پرسش :

درخصوص جهاد، آیاتی که در قرآن کریم آمده را توضيح دهید؟

پاسخ :
در پاسخ به این سؤال ابتدا اشاره ای اجمالی به آیات جهاد در قرآن کریم خواهیم داشت
آیات جهاد در قرآن کریم
از آنجا که بررسی تمامی آیات جهاد در قرآن کریم، بحث و مجال گسترده ای را می طلبد[1] در این جا به سه محور کلیدی و اساسی جهاد در قرآن کریم اشاره ای گذرا خواهیم داشت.
فلسفه و اهداف جهاد در قرآن کریم
یکی از مسائل مهم در مورد جنگ در اسلام فلسفه و هدف از جنگ و جهاد در اسلام است.
جنگ و جهاد در اسلام دارای فلسفه و اهداف مشخصی است که با توجه به مجموع آیات می توان به این موارد اشاره نمود.
1. حاکميت دين و دفاع از آن؛ يکی از اهداف جهاد در اسلام اقامه دين الهی و دفاع از آن است از اين رو در اکثر قریب به اتفاق آيات مربوط به جهاد،[2] قيد «فی سبيل الله» آمده است تا بيانگر هدف از آن باشد. به عنوان نمونه «و قاتلوا فی سبيل الله الذين يقاتلونکم و لا تعتدوا ان الله لا يحب المعتدين؛ و در راه خدا با کسانی که با شما می جنگند، نبرد کنید و از حد تجاوز نکنید که خداوند تجاوز کاران را دوست ندارد».[3]
تعبير به فِي سَبِيلِ اللَّهِ، هدف اصلي جنگ هاي اسلامي را روشن مي سازد که جنگ در منطق اسلام هرگز به خاطر انتقام جويي يا جاه طلبي يا کشورگشايي يا بدست آوردن غنائم، و اشغال سرزمينهاي ديگران نيست. اسلام همه اينها را محکوم مي کند و مي گويد: سلاح بدست گرفتن و به جهاد پرداختن فقط بايد در راه خدا، و براي گسترش قوانين الهي و بسط توحيد و عدالت و دفاع از حق، و ريشه کن ساختن ظلم و فساد و تباهي باشد. همين نکته است که جنگ هاي اسلامي را از تمام جنگ هايي که در جهان روي مي دهد جدا مي سازد و نيز همين هدف، در تمام ابعاد جنگ اثر مي گذارد و کميت و کيفيت جنگ، نوع سلاح، چگونگي رفتار با اسيران، را به رنگ في سبيل الله در مي آورد.
جمله «الَّذِينَ يُقاتِلُونَکمْ» نيز صراحت دارد که اين دستور مخصوص مقابله با کساني است که دست به اسلحه مي برند، و تا دشمن به مقاتله و مبارزه بر نخيزد، مسلمانان نبايد حمله کنند و اين اصل (جز در بعضي موارد استثنايي) همه جا محترم شمرده شده است.[4]
2. دفع فتنه و جلوگیری از فساد؛ جلوگیری از فتنه و فساد دشمنان اسلام از دیگر اهداف جهاد می باشد و دستور خداوند آن است که «و قاتلوهم حتی لا تکون فتنه و یکون الدین لله فان انتهوا فلا عدوان الا علی الظالمین؛ با آنها (دشمنان) پیکار کنید تا آتش فتنه خاموش شود و دین مخصوص خدا گردد پس اگر آنها (از روش نادرست خود) دست برداشتند، (متعرض آنها نشوید زیرا) تعدی جز بر ستمکاران روا نیست».[5] بر اساس این آیه شریفه، مسلمانان موظف هستند با فتنه دشمنان به مقابله برخیزند و آنها را از فتنه انگیزی بر علیه اسلام و مسلمانان باز دارند این فتنه گاه در غالب شرک و بت پرستی نمایان می گردد و گاه در فساد و فشارهای دشمنان بر علیه مسلمانان. «دشمنان اسلام که خوي و خُلقِ استثماري در باطنشان ريشه دوانده، دائماً به دنبال ايجاد فتنه و دسيسه هايي هستند تا موانعي را در مقابل تعاليم انسان ساز اسلام فراهم سازند و جلوي تحقق و گسترش اين فرهنگ آسماني را بگيرند. اسلام براي رفع آن موانع، مسلمانان را به جهاد و مبارزه مکلّف کرد امر به جهاد در اسلام نه به قصد کشورگشايي و سلطه گري، بلکه براي تعديل جامعه انساني و هدايت مردم از گمراهي و آگاهي به هدف خلقت انساني و در يک جمله ايجاد فضايي مناسب براي مصالح دين و دنياي افراد است».[6]
بنابراین در اسلام «هدف از جهاد، خاموش کردن آتش فتنه ها و آشوبها که سلب آزادي و امنيت از مردم مي کند و همچنين محو آثار شرک و بت پرستي، و نيز مقابله با متجاوزان و ظالمان و دفاع در برابر آنان است».[7]
3. حمایت از مظلومان و ستمدیدگان؛ یکی از اهداف جهاد در اسلام حمایت از مظلومان و ستمدیدگان و مقابله با ظالمان و ستمگران می باشد دستور خداوند در این زمینه این است «و ما لکم لا تقاتلون فی سبیل الله و المستضعفین من الرجال و النساء و الولدان؛ چرا در راه خدا و در راه مردان و زنان و کودکانی که به دست ستمگران تضعیف شده اند، پیکار نمی کنید؟ همان افرادی که می گویند پروردگارا ما را از این شهر که اهلش ستمگرند بيرون آور».[8] به اين ترتيب، قرآن از مسلمانان مي خواهد که هم در راه خدا و هم مستضعفان مظلوم، جهاد کنند، و اصولا اين دو از هم جدا نيستند و با توجه به اينکه در آيه فوق قيد و شرطي نيست، اين مظلومان و مستضعفان در هر نقطه جهان، باشند، بايد از آنها دفاع کرده نزديک و دور، داخل و خارج کشور تفاوت نمي کند و به تعبير ديگر حمايت از مظلومان در مقابل ظالمان در اسلام يک اصل است که بايد مراعات شود، حتي اگر به جهاد منتهي گردد، اسلام اجازه نمي دهد مسلمانان در برابر فشارهايي که به مظلومان جهان وارد مي شود بي تفاوت باشند، و اين دستور يکي از ارزشمندترين دستورات اسلامي است که از حقانيت اين آيين خبر مي دهد».[9]
4. دفع تهاجم دشمنان؛ از دیگر اهداف جهاد در اسلام مقابله با هجوم دشمنان و متجاوزان است خداوند متعال می فرماید «اُذِنَ لِلَّذینَ یُقاتَلُونَ بِاَنَّهُم ظُلِمُوا و اِنَّ اللهَ عَلی نَصرِهِم لَقَدِیرٌ؛ به کسانی که جنگ بر آنها تحمیل گردیده، اجازه جهاد داده شده است، چرا که مورد ستم قرار گرفته اند و خداوند بر یاری آنها تواناست».[10] این آیه که به اعتقاد برخی از مفسرین نخستین آیه در مورد جهاد است به مسلمانان که از سوی دشمنان تحت فشار واقع شده بودند، اجازه جهاد می دهد و در واقع مسلمانانی که مورد آزار و اذیت دشمنان قرار گرفته بودند، اجازه دفاع از خود و دفع تهاجم دشمنان را پیدا نمودند.
آنچه اشاره شد مهمترین فلسفه و اهداف جهاد در قرآن بود (که البته به این موارد خلاصه نمی شود) پس با توجه به آن روشن می شود که هیچ یک از اهداف غیر انسانی که موجب پیدایش جنگ های خانمانسوز فراوانی در طول تاریخ شده است از قبیل منافع مادی و اقتصادی حب جاه و تفوق طلبی، کشور گشایی و قهرمان خواهی دعواهای شخصی و... در اهداف جنگ و جهاد اسلامی دیده نمی شود، بلکه جنگ در اسلام در راستای مقابله با مظاهر زشتی و پلیدی و حاکمیت ارزش های انسانی و اخلاقی است و با اهداف الهی و انسانی همراه است از این رو تمامی ارزش ها و اصول الهی و انسانی در جنگ ها در نظر گرفته می شود و این همان چیزی است که جنگ در اسلام را از سایر جنگ ها جدا می سازد.
ارزش و جایگاه جهاد
با توجه به فلسفه و اهدافی که برای جهاد در قرآن برشمرده شد، ارزش و جایگاه این فریضه الهی به خوبی آشکار خواهد شد زیرا هر چند ممکن است جنگ در نگاهی سطحی و ظاهری، نوعی خشونت و خونریزی تلقی گردد ولی با نگاهی دقیق تر می توان دریافت که در صورتی که به این دستور الهی عمل نشود و مسلمانان دست از جنگ و جهاد بردارند، موجودیت دین الهی و ارزش های اسلامی به خطر خواهد افتاد و زمینه حاکمیت زشتیها و مفاسد فراهم خواهد شد از این رو جهاد دستوری است که به وسیله آن ریشه فتنه ها، آلودگی ها و زشتی ها برچیده می شود و تحقق ارزش های اسلامی و اخلاقی در جامعه را به دنبال خواهد داشت. همانگونه که خداوند متعال می فرماید «... ولولا دفع الله الناس بعضهم ببعض لهدمت صوامع و بیع و صلوات و مساجد یذکر فیها اسم الله کثیرا و لینصرن الله من ینصره ان الله لقوی عزیز؛ ... و اگر خداوند بعضي از آنها را بوسيله بعضي ديگر دفع نکند ديرها و صومعه ها و معابد يهود و نصارا و مساجدي که نام خدا در آن بسيار برده مي شود ويران مي گردد و خداوند کساني را که او را ياري کنند (و از آئينش دفاع نمايند) ياري مي کند، خداوند قوي و شکست ناپذير است».[11]
بنابراین هر چند ممکن است این دستور الهی برای برخی افراد کراهت داشته و برای آنها ناخوشایند باشد اما آثار و نتایج ارزشمند آن بسیار فراتر و مهمتر از تصور نابجای چنین افرادی است. خداوند متعال در این مورد می فرماید: «کُتِبَ علیکم القِتال و هُوَ کُرهٌ لکم و عَسی ان تَکرَهُوا شیئاً و هو خیر لکم و عسی ان تحبوا شیئا و هو شَرٌّ لکم و الله یعلم و انتم لا تَعلمون؛ جهاد در راه خدا، بر شما مقرر شده، در حالي که برايتان ناخوشايند است. چه بسا چيزي را خوش نداشته باشيد، حال آنکه خير شما در آن است. و يا چيزي را دوست داشته باشيد، حال آنکه شر شما در آن است. و خدا مي داند، و شما نمي دانيد».[12]
بایسته های جهاد
هدفمندی الهی و انسانی جهاد در اسلام ایجاب می کند که در جهاد، شرایط و حدودی را رعایت نمود که به برخی از آنها اشاره می کنیم.
1. پرهیز از تجاوز و تعدی؛ خداوند متعال پس از آنکه دستور جنگ با کسانی که با مسلمانان به مقاتله پرداخته اند می دهد، می فرماید «... و لا تعتدوا ان الله لا يحب المعتدين؛ ... و از حد تجاوز نکنید که خداوند تجاوز کاران را دوست ندارد».[13]
«کلمه (تعتدوا) از مصدر (اعتدا) است و اعتدا به معناي بيرون شدن از حد است. نهي از اعتدا نهيي است مطلق، در نتيجه مراد از آن مطلق هر عملي است که عنوان تجاوز بر آن صادق باشد مانند قتال قبل از پيشنهاد مصالحه بر سر حق، و قتل زنان و کودکان، و قتال قبل از اعلان جنگ با دشمن، و امثال اينها».[14]
حضرت علي ـ علیه السلام ـ پیش از شروع جنگ صفين به لشکریانش دستور جامعي در اين زمينه صادر فرمودند که شاهد گويایی براین مسأله است.
«لا تقاتلوهم حتي يبدؤوکم فانکم بحمد اللَّه علي حجة، و ترککم اياهم حتي يبدؤوکم حجة اخري لکم عليهم، فاذا کانت الهزيمة باذن اللَّه فلا تقتلوا مدبرا و لا تصيبوا معورا و لا تجهزوا علي جريح و لا تهيجوا النساء باذي و ان شتمن اعراضکم و سببن امرائکم؛ با آنها نجنگيد تا جنگ را آغاز کنند، چه اينکه شما بحمد اللَّه (براي حقانيت خود) داراي حجت و دليل هستيد، و واگذاشتن آنها تا نبرد را آغاز کنند، حجت ديگري است به سود شما و بر زيان آنان، آن گاه که به اذن خدا آنان را شکست داديد، فراريان را نکشيد، و بر ناتوانها ضربه نزنيد و مجروحان را به قتل نرسانيد، و با اذيت و آزار، زنان را به هيجان نياوريد، هر چند به شما دشنام دهند، و به امیرانتان ناسزا گويند».[15]
2. ثبات قدم و استواری در جهاد؛ از بایسته های جهاد ثبات قدم و ایستادگی در برابر دشمنان و پرهیز از سستی است. خداوند متعال می فرماید: «یا ایها الذین آمنوا اذا لقیتم فئه فاثبتوا و اذکروا الله کثیرا لعلکم تفلحون؛ اي کساني که ايمان آورده ايد هنگامي که گروهي از دشمنان را در برابر خود در ميدان نبرد ببينيد ثابت قدم باشيد و خدا را فراوان ياد کنيد تا رستگار و پيروز شويد».[16] «جمله فاثبتوا امر مطلق ايستادگي در برابر دشمن و فرار نکردن است».[17]
در آیه دیگر می فرماید «یا ایها الذین امنوا اذا لَقیتُم الذین کفروا زَحفاً فلا تُوَلُّوهُمُ الاَدبار؛ ای کسانی که ایمان آورده اید هنگامی که با انبوه کافران در میدان جنگ روبه رو شدید به آنها پشت نکنید و فرار نکنید».[18]
3. اطاعت از دستورات رهبری و پرهیز از تفرقه و اختلاف؛ از نکات مهم در جهاد اطاعت از فرامین رهبر و سرپیچی نکردن از دستورات ایشان و پرهیز از هر گونه اختلاف و تفرقه است و سرپیچی از دستورات رهبری و تفرقه و اختلاف از مهمترین آفات جهاد محسوب می گردد. خداوند متعال پس از آنکه فرمان ثبات قدم در جهاد را مطرح می کند، می فرماید: «و اطیعوا الله ورسوله ولا تنازعوا فتفشلوا و تذهب ریحکم و اصبروا ان الله مع الصابرین؛ و از خدا و پیامبرش اطاعت نمایید و نزاع و کشمکش نکنید، تاسست نشوید و قدرت و شوکت شما از میان نرود و صبر و استقامت کنید که خداوند با صابران است».[19]
4. پرهیز از انگیزه های نادرست در جنگ؛ خداوند متعال مسلمانان را از جنگ با انگیزه ها و اهداف نادرست نهی نموده می فرماید: «و لا تکونوا کالذین خرجوا من دیارهم بطرا و رئاء الناس و یصدون عن سبیل الله والله بما یعملون محیط؛ خداوند مسلمانان را از پيروي کارهاي ابلهانه و اعمال غرور آميز و بي محتوا و سر و صداهاي تو خالي و بي معني باز مي دارد، کسانی که هم هدفشان نامقدس است و هم وسائل رسيدنشان به اين هدف».[20]
«شما (مانند کفار) با خودنمايي و خودآرايي به تجملات دنيوي به سوي جنگ با دشمنان دين از ديار خود بيرون نشويد، و مردم را با گفتار و کردار ناپسند خود به ترک تقوا و فرو رفتن در گناهان و خروج از اطاعت اوامر و دستورات او دعوت مکنيد، و بدين وسيله سد راه خدا مباشيد، که اگر چنين کنيد زحماتتان بي اثر گشته و نور ايمان در دلهايتان خاموش مي گردد و آثار ايمان از اجتماع شما رخت برمي بندد، پس اگر بخواهيد زحماتتان ثمربخش باشد و در نتيجه شما را به مقصد و غرض برساند جز صراط مستقيمي که دين قوي آن را برايتان فراهم نموده و ملت فطري هموارش کرده راه ديگري نداريد».[21]

معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1ـ تفسیر جامع آیات الاحکام، زین العابدین قربانی لاهیجی، تهران، سایه، ج6، جهاد و دفاع.
2ـ پیام قرآن، حکومت اسلامی در قرآن مجید، ناصر مکارم شیرازی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ج10.
3ـ ترجمه تفسیر المیزان، سید محمد حسین طباطبایی، ترجمه سید محمد باقر موسوی همدانی، قم، انتشارات اسلامی، 1374، ج2، ص 86-108.
4ـ فقه سیاسی، حقوق و قواعد مخاصمات در حوزه جهاد اسلامی و حقوق بین الملل اسلام، عباسعلی عمید زنجانی، تهران، امیر کبیر، 1383، ج5.

پی نوشتها:
[1]. ر.ک: زین العابدین قربانی لاهیجی، تفسیر جامع آیات الاحکام، تهران، انتشارات سایه، 1380ش، ج6، جهاد و دفاع که به تفصیل آیات جهاد را در چند بخش ضرورت و وجوب جهاد، شرایط وجوب جهاد، انواع جهاد، احکام جهاد، فضیلت جهاد مورد بررسی قرار داده است.
[2]. به عنوان نمونه: بقره / 154، 190، 218، 244؛ آل عمران / 13، 157، 167، 169؛ نساء / 74، 75، 76، 84، 95؛ مائده / 35، 54؛ انفال / 74؛ توبه / 20، 41، 111؛ محمد / 4؛ صف / 4، 11؛ مزمل / 20 و... .
[3]. بقره / 190.
[4]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1374ش، ج2، ص18 و 19.
[5]. بقره / 193.
[6]. جوادی آملی، عبد الله، حق و تکلیف در اسلام، ص270 ـ 272.
[7]. تفسیر نمونه، همان، ج2، ص25.
[8]. نساء / 75.
[9]. تفسیر نمونه، همان، ج2، ص28 و 29.
[10]. حج / 39.
[11]. حج / 40.
[12]. بقره / 216.
[13]. بقره / 190.
[14]. طباطبایی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان، ترجمه سید محمد باقر موسوی همدانی، قم، انتشارات اسلامی، 1374ش، ج2، ص89.
[15]. نهج البلاغه، نامه 14.
[16]. انفال / 45.
[17]. ترجمه تفسیر المیزان، همان، ج9، ص124.
[18]. انفال / 15.
[19]. انفال / 46.
[20]. انفال / 47؛ تفسیر نمونه، همان، ج7، ص196.
[21]. ترجمه تفسیر المیزان، همان، ج9، ص127.
منبع: اندیشه قم