پرسش :

واقعا شهربانو مادر امام سجاد بود و قبراو در ایران است چگونه ممکن است؟

پاسخ :
راجع به ازدواج امام حسين عليه السلام با شهربانو دختر يزدگرد، آخرين پادشاه ساساني، ديدگاه و انظار مختلفي وجود دارد. بعضي از تاريخ نويسان منكر اصل قضيه شده و گفته‏اند افسانه‏اي بيش نيست.
عده‏اي ديگر آن را يك قضيه تاريخي مسلم گرفته و بر ماجرا تأكيد نموده‏اند. )و از سوي ديگر قصه و داستان ازدواج بحدي از شهرت رسيده كه يكي از مسلمات تاريخ بحساب مي‏آيد. اگر كسي آن را انكار كند گويا يكي از ضروريات را منكر شده( با اين حال بايد از نظر تاريخ و روايات صحت و عدم صحت آن را بررسي كرد. اما نخست شاهد تاريخي:
1- از قديمي‏ترين كتب تاريخي كه قضيه اسيري شهربانو دختر يزدگرد و ازدواجش با امام حسين عليه السلام را نقل نموده است تاريخ يعقوبي است و در كتب تاريخي وحدیثی مثل: بصائر الدرجات، الفرق، نوبختي، فرق الشيعه سعيد بن عبداللّه هم ذكري از اين داستان به ميان آمده است.

اما روايت:
امام باقر عليه السلام مي‏فرمايد: "لما اقدمت بنت يزدجرد علي عمر اشرف لها عذاري المدينه..."
وقتي دختر يزدگرد را نزد عمر آوردند دوشيزه‏گان مدينه براي تماشاي او آمدند، بنا به توصيه امير المؤمنين علي عليه السلام براي انتخاب همسر آزاد گذاشته شد و او حضرت امام حسين عليه السلام را انتخاب كرد.[1]
برخي همچون احمد امين مصري با پذيرش اين شواهد، پيامد اين ازدواج را، اقبال و گرايش ايرانيان به تشيع دانسته‏اند[2]. و دكتر حسن ابراهيم حسن مي‏گويد: در اثر ازدواج امام حسين عليه السلام با شهربانو تمايلات سياسي و وطني ايرانيان به سوي عرب متوجه گشت[3]. ولي ناگفته نماند كه عده‏اي از صاحب‏نظران و تاريخ نويسان اين قضيه را انكار نموده دور از واقعيت دانسته‏اند و در اينجا به ذكر چند نمونه بسنده مي‏كنيم:
1- ادوارد براون، قضيه ازدواج امام حسين عليه السلام را مجهول مي‏داند.
2- كريستن سن صاحب كتاب ايران در زمان ساسانيان، قضيه را اضافه مي‏داند[4].
3- مرحوم شهيد مطهري به اين قضيه به نظر مشكوك مي‏نگرد و مي‏گويد: اين قضيه از نظر تاريخي مشكوك است.
4- سيد جعفر شهيدي از كساني است كه نسبت به اين قضيه به ديده انكار نگريسته، هم از نظر تاريخ و هم از نظر روايت دليل را كافي نمي‏داند. براین باور است كه سند قطعي ندارد و روايت هم از نظر سند و درايت ناتمام است كه هر كدام بررسي و تحقيق زيادي لازم دارد.
کسانی که ازدواج را رد می کنندوبراين نظرند که مادر امام سجاد فرد ديگری است، تحت تاثير نظريه ی نادرست مستشرقانی چون ادوارد براون انگليسی که دشمنی او وهمفکرانش با شيعه آشکار است قرار دارند.
اما به نظر می رسد مادر امام سجاد (ع)همان شهربانو بوده وهنگام زایمان در مدینه وفات نموده است وغيرازاوکسی نيست چون منابع معتبر ی مثل ارشادشيخ مفيد که درنقل اخبار دقت دارد باقاطعيت این موضوع را تاييدکرده است؛[5]

قبر شهربانو:
در سال هاي اخير، انتساب قبري كه در نزديكي شهرري واقع است به بي بي شهربانو، با ترديد جدي بعضي از محققان رو به رو شده است. آقاي دكتر كريمان در كتاب محققانه و ارزشمند خويش«ري باستان» با ذكر دلايل و شواهدي، انتساب اين محل را به بي بي شهربانو با شك و ترديد مواجه ساخته است.
به اين دليل اهميت تحقيقات ياد شده، گزارش از آن را در ذيل مي آوريم:
انتساب اين مكان به بي بي شهربانو در هيچ يك از كتاب هاي مسالك و تواريخ و رجال قديمي ذكر نشده است؛1هم چنان كه در هيچ يك از منابع معتمد از صدر اسلام تا قرون اخير، كوچك ترين ذكري نيست كه بي بي شهربانو در ري درگذشته و در آن جا مدفون گرديده است، بلكه همه قرائن خلاف آن را مي رساند؛ چنان كه شيخ صدوق كه خود در ري مي زيسته و كتاب "عيون اخبارالرضا" را براي صاحب بن عبّاد كه نيز در اين شهر مقيم بوده، فراهم آورده است، در اين كتاب به درگذشت مادر امام زين العابدين(ع) در هنگام زاييدن، تصريح كرده است
وبر اساس روايتی که امام رضا ـ عليه السّلام ـ فرمودند: «مادر علي بن الحسين ـ عليه السّلام ـ هنگام ولادت آن حضرت از دنيا رفت و يكي از كنيزان عهده دار تربيت وي گرديد...
. بي گمان هرگاه بقعه ي بي بي شهربانو به عهد وي در ري موجود و مزار مي بود، در اين كتاب اشارتي مي رفت.
ابودلف كه در سال 334 هـ . ق. از ري ديدن كرده و آثار فُرس)ایران( و مقابر زرتشتيان را در شمال ري، ذكركرده است، هيچ گونه اشاره اي به مدفن بي بي شهربانو در آن حدود ندارد.
در كتاب "النقض" نيز كه مشتمل بر اماكن مقدس ري مي باشد، به هيچ روي نامي از بي بي شهربانو نشده است.[6]
حاج محمد باقر نگارنده ي «جنت النعيم» كه كتاب خود را به تحقيق در احوال حضرت عبدالعظيم اختصاص داده و به مناسبت از شخصيت هاي مذهبي مدفون، ذكري به ميان آورده، از مدفن بي بي شهربانو در اين شهر يادي نكرده است.[7]
نويسنده ي كتاب "ري باستان" در پايان اين بحث، با توجه به قرائن و شواهد ياد شده، چنين نتيجه گيري مي كند: "چون در تاريخ حوادث ري، تا آن جا كه عرصه ي تتبع بر نگارنده فراخ بود، نام بانويي بدين صورت مشهود نيفتاده تا احتمال خلط اسم برود؛ از اين رو شايد بتوان گفت كه اين محل دخمه اي از بزرگان زرتشتي بوده است، و براي آن كه مسلمانان آن جا را خراب نكنند، آن را به عروس ايراني خاندان نبوت نسبت داده اند و به بناي آن درافزودند. وجود دخمهي گبرها در آن نزديكي ـ در شمال ـ مؤيد اين نظر است ... و اين محل، دخمه ي فرزندان يزدگرد دهم (هرمز و خاندان وي) بوده كه در ري به دست فيروز كشته شده اند و براي محفوظ ماندن، آن را به فرزند يزدگرد سوم نسبت داده اند.[8]
گذشته از مطالب ياد شده، مؤلف ناسخ التواريخ شاهد ديگري را براي عدم امكان انتساب اين مكان به بي بي شهربانو، آورده است. وي داستاني را به نقل از يكي از سادات بيان مي كند كه وي با خواندن نوشته ي مبهم روي صندوق مقبره، به اين نتيجه رسيده كه مقبره ياد شده، آرامگاه يكي از دختران ارباب و اشراف آن منطقه بنام شهربانو بوده است[9].
بنابراين، با توجه به شواهدي كه بيان شد، نمي توان بصورت قطعی گفت ،كه مكان ياد شده، قبر بي بي شهربانو مادر امام سجاد(ع) است؛ البته همه اين مسائل در صورتي است كه افسانه فرار بي بي شهربانو از كربلا و آمدن وي به ايران را بپذيريم .
چنان كه گزارش صحيح درباره ي زمان وفات مادر امام سجاد(ع) آن است كه وي در مرض زايمان رحلت كرده و مسؤوليت تربيت امام سجاد(ع) بر عهده ي يكي از كنيزان امام حسين(ع) بوده است.

معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1-زندگانی جهارده معصوم ،عمادزاده .
2-زندگانی امام سجاد محلاتی .

پی نوشتها:
[1] . اصول كافي، ج، كتاب الحجة، ص 369، انتشارات گلگشت.
[2] . علامه طباطبائي، كتاب شيعه، ، انتشارات هجرت. ص 277
[3] . همان
[4] . شهيد مرتضي مطهري، خدمات متقابل اسلام و ايران، ، انتشارات اسلامي. ص 108
[5] . شیخ مفید الارشاد، آل البیت،چاپ دوم، 1416، ج2،ص137
[6] . ري باستان، ج 1، ص 403چاپ دوم، تهران، انتشارات دانشگاه ملي، 1345 ش.
[7] . همان، ص 412.
[8] . همان، ص 414 ـ 415.
[9] . ناسخ التواريخ، عباسقلي خان سپهر، تصحيح محمد باقر بهبودي، ، ج 8 حضرت سجاد(ع)، ص 37 ـ 38، تهران، كتابفروشي اسلاميه، 1364 ش
منبع: اندیشه قم