پرسش :

آیا روایتی درباره محل اقامت امام زمان علیه السلام در غیبت کبری داریم؟

پاسخ :
موضوع محل اقامت و سکونت امام مهدی علیه السلام در زمان غیبت نیز از موضوع‌هایی است که ذهن بسیاری از مردم را به خود مشغول داشته است و معمولاً در مجالس مهدوی، در این باره پرسش می‌شود. پیش از پاسخ‌گویی به این پرسش، یادآوری این نکته ضروری است که برای غیبت امام مهدی علیه السلام دو معنا قابل تصور است: (1)

نخست ـ ناپیدا بودن امام؛ یعنی این که در دوران غیبت، جسم حضرت از دیدگان مردم پنهان است. آن حضرت، مردم را می‌بیند و از حال آنها باخبر می‌شود، ولی کسی توان دیدن ایشان را ندارد.

دوم ـ ناشناس بودن امام؛ در این فرض، آن حضرت در طول زمان غیبت در میان مسلمانان حضور دارد و با آنها روبه‌رو می‌شود، ولی کسی او را نمی‌شناسد و به هویت واقعی‌اش پی نمی‌برد.

بحث از محل اقامت و سکونت امام مهدی علیه السلام در زمان غیبت، در هر دو فرض مطرح می‌شود، ولی به نظر می‌رسد در فرض دوم این موضوع کمتر جای بحث دارد و آن حضرت با مخفی داشتن هویت خود، در هرکجا که بخواهد می‌تواند زندگی کند.
درباره محل اقامت امام مهدی علیه السلام روایت‌های گوناگونی وجود دارد که با توجه به آنها محل‌های اقامت آن حضرت را می‌توان به سه دسته تقسیم کرد:

الف) محل‌های دوردست و ناآشنا

در برخی روایت‌ها، محلی خاص برای اقامت امام مهدی علیه السلام تعیین نشده و جایگاه ایشان، بیابان‌ها و کوه‌ها و مکان‌های دوردست و محل‌هایی است که هیچ‌کس از آن آگاهی ندارد.(2)
برای مثال امام صادق علیه السلام می‌فرمایند:
«و هیچ‌کس از دوست و بیگانه، از جایگاهش آگاهی نمی‌یابد مگر همان خدمتگزاری که به کارهای او می‌رسد».(3)

ب) محل‌های خاص و شناخته‌شده

در برخی روایت‌ها، از مکان‌های خاص به‌عنوان اقامتگاه امام عصر علیه السلام یاد شده است که می‌توان به این موارد اشاره کرد:

یک ـ مدینه

در روایتی از امام حسن عسکری علیه السلام نقل شده است که آن حضرت در پاسخ پرسش راوی که پرسیده بود: «اگر حادثه‌ای برای شما روی دهد، سراغ فرزندتان را از کجا بگیرم؟» حضرت می‌فرمایند: «مدینه».(4)

دو ـ کوه رضوی

برخی روایات، کوه رضوی در نزدیکی مدینه را پناهگاه و اقامتگاه امام عصر علیه السلام معرفی کرده‌اند. عبدالله مولی آل‌سام می‌گوید: به همراه ابی عبدالله [امام صادق علیه السلام] از مدینه خارج شدیم. زمانی که به روحاء [اطراف مدینه] رسیدیم، آن حضرت دقایقی نگاهش را به کوهی که در آن منطقه بود، دوخت و آنگاه فرمودند: این کوه را می‌بینی؟ این کوه، رضوی نام دارد و از کوه‌های فارس است؛ چون ما را دوست داشت خداوند، آن را به‌سوی ما منتقل کرد. در آن، همه درخت‌های میوه‌دار وجود دارد و در دو مرحله، پناهگاهی خوب برای خائف [امام زمان علیه السلام] است. آگاه باش که برای صاحب این امر دو غیبت است که یکی از آنها کوتاه و دیگری بلند است.(5)
در دعای ندبه نیز از این مکان نام برده شده است.(6)

سه ـ ذی‌طوی
ذی‌طوی نام کوهی در اطراف مکه است. در روایتی که از امام محمدباقر علیه السلام نقل شده، چنین آمده: «صاحب این امر [صاحب الزمان] را در یکی از دره‌ها غیبتی است. [در این حال، آن حضرت] با دست به ناحیه ذی‌طوی اشاره کردند».(7)
در دعای ندبه نیز به نام این مکان و همچنین کوه رضوی اشاره شده است.(8)

ج) در میان مردم

دسته سوم از روایات، مانند دسته اول، از مکان خاصی نام نمی‌برند و از آنها استفاده می‌شود که امام مهدی علیه السلام به‌صورت ناشناس در میان مردم زندگی می‌کنند. در روایتی که از امام صادق علیه السلام نقل شده است. دراین زمینه چنین می‌خوانیم:
چگونه این مردم این موضوع را انکار می‌کنند که خداوند با حجتش همان‌گونه رفتار می‌کند که با یوسف رفتار کرد؟ همچنین چگونه انکار می‌کنند که صاحب مظلوم شما ـ همان که از حقش محروم شده و صاحب این امر [حکومت] است ـ در میان ایشان رفت و آمد می‌کند، در بازارهایشان راه می‌رود و بر فرش‌های آنها قدم می‌نهد، ولی او را نمی‌شناسند، تا زمانی که خداوند به او اجازه دهد که خودش را معرفی کند؛ چنان‌که به یوسف اجازه داد. آن زمان که برادرانش از او پرسیدند: آیا تو یوسف هستی؟ پاسخ دهد که آری من یوسف هستم.(9)

به نظر می‌رسد میان این سه دسته روایت، تعارض وجود ندارد و آن حضرت بسته به شرایط و موقعیت‌های مختلفی که پیش می‌آید، زندگی به‌صورت ناشناس در میان مردم، یا اقامت در مکان‌هایی چون مدینه منوره، یا دوری گزیدن از مردم و اقامت در مناطق دوردست را انتخاب می‌کند. به بیان دیگر، براساس دومین معنایی که برای غیبت قابل تصوراست، یعنی ناشناس بودن امام مهدی علیه السلام، آن حضرت الزامی برای اقامت در محلی خاص یا دوردست ندارد و می‌تواند به‌صورت طبیعی در میان مردم زندگی کند. البته ممکن است رعایت مصالحی دیگر، آن حضرت را وادار کند که براساس سفارش پدر بزرگوارشان، کوه‌ها و بیابان‌ها را برای اقامتگاه خود برگزیند.
بدیهی است که اگر قرار باشد آن حضرت به‌صورت ناشناس در میان مردم زندگی کند، مکان‌هایی چون مدینه منوره در کنار قبر جد بزرگوارشان، بهترین مکان خواهد بود.

پی نوشت ها:
1ـ معرفت امام زمان، ج 1، صص 119 ـ 126.
2 ـ شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ص 161.
3ـ نعمانی، کتاب الغیبه، ص 172، ح 5.
4. الکافی، ج 1، ص 328، ح 2.
5. شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص 103.
6. بحار الانوار، ج 99، ص 108.
7. نعمانی، کتاب الغیبة، ص 182.
8. همان، ص 135.
9.همان،ص164.

منبع: نشریه گلبرگ، مرکز پژوهشهای اسلامی صدا و سیما، شماره121.