پرسش :

حديثي از امام رضا (ع) خواندم به اين مضمون: بهترين مال آن است که صرف حفظ آبرو شود اين جمله يعني چه؟

پاسخ :
براي توضيح اين کلام گوهر بار امام هشتم ـ عليه السلام ـ هر چند روشن مي باشد مطالبي ذکر مي شود شايد مفيد باشد؛ دین اسلام پيروان خود را براي به دست آوردن مال حلال جهت امرار معاش و تهيه خرج عیال انسان به حساب مي آيد و نيز براي صرف آن در جهت دستگيري مستمندان و خيرات، سخت ترغيب نموده است و به آنان دستور داده است که حاجات و نيازهاي خودشان را خود بر آورده نمايند و از اين که سربار مردم باشند به شدت نهي نموده است تا جاي که مطابق روايات سربار مردم، ملعون به حساب آمده است.[1]
آري آنچه مطلوب خداوند مي باشد غنا و بي نيازي از هر جهت و از جمله در مسايل اقتصادي و مالي مي باشد به گونه اي که انسان با قناعت و ميانه روي نيازهاي ضروري خود را بر طرف نمايد و محتاج مردم نباشد و آنچه از نظر اسلام مذموم است حبّ مال و مقام است به گونه اي که انسان در خدمت مال باشد و اين محبت وعلاقه به دارائي مادي انسان را از انجام کارهاي خير که تأمين کننده سعادت ابدي انسان است، باز دارد.
از حضرت عيسي ـ عليه السلام ـ بر اساس برخي از روايات در مورد آفات مال اين گونه نقل شده است که مال داراي آفاتي است:
1. چه بسا انسان آن را از راه حلال به دست نياورد يعني براي تحصيل و به دست آوردنش مرتکب گناه شود.
2. چه بسا در راه حلال مصرف نشود.
3. حفظ مال انسان را از ذکر و ياد خدا باز مي دارد و اين بدترين درد است که درمانش مشکل است.[2] يعني مال اگر به صورت کعبه و مقصود براي کسي در آيد و انسان وقف مال باشد نه اين که مال در خدمت انسان، اين مهلک ترين امر بوده و به همين جهت حبّ آن مذموم است.
امّا اگر مال در خدمت انسان بوده و براي تأمين سرمايه و سعادت ابدي او بوده و براي رفع نيازهاي او و انجام وظائف فردي و اجتماعي که انسان از طرف خدا به عهده دارد، صرف شود، به دست آوردن آن نه تنها مذموم نيست بلکه مطلوب نيز هست و در اين ميان يکي از مهم ترين سرمايه هاي انسان بعد از ايمان به خدا حيثيت و شرافت و آبروي انسان است که آئين اسلام بر حفظ آن و در معرض خطر قرار ندادن آن تأکيد نموده است و اجازه نداده است کسي با آبروي خود بازي کند مثلا براي به دست آوردن و جمع نمودن ثروت و مال دست به هر کاري حتي گناه بزند و آبروي خويش را براي اندوختن ثروت مادي و فاني هزينه نمايد.
امير المؤمنين علي ـ عليه السلام ـ در يکي از کلمات گوهر بار خود مي فرمايد: «حصّنوا الاعراض بالاموال»؛
نگه دار با مال خود عرض خويش که باشد گرامي شرف همچو کيش
در اين ره نه امساک زيبا بود چو رفت آبرو شخص رسوا بود[3]
به حکم و مقتضاي اين کلام مولاي متقيان و حکم عقلِ هر عاقلي، مال، بايد حصن و حصار، آبرو و حيثيت صاحب مال باشد و به همين جهت است که چنين مالي در کلام امام هشتم علي بن موسي الرضا ـ عليه السلام ـ در ضمن يکي از موعظه هاي آن حضرت به وصف «افضليت» متصف شده است و حضرت فرموده است: «افضل المال ما وقي به العرض بهترين مال آن است که عرض انسان به وسيله آن حفظ شود».[4]
مهم آن است که کلمه «عرض، آبرو» در اين حديث بدون قيد به کار رفته است در بدو نظر هر چند چنين به ذهن ميايد که بهترين مال آن است که براي حفظ آبروي خود صاحب مال به کار رود و صرف شود ولي با توجه به اطلاق کلمه «عرض» هيچ مانعي ندارد که شامل آبروي هم کيشان انسان نيز بشود يعني افضليت که مال به سبب حراست از آبرو وعرض پيدا مي کند، فقط عرض شخص صاحب مال نيست که به مال ارزش مي دهد بلکه اگر در جهت حفظ آبروي مؤمنين صرف شود باز هم کلام امام رضا ـ عليه السلام ـ شامل آن مي شود.
و به همين جهت است که در مکتب مقدس اسلام به ما دستور داده شده است که از صرف مال خود براي حفظ جان و آبروي هم کيشان خود مضايقه و دريغ نکنيد همان طوري که نسبت به جان و آبروي خودتان عقل به شما اجازه نمي دهند که در دوران امر بين مال و آبرو و يا جان، مال را ترجيح بدهيد چون مال از نظر ارزش با جان و آبروي انسان اصلا قابل مقايسه نمي باشد.
امام علي ـ عليه السلام ـ مي فرمايد: «أبذل مالک لمن بذل وجهه فإن بذل الوجه لا يواز به شي» مال خود را به کسي که آبرويش را نزد تو مي ريزد بذل کن زيرا در مقام سنجش هيچ چيز برابر آبرو نيست.[5]
افضل بودن چنين مالي نسبت به مال هاي ديگر دلايلي مي تواند داشته باشد که اشاره مي شود.
اولا مالي را که جهت حفظ آبروي خود و يا هم کيشان خود مصرف و بذل مي کنيم از حال فنا و نابود شدن بيرون رفته ورنگ بقاء به خود مي گيرد چون به مقتضاي مکتب و دين مان براي حفاظت از سرمايه که دين براي او اهميت قايل شده هزينه مي شود و قرآن مي فرمايد: «ما عندکم ينفد و ما عند الله باق، آنچه نزد شما است فاني و تمام مي شود و آنچه نزد خدا است باقي است».[6]
ثانيا: اگر مال در جهت اطاعت امر خدا و براي انجام وظائف ديني و از جمله حفظ آبروي ديگران و به خصوص آنهايي که نيازمند و محتاج هستند ولي سؤال نمي نمايند و به اصطلاح صورت شان را با سيلي سرخ نگه مي دارند و به فرموده قرآن کساني اند که «...يَحْسَبُهُمُ الْجَاهِلُ أَغْنِيَاء مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُم بِسِيمَاهُمْ لاَ يَسْأَلُونَ النَّاسَ إِلْحَافًا...».[7] افراد نا آگاه آنها را بي نياز مي پندارند امّا آنها را از چهره هاي شان مي شناسي و هر گز با اصرار چيزي از مردم نمي خواهند...» هزينه شود، در راهي خرج شده است که خداوند چندين برابر و گاه هزاران برابر و حداقل ده برابر اجر و پاداش به آن مي دهد.
بنابراين به طور قطع مي توان گفت مالي که از راه حلال به دست آمده و از اين جهت انسان آبرويش را نزد خدا نريخته است و مال را در جهت حفظ آبروي خود و خانواده و هم کيشان خود صرف کرده است و حقوق الهي را با آن اداء کرده و حيثيت و شرافت انساني را از اين که دست به سؤال پيش هر کس دراز کند، حفظ کرده است، افضل و بهترين مال است و لذا امام علي ـ عليه السلام ـ در مورد توانگري و محتاج نشدن اين گونه دعا مي نمايد.
خدايا آبروي مرا با توانگري نگه دار و موفقيت مرا از تنگ دستي از بين مبر تا محتاج نشوم که از روزي خواران تو درخواست روزي و از شريران خلق تو طلب احسان کنم و به ستايش کسي که به من بخشش کرده و نکوهش شخصي که به من عطاي ننموده است؛ مبتلا شوم.[8]

معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. الحياة، آثار مثبت بخشش مال، حکيمي، اخوان، احمد آرام.
2. شرح نهج البلاغه، ميثم بحراني.

پی نوشتها:
[1]. کليني، محمد بن يعقوب، اصول کافي، تهران، اسلاميه، بي تا، ج4، ص12، باب کفاية العيال و التوسع عليهم.
[2]. فيض کاشاني، محمد بن مرتضي، المحجة البيضاء، بي نا، بي تا، ج6، ص113.
[3]. مجدي، سيد عطاء الله، هزار گوهر، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، چاپ دوم، 1368ش، ص189.
[4]. مجلسي، محمد باقر، بحارالأنوار، اسلاميه، بي تا، ج75، ص352، باب مواعظ امام رضا(ع).
[5]. آمدي، عبدالواحد، غررالحکم، شرح آقا جمال، تهران، دانشگاه تهران، بي تا، ج2، ص236.
[6]. نحل / 96.
[7]. بقره / 273.
[8]. نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتي، قم، مشرقين، 1374ش، خطبه 225، ص460.
منبع: اندیشه قم