهان، 1398ق، ج5، ص411.
[4]. ترجمه مجمع البيان، مترجمان، انتشارات فراهاني، 1360ش، ج27، ص179.
[5]. طوسي، محمد بن حسن، التبيان في تفسير القرآن، دارالاحياء التراث، ج10، ص378.
[6]. ترجمه الميزان، ج20، ص547.
[7]. مکارم شيرازي، ناصر، تفسير نمونه، تهران، دارالکتب الاسلاميه، 1374ش، ج27، ص155.
منبع: اندیشه قم